І бөлім. Жалпы фармакология

1.2. Жалпы фармакология – жалпы заңдылықтар мен дәрілердің өзара қатынастарының адам мен жануарлардың ағзасына тигізетін өзгерістердің әсерін оқытады. Сонымен қатар, дәрілердің фармакокинетикалық және фармакодинамикалық заңдылықтарын үйретеді.

1.3. Фармакокинетика – бұл ағзаға дәрілердің сіңірілуі, оның таралуы, метаболизмі және ағзадан шығарылуы жөніндегі фармакологияның белгілі бір бөлімі болып табылады.

1.4. Фармакодинамика – заттардың өздеріне тән тиісті күші, олардың орналасуы мен әсер ету механизмі туралы мәлімет береді. Дәрілердің әсер ету күштілігі – олардың ағзамен әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады. Сондықтан да ол заттардың физиологиялық жігерлігін, қажетті қасиеттерінің сырын анықтап қана қоймай, дәрілер әсерінің қабылдануы және дене күйінің қалыпты жағдайға тәуелділігін көрсетеді.

1.5. Дәрілерді енгізу жолдары.

Дәрілерді емдік немесе аурудың алдын алу мақсатымен қолдану оларды ағзаға енгізуден басталады. Дәрілерді енгізу жолдары келесі топтарға бөлінеді:

1) Энтеральді - ас қорыту жолдары арқылы: а/ ауыз арқылы; б/ тіл астына;

в/ тік ішекке; г/ он екі елі ішекке зонд арқылы енгізу.

2) Парэнтеральді - ас қорыту жолынан тыс дәрілердің берілуі: а/ тері астына; б/ бұлшық етке; в/ көк және күре тамырға және және т.б.жолдары.

1.6. Дәрілердің сіңуі.

Сіңірілу (абсорбция) – заттардың торша қабықшадан (мембранасынан) өтіп, қан арнасына түсуі. Дәрілер сіңірілуінің негізгі механизмдері: енжар (пассивті) диффузия, сүзілуі, белсенді тасымалдау және пиноцитоз (жұтып алу).

1.7. Дәрілердің ағзаға таралуы және қорға жиналуы. Дәрілер қанға сіңгеннен кейін қан арқылы әртүрлі ағзалармен тіндерге барады. Таралу жолдарында әртүрлі биологиялық тосқауылдар кездеседі. Оларға жататындар: ұсақ тамырлардың қабырғалары, торша мембранасы, гематоэнцефальдық және плаценттік тоспалар.

1.8. Биотрансформация (биологиялық өзгеріске айналу) – бұл заттың, соның ішінде дәрінің, ағзадағы химиялық бұзылысы (метаболизмі). Биотрансформация негізінен бауырда өтеді, сондай-ақ бүйрек, ішек қабырғасы, өкпе, бұлшық етте және басқа ағзаларда да өтуі мүмкін. Көптеген дәрілер екі кезеңдік өзгерістерге ұшырайды:

1) Метаболизмдік трансформация (бұзылмалы өзгеріс деген мағынада);

2) Конъюгация (қосылыс деген мағынада).

Метаболизмдік трансформация – дәрілік заттың тотығу, тотықсыздану немесе гидролиз арқылы басқа затқа айналуы. Осы жүріс нәтижесінде көптеген дәрілердің белсенділігі төмендейді. Тек қана бірен-саран дәрілердің бастапқы түріне қарағанда белсенділігі жоғарылауы ықтимал.

Конъюгация - биотрансформацияның екінші кезеңдегі дәрі немесе оның метаболиттері - глюкурон, күкірт, сірке қышқылдарымен және т.б. глютатиондармен қосылып эфирлер түзілуі. Көбінесе фармакологиялық белсенділігін жоғалтқан конъюгаттар пайда болады.

1.9. Дәрілердің денеден шығуы.

Дәрілер, олардың метаболиттері мен конъюгациялары денеден бүйрек, бауыр, ішек, өкпе, сүт бездері және басқа сыртқы бездердің сөлдері арқылы шығады.

1.10. Дәрілердің тиісті әсерлері.

1.10.1. Жергілікті бірінші әсері – дәрінің теріге немесе кілегейлі қабықшаға, қанға сіңбей тұрып, сол жерге тигізетін ықпалы.

1.10.2. Резорбтивті екінші әсері - дәрінің қанға сіңуі, қан арқылы бүкіл денеге тиетін негізгі жалпы шипасы.

1.10.3. Рефлекторлық үшінші әсері – жүйке жүйесінің шеткі рецепторларына тікелей тиетін әсері. Мысалы, М- және Н- холинорецепторлар, α- және β- адренорецепторлар.

Рецепторлар дегеніміз - макромолекулярлық заттардан тұратын шеткі жүйке жүйенің жауаптық тиісті белсенділік орталығы.

1.11. Дәрілерді бірнеше рет қайталап бергендегі көрсеткіштері.

1) Дәріні бірнеше рет бергенде әсері төмендеп, бара – бара жоғалып кетеді, оны дәріге бейімделу деп атайды.

2) Дәріні бірнеше рет бергенде адам құмарланып одан шыға алмай байланып қалады, оны тәуелділік деп атайды. Мұның екі сатысы болады:

а) рухани құмарлық – эмоциялық ой-пікірден; б) тән (дене) құмарлық.

3) Кумуляция – дәрінің денеге жиналуы:

а) материалдық - дәрінің өзі жиналады, яғни заттық жиналу деп атайды;

б) функциональдық, яғни дәрінің тиісті әсерінің жиналуы.

1.12. Дәрілердің бір-бірімен әрекеттесуі.

1.12.1. Фармакологиялық қатынасы – бірнеше дәрілерді емдік ретінде пайдаланғандағы денедегі өзгерістер:

1) фармакокинетикалық – дәрілерді енгізгеннен кейінгі жүріс жолдарындағы өзгерістері:

а/ сіңірілу; б/ таралу; в/ шығу кезіндегі.

2) фармакодинамикалық - дәрілердің денедегі әсер ету механизмдік әрекетіне сай өзгерістер.

3) химиялық – дәрілер бір-бірімен химиялық алмасуы, өзгеріске түсуі.

4) физикалық-химиялық – дәрілердің бір-бірімен физикалық (йондық күш арқылы тартысу) және физикалық-химиялық бірдей жүретін қатынастар арқылы өзгерістер.

Дәрілерді қолданғанда қатарынан бірнеше дәріні беруге болмайды, жоғарыда айтылғандай бір-біріне өзгерістік туғызып отырады және сол жердегі ағзаға, көбінесе ол бауырдың торшаларына қатерлі әсер етеді. Кейбір дәрілердің метаболиттері жиналып, ол ауруға шалдықтырады. Бұл өзгерістердің бәрі дәрінің мөлшерімен емдік уақытына байланысты.

1.12.2. Фармацевтикалық – дәрі – дәрмектер дайындау кезіндегі қатынастық (химиялық және физикалық-химиялық) өзгерістер болуы мүмкін.

Дәрілерді дайындағанда бірнеше индифференттік (крахмал, қант, жабысқақ және т.б.) заттар қосылады. Содан соң күннің сәулесі, ауаның ылғалдылығы және қызуы және және т.б. әсер етеді. Сондықтан әр дәрінің белсенділік уақыты (6 айдан бастап 1-2-5 жылға дейін) болады.

1.13. Дәрі-дірмектердің тізімі.

Қазіргі қолданылатын дәрі-дәрмектер улы әрекеттеріне байланысты 3 тізімге бөлінеді:

1-ші тізім өте улы заттар (Venena) – бұған барлық наркотикалық дәрілер және басқа да улы заттар (50 шақты улы дәрілер) кіреді. Бұларды өте мұқият қорғаныста, арнайы дабылды (жарықты және дыбысты) темір шкафтың ішінде сақтау керек.

2-ші тізім - улылығы жоғары (Нeroica) – 300-ден аса дәрілер жатады. Бұларды өте мұхият қолдану керек, мөлшері асып кетсе тез улануға әкеледі.

3-ші тізім - улылығы аз заттар (Waria) –қалған дәрілердің барлығы жатады. Бұл дәрілердің мөлшерін көбірек беріп қойса жалпы улануға әкелуі мүмкін. Сонымен улы емес дәрілер болмайды.

1.14. Дәрі-дәрмектердің шикі заттан дайындалған топтары.

Шикі заттан жасалған дәрі-дәрмектер келесі топтарға бөлінеді:

1. Химиялық жасанды дәрілер – ең көп тобы (фенобарбитал, прозерин, октадин және т.б.).

2. Өсімдік дәрілері - олар өсімдік заттардан алынған алкалоидтар болып табылады (строфантин К, атропин сулфат және т.б.).

3. Минеральдық дәрілер (кальций хлориді, магний гидроксиді және т.б.)

4. Микробтық дәрілер – антибиотиктер (тетрациклин, гентамицин және т.б.).

5. Жануарлардан алынған дәрілер-көбінесе гормондар (инсулин, окситоцин).

1.15. Дәрі-дәрмектердің фармакотерапиялық әсерлері.

Дәрі-дәрмектердің емдік бағытына қарай келесі фармакотерапиялық әсерлері болады:

1. Симптоматикалық ем – дерттік, зияндық уақытша көрсеткіштерге қарсы пайдаланылады. Мысалы, бас ауырғанда, қызу көтерілгенде қолданылатын дәрілер (пенталгин, баралгин, парацетамол және т.б.).

2. Этиологикалық ем – аурудың себеп болған жолдарын бөгеу үшін қолданылатын дәрілер. Мысалы, өкпе қабыну (пневмония) – пневмококкты бактериядан болғандықтан, тиісті антибиотиктер (пенициллин тобы) қолданылады.

3. Патогенетикалық ем – аурудың неден болған себебін білмей тұрып, сол дерттің даму жолын бөгейтін дәрілер. Мысалы, гипертензиялық ауру – оған қарсы қолданылатын дәрі - резерпин. Бұл синапстағы жиналып тұрған медиаторларды (норадреналин, серотонин) жуып кетеді, содан соң тамыр қысымы босай бастайды, нәтижесінде гипотензияға әкеледі.

4. Жетіспеушілік кезіндегі ем – денедегі мүшелердің өзіне тиісті қызметі төмендеуі кезінде оған сырттан толықтырады. Мысалы: ұйқы безінің инсулині жетіспейді, сол кезде инсулин сырттан қолданылады. Тағы бір мысалы, тиреоидин - қалқанша бездің гормоны жетіспейді, сырттан трийодтиронин гидрохлориді қолданылады.

5. Ынталандыратын ем – ішкі мүшелердің өз қызметі бөгеліп қалған кезде, оны қоздыру үшін белсендігін күшейтетін дәрілерді ендіру. Мысалы: окситоцин жатырдың жиырылу әрекетін күшейтеді. Т-активин иммунитетті көтеретін дәрі.