ІІ бөлім. Жалпы рецептура

Фармакологияға жақын пәндердің бірі - фармация. Оның ішінде қосымша ғылым ретінде фармакогнозия, өсімдік дәрілердің түр-түрін дайындайтын, фармацевтикалық химия және рецептура (жазба) бөлімдері бар.

Дәрілерді дайындау үшін, оның ішіндегі заттардың тазалығын және белсенділігін бақылау үшін анықтамалық фармакопея заңды кітабы болады.

2.1. Фармакопея – дәріхана мамандарына арналған заңдық мінездемесі ретінде қолданылатын ресми кітапша. Осы фармакопея арқылы заңдылықты өзгертілмей дәрілер шикізаттан жасап шығарылады.

2.2. Рецептура – фармация бөліміне жататын, дәрілерді жазу мен дайындауға арналған заңды түрдегі жазба. Сондықтан рецептура, екі түрге бөлінеді: дәрігерлік және фармацевтикалық рецептура.

Фармацевтикалық рецептура арқылы дәрілер зауыттан дайындалып шығарылады.

Дәрігерлік рецептура арқылы дәріні заңды түрде жазып, сол арқылы дәріханадан алады.

2.3. Рецепт – дәрігерлердің фармацевттерге арналған жазбасы. Осы жазған дәріні белгіленген түріне, мөлшеріне байланысты науқастарға тағайындау ұсынысы.

Рецепттің ресми жазбасы тек латын тілінде жазылады, ал дәріні қалай қолдану керектігі жөніндегі түсініктемесі, науқас тілінде жазылады. Рецепттік бланкте уақытын (күні, айы, жылы), аты-жөнін, жасын (16-дан 60 жасқа дейін жазылмайды, өйткені орташа емдік мөлшермен байланысты), содан соң дәрігердің аты - жөні жазылуы тиіс. Рецептуралық тәжірибе жазбасында бірнеше мәліметтер болады.

1) Ресми жазба фармакопея арқылы заңды түрде өзгеріссіз жазылады. Бұл жазба жиі кездеседі, анықтамалық кітапша бойынша жазылады.

2) Магистральдық жазба - дәрігердің ұсынысымен жазылатын жазба, бұл өте қажет жағдайда анықтамада жоқ болғандықтан жазылатын рецепт.

3) Қарапайым жазба - рецепттің ішінде бір ғана емдік дәрі жазылуы.

4) Күрделі жазба – рецепттің ішінде бірнеше емдік дәрі және басқа да заттар жазылуы.

5) Қысқаша жазба - рецептте тек емдік дәрі ғана көрсетілуі.

6) Толық жазылатын рецепт - емдік дәрімен бірге қоспалы заттардың ( индиференттік) да жазылуы.

7) Мөлшерлі жазба - дәрінің керекті емдік мөлшерінің жазылуы.

8) Мөлшерсіз жазба - дәрінің жалпы салмағы және көлемінің жазылуы.

2.4. Рецепторлық бланктер.

Рецептті жазғанда 3 түрлі рецепторлық бланкпен жазады.

1-ші бланк - дәрілерді бүкіл бағасына дәріханадан сатып алуға арналған рецепт жазылады.

2-ші бланк- тегін немесе жеңілдікпен (мысалы, 50%) берілетін дәрілер жазылады, бірақ көшірмесі болу керек, ол дәрігерде қалады.

3-ші ресми бланк - улы және ересектер дәрілерін жазуға арналған және тегін немесе жеңілдікпен дәріханадан алуға болады.

Дәрілердің басым бөлігі тек рецепт арқылы алынады, бүкіл шет елдерде осындай заңды тәртіп енгізілген.

2.5. Дәріхана дегеніміз – қарапайым (ерітінділер және ұнтақтар) дәрілер дайындайтын, сол жердегі жинақты дәрілерді сақтайтын және науқастарға дәріні жіберетін мекеме.

2.6 Дәрілердің жалпы мөлшері

Дәрі – дәрмектер негізі белгілі бір ғана өзіне тиісті мөлшермен дайындалып, жіберіліп отырады. Сондықтан дәрілер әртүрлі қолдануға ыңғайлы белгі көрсеткіштік мөлшерлермен дайындалады.

1) 1 грам дәрінің белгілі бір салмағы - 1,0 - деп жазылып, айтылады.

2) 0,1 грам – 10-нан бір грамы - бір дециграмм немесе 100 мг болады.

3) 0,01 грам – 100-ден бір грамы - бір сантиграмм немесе 10 мг болады.

4) 0,001 грам – 1000-нан бір грамы - бір миллиграмм - 1 мг – деп айтылып, жазылады. Бұл ең көп қолданылатын ыңғайлы мөлшер.

5) Он мыңның біреуі – 0,0001 детцемиллиграм, бұл 0,1 мг болады.

6) Жүз мыңның біреуі – 0,00001 сантимиллиграм, бұл 0,01 мг болады.

7) Бір миллиондық бөлімінің біреуі - 0,000001 грам бұны бір гамма (γ) деп атайды және белгілейді.

Дәрілердің концентрациясы (топтаулы түрде тұратын затты айтады), бұларды бірнеше тәсілдікпен белгілейді.

1) Пайыздық мөлшер - заттың салмағы 1% болса, оның ерітіндісі 1 мл, 10 мл және 100 мл теңдесек 1% – 1 мл-де = 0,01 г немесе 10 мг; 1% - 10 мл = 0,1 г немесе 100 мг және 1% - 100 мл = 1 грам болады.

2) Қатынастық мөлшер – заттың 1 көлемі 100 мл, 500 мл және 1 литрмен дайындалса, мысалы, 1:10 мен деп емен қабығының қайнатпасын 200 мл суға дайындасақ, оның мөлшері 20,0 (грамм) = 200 мл болады.

3) Салмақ (мөлшері) пен көлем қатынасы - заттың салмағы көлемімен байланысты. Мысалы, пайыздық мөлшерді салмақтық мөлшермен жазсақ - 0,1 (грам) – 10 мл және 0,01 (грам) – 1 мл деп есептеледі. Қатынастық мөлшерді де осылай жазуға болады: 20,0 – 200 мл. Бұндай мөлшерлік жиі кездеседі.

4) Биологиялық әсерлі мөлшер – ЕД (Еденица действия) дәрінің биологиялық тиісті әсер етуші мөлшерлер.

2.7. Дәрілердің емдік мөлшері.

1) Бір реттік мөлшер дегеніміз - дәріні бір рет бергендегі емдік әсері.

2) Тәуліктік мөлшер – тәулігіне бірнеше рет берілетін мөлшер.

3) Курстық мөлшер -ем барысындағы жалпы мөлшер.

4) Алғашқы емдік мөлшер – емді бастағанда қолданатын ең аз мөлшері.

5) Ең көп мөлшері – ең көп көрсеткіштің емдік әсері.

6) Орташа емдік мөлшері – бұл ең аз мөлшер мен ең көп мөлшердің ортаңғы әсері. Барлық дәрілердің мөлшері орташа мөлшермен белгіленеді.

7) Дәрінің әсері жоғары мөлшерден асып кеткен жағдайда улану белгілері пайда болады, бұны уытты мөлшер дейді.

8) Уытты мөлшердің әсері асып кетсе, кейде өлімге әкеледі - бұны өлтіретін мөлшер дейді немесе латынша - LD – Letalis dosis (өлім мөлшер).
2.8 Дәрі-дәрмектердің түрлері

Дәрілік заттарды қолдануға ыңғайлы болу үшін және әр шикі заттан дұрыс реттілікпен сақталған жағдайда келтіріліп, қалыптасқан ресми түрінде шығарылады. Сондықтан жалпы дәрілердің 5 түрі болады:

1. Қатты дәрілер: ұнтақ, түймедақ, драже, капсула (қаптама) және т.б.

2. 
   Жұмсақ дәрілер: майлар (қою май), пасталар, балауыздар.
   
3. 
   Сұйық дәрілер: ерітінділер, эмульсия, суспензиялар (быламық), тұнба, қайнатпа, түндырма, экстракт (сығындылар), микстура (қоспа - әр түрлі аралас), линименттер (сұйық майлар).
   
4. 
   Егуге арналған дәрілер: ампула және флакондар.
   
5. 
   Баллондағы аэрозольды дәрілер.
   

2.8.1. Қатты дәрілер.

2.8.1.1.Ұнтақтар (Pulveres) - ішуге және сыртқа сеппе ретінде қолдануға арналған өте уақ және қатты заттар. Бұлардың өзі бірнеше түрге бөлінеді:

а/ Қарапайым ұнтақтар – құрамында тек бір ғана зат болса.

б/ Күрделі ұнтақтар – құрамында екі және одан да көп заттар болса.

в/ Мөлшерге бөлінген ұнтақтар. Мысалы, морфиннің мөлшері 10 мг № 5, 1 ұнтақ күніне 2 реттен ішуге қолданылады.

г/ Мөлшерсіз ұнтақтар. Мысалы, тальктің жалпы салмағы 50 г сеппе түрінде қолданылады.

Мөлшерлі ұнтақтың орташа салмағы 0,3 – 0,5 г болады, ал одан төмен кезінде, басқа индифференттік (емдік әсері жоқ зат) ұнтақпен сол жалпы салмағына жеткізу керек.

Мысалы: Морфиннің мөлшері өте аз (10 мг), ал ұнтақтың жалпы салмағы 0,3 г болу керек, сондықтан қант қосылған түрінде жазылады.

Rp.: Morphini hydrochloridі 0,01

Sacchari 0,3

M.f.pulv.

D.t.d. № 5

S. 1 ұнтақтан күніне 2 рет.

#

Мысалы: Анестезиннің мөлшері бөлінген және салмағымен бірдей, қарапайым жазба ретінде беріледі.

D.t.d. № 10

S. 1 ұнтақтан күніне 3 рет.

#

Мысалы: Цинк тотығы мен тальктің мөлшерсіз жалпы салмағымен сеппе түріндегі жазбасы.

Talci 40,0

M. ut f. pulv.

D.S. Ұнтақ түріндегі сеппе.

#

2.8.1.2. Түймедақтар (Tabullettae) – қатты түрде бірнеше индифферентті заттарды зауытта тиісті машинамен қысу және жабыстыру арқылы жасалады. Түймедақтар сақтауға және қолдануға ең ыңғайлы дәрі түрі.

Rp.: Atropini sulfatis 0,0005

D.t.d. № 20 in tab.

S. 1 түймедақтан күніне 2-3 рет, тамақ ішер алдында.

#

Кейбір түймедақтардың ішінде бірнеше емдік мақсат ретінде қолданылатын дәрілер бар, сондықтан олардың жалпы коммерциялық аты жазылады.

Rp.: Tabulettas «Citramonum» П № 20

D.S. 1 түймедақтан бас ауырғанда.

#

Мысалы: Апрессинің қапталған (Obductis) түріндегі жазбасы.

D.t.d. № 20 in obd.

S. 1 түймедақтан күніне 2-3 рет.

#

Мысалы: Аспирин мен кофеиннің күрделі түймедақ түріндегі жазбасы.

Coffeini 0,05

D.t.d. № 20 in tab.

S. 1 түймедақтан күніне 3 рет.

#

2.8.1.3. Драже (Dragee) – домалақтанған түрдегі әр түсті және тәтті (сироп қосылған) зауытта машиналық аппаратпен шығарылатын қатты дәрінің түрі. Балаларға және есінен айырылған науқастарға арналған дәрі.

Rp.: Dragee Ergocalciferoli 500 ME

D.t.d. № 30

S. 3 дражеден күніне 1-2 рет.

#

2.8.1.4. Капсула (Capsulae) – ұнтақ, сұйық және т.б. дәрілерді қапталған түрде пайдаланады.

Rp.: Olei Ricini 1,5

D.t.d. № 10 in caps. gelat.

S. Жарты сағат ішінде қабылдауға арналған.

#

2.8.2. Жұмсақ дәрілер.

Мысалы: Тетрациклин майының қысқаша және ашық түріндегі жазбасы.

Rp.: Ung. Tetracyclini 5% - 10,0

D.S. Жараға жағу үшін, жатар алдында.

#

Rp.: Tetracyclini 0,5

M.f. unguentum

D.S. Жараға жағу үшін, жатар алдында алдында қолдану керек.

#

2.8.2.2. Паста (Pastae) – дайындау кезінде вазелинмен бірге ең аз дегенде 25% - ең көбі 60- 65% индифференттік ұнтақ заттармен қосылады, сондықтан баттас май болып шығады. Қысқа жазбасы маймен бірдей, ал рецептті ашып жазғанда айырмашылығы болады.

Rp.: Anaesthesini 0,5

Amyli

Zinci oxidi aa 5,0

M.f.pasta

D.S. Жараның үстіне салуға.

#

Мысалы: Анестезиннің пастасы, тек қысқаша түріндегі жазбасы.

D.S. Жараның үстіне салуға.

#

2.8.2.3. Балауыз (Suppositoria) – мөлшерлі түрде сопақша келген, үй жылуына ерімейтін, ал денеде еріп және жақсы сіңетін қатты май. Мұның қолдануға ыңғайлы екі түрі болады: тік ішек балауызы (suppositoria rectalia), жалпы салмағы 3,0 г және қынап балауызы (suppositoria vaginalia), жалпы салмағы 4,0 г. Балауыздар үш түрлі жазбамен шығарылады. Ресми, коммерциялық және жалпы түріндегі жазбалар.

Rp.: Suppositorium cum Metronidasolo 0,5

D.t.d. № 10

S. 1 балауыздан жатар алдында.

#

2) Балауыздың коммерциялық түріндегі жазбасы.

D.S. 1 балауыздан жатар алдында.

#

3) Балауыздың жалпы тік ішекке арналған жазбасы.

Olei Cacao 3,0

M.f. suppositorium rectale

D.t.d. № 6

S. 1 балауыздан жатар алдында.

#

4) Балауыздың жалпы қынапқа арналған жазбасы.

Olei Cacao 4,0

M. f. suppositorium vaginale

D.t.d. № 6

S. 1 балауыздан жатар алдында.

#

2.8.3. Сұйық түрлі дәрілер.

1) Сульфацил-натрийдің су ерітіндісі түріндегі жазбасы.

Rp.: Sol. Sulfacyli-natrii 30% - 10 ml

D.S. 1-2 тамшыдан көзге күніне 3 рет.

#

2) Салицил қышқылының спирт ерітіндісі түріндегі жазбасы.

D.S. Теріні жағуға.

#

3) Токоферол ацетаттың майлы түріндегі жазбасы.

D.S. 10 тамшыдан ішуге күніне 2 рет.

#

2.8.3.2. Суспензиялар (Suspensiones) – сумен ұнтақ аралас быламыққа ұқсас сұйық дәрі. Ішуге, жағуға және буынға егуге қолданылады. Мысалы: Гидрокортизонның суспензия түріндегі жазбасы.

D.S. Көз тамшысы. Күніне 3-4 рет 2 тамшыдан.

#

2.8.3.3. Тұнба және қайнатпа (Infusa et Decocta) – дәрілік өсімдіктің гүлін және жапырағын үгіп алып, суға бір рет қайнатып, бұқтырып және сүзіп алғаннан кейінгі дайын ерітіндіні тұндырма деп атайды, ал өсімдіктің тамырынан 10-15 минуттай қайнатып, содан соң бұқтырып және сүзіп алынған ерітіндіні қайнатпа дейді. Бұлар ас қасықпен ішуге арналған.

Rp.: Infusi herbae Thermopsidis 0,6 – 180 ml

D.S. Күніне 3 рет 1 ас қасықтан ішуге.

#

2) Емен қабығының қайнатпа түріндегі жазбасы.

D.S. Ауыз қуысын шаюға.

#

2.8.3.4. Тұндырма (Tincturae) – спирт арқылы 1-2 аптадай тұндырып жасалған сұйық дәрі. Көбінесе тамшы ретінде қолданылады. Мысалы: Сасық шөптің (пустырник) тұндырмасының жазбасы.

D.S. 20-40 тамшыдан күніне 3 рет.

#

2.8.3.5. Сығынды (Extracta) – спирт, эфир және хлороформ арқылы сығынды түрде жасалады. Сығындылар үш түрлі болады: сұйық (Extractum fluidum), қою (Extractum spissum) және құрғақ (Extractum sicci). Мысалы: Итжидектің құрғақ сығынды түріндегі жазбасы.

Sacchari 0,3

M.f.pulv.

D.t.d. № 12 in charta cerata

S. Күніне 1 ұнтақтан 3 рет.

#

2.8.3.6. Қоспа (Микстура - Mixturae) – бірнеше түрлі (қатты, сұйық, майлы т.б.) сулы заттармен араласқан тек ішуге және жағуға қолданылатын сұйық дәрі. Мысалы: пепсин және тұз қышқылының аралас қоспа түріндегі жазбасы.

Ac. hydrochloridi dilute 5 ml

Aq. destill. 200 ml.

M.D.S. 1-2 ас қасықпен күніне 2-3 рет

тамақпен бірге.

#

Rp.: Ol. Terebinthinae

Chloroformii aa 15 ml

Methylii salicylatis 10 ml

M. f. linim.

D.S. Жағу үшін арналған.

#

2.8.4. Егуге арналған (pro injectionibus) түрлі дәрілер. Бұлар заласыздандырылған шыны ыдыстағы (ерітінді немесе ұнтақ) дәрілер. Ампуласы (ampullis) 1мл-ден, 10 және 50 мл-ге дейін, ал ішіндегі дәрі ерітінді немесе ұнтақ түрінде болады. Флакондар (рецептте флакон жазылмайды) 200 мл-ден, 500 және 1000 мл-ге (1 литр) дейін болады. Мысалы: Новокаиннің ампуласы және тримекаиннің флаконды жазбасы.

D.t.d. № 10 in ampull.

S. Өткізгіштік жансыздандыру үшін.

#

Rp.: Sol. Trimecaini 0,25% - 400 ml

#

2.8.5. Баллондағы ауа және газбен араласқан аэрозольды (Aerosolum) дәрілер. Мысалы: «Эфатин» аэрозолінің жазбасы.

D.S. Ауыз қуысының түкпіріне 3 рет басуға.

#

ІІІ бөлім Жеке фармакология.

1. Афференттік иннервацияға әсер ететін дәрілер.

2. Эфференттік иннервацияға әсер ететін дәрілер.
1.1. Афференттік иннервацияға әсер ететін дәрілер, олар шеткі афференттік жүйкенің сезімталдығын бұзатын дәрілер, оның ішіндегі бірнеше тобы (жансыздандыратын, тұтқыр, қаптауыш және тұтқыш) сезімталдықты төмендетеді, ал соңғы зат жергілікті жүйкені тітіркендіріп қозу барысын арттырады. Бұған жататын дәрі-дәрмектер:

1) Жергілікті жансыздандыратын, яғни анестетиктер - кокаин, дикаин (Dicainum), анестезин (Anaesthsinum), новокаин (Novocainum), лидокаин (Lidocainum), тримекаин (Trimecainum), пиромекаин (Pyromecainum) және т.б. дәрілер жатады.

2) Тұтқыр немесе бырыстырушы дәрілер: танин (Tanninum), емен қабығы (Cortex Quercus), қорғасын ацетаты (Plumbi acetas), висмут нитраты (Bismuthi subnitras), ашутас (Alumen) және т.б.

3) Қаптаушы дәрілер: крахмал шырышы (Mucilago Amyli).

4) Тұтқыш дәрілер: тальк (Talcum), белсенді көмір (Carbo activatus).

5) Тітіркендіргіш дәрілер: қыша қағаздар (Charta sinapis), терпентиннің тазаланған майы (Oleum Terebinthinae rectificatum), ментол (Mentholum), аммиак ерітіндісі (Solutio Ammonii caustici).

1.1.1 Жергілікті жансыздандыратын дәрілер.

Жансыздандырушы (анестетиктер) дәрілер (новокаин, лидокаин және т.б.) – жергілікті сезу жүйкелерін тежейтін заттар. Бұлар жергілікті сезімталдықты жою арқылы ауырсынуды сездірмейді. Жансыздандыруды төмендете отырып, жергілікті қызуды және т.б. сезімталдықты жоғалтады, ең соңында жанасу және қысым рецепторлары жойылады.

Жансыздандырғыш дәрілердің тиісті әсер ету механизмі электролиттердің алмасуы арқылы өтеді, оның ішіндегі натрий ионының мембраналық өткізгіштігін төмендетеді, сондықтан бұлар натрий ион арықты қамайтын заттар болып аталады. Осы анестетиктер орталық жүйкеден келе жатқан импульстерге кедергі жасайды, содан кейін потенциалдық жүрістер бөгеліп қалады.

Анестетиктерді негізі жергілікті талшықтарды жансыздандыру үшін қолданады. Тиісті жергілікті әсері бойынша бұлар келесі жансыздануларға бөлінеді:

1/ Үстүрт жансыздандыру - ең үстіңгі талшықтарды жансыздандыру үшін қолданылатын заттар – кокаин, дикаин, анестезин. Үстіртін жансыздандырушы дәрілерді кілегей қабықшасына қолданады және жарақаттанған жерге жағады. Өйткені бұлардың улы әсері өте жоғары (кокаин, дикаин) немесе суда еруі нашар келеді (анестезин).

2/ Инфильтрациялық жансыздандыру - әр қабатты бірте-бірте жансыздандырып отырады (новокаин, лидокаин). Инфильтрациялық жансыздану кезінде әуелі жансыздандыратын ерітінді теріге, содан соң төмен жатқан қабаттарға біртіндеп егіледі.

3/ Өткізгіштік жансыздандыру – бір аймақтағы керекті жүйке талшықтарды жансыздандырады (лидокаин). Бұндай жансыздану үшін қолданылатын заттар – лидокаин, тримекаин және т.б. Өткізгіштік немесе регионалдық түрінде жансыздандырылатын жүйкенің жолына егіледі, жүйке талшығының қозуына бөгет жасалынады. Сол жүйкемен қамтамасыз ететін аймақта сезімталдық жойылады.

Жансыздандырғыш дәрілердің (кокаин, дикаин) жанама әсерлері көбінесе жылдам қанға сіңіріледі, содан соң тез орталық жүйке жүйесіне қатерлі өзгерістер туғызады: ұйқысы келіп, күші кетіп, басы айналады, қымыл-қозғалыстары бөгеліп қалады, көзі қарайып, құлағы естімейді, ақырында бүкіл денесі тырысып қалуы мүмкін. Көбірек қолданғанда аллергиялық реакция береді (новокаин). Қан-тамыр арқылы егілгенде тамыр қысымы төмендеп, жүрек жұмысының жетіспеушілігі және ырғағының бұзылуы, лоқсу, құсу және т.б. қатерлі әсерлері байқалуы мүмкін.

Парааминбензой қышқылының туындыларын (дикаин, анестезин, новокаин) сульфаниламидтық дәрілермен қосып беруге болмайды, бұлар бір туынды дәрілерге жатады, сондықтан мөлшері асып кетсе улы әсері пайда болады және аллергиялық өзгерістер байқалуы мүмкін.

Кокаин – жансыздандыруы жағынан басқа анестетиктерден әсері жоғары, бірақ өте улы. Кокаинді көбінесе көзді емдеуге қолданады. Қазіргі кезде улылығына байланысты кокаинді сирек қолданады, тіпті үстірт жансыздандырудың өзіне оны мұқият қолдану керек, өйткені қысқа уақыт ішінде құмарлыққа (кокаинизм) әкеледі, осыған байланысты кейінгі кездері біздің елде қолданбайды.
Дикаин (Тетракаин т.б.) – үстірт жансыздандыру үшін қолданатын дәрі. Кокаиннен 10 есе күшті, бірақ 2-3 есе улы. Ішкі көз қысымына әсер етпейді, қарашықты кеңейтпейді. Жергілікті ұсақ тамырларды кеңітеді, сондықтан қан тамырына жылдам сіңіріліп кетпеуі үшін адреналинмен қосып беру керек.

Дикаинді жергілікті жансыздандырғыш зат ретінде, үстіртін жансыздандыру үшін офтальмологияда және отоларингологияда қолданады. 0,3% ерітіндісі (көз тамшысы) 5 және 10 мл флаконда болады. Операция кезінде 1 тамшыдан 2-3 тамшыға дейін беріледі.

Бұл өте улы болғандықтан, мұқият болу керек, көбінесе пайыздық мөлшері асып кеткенде, жергілікті тамырлар кеңейіп бұзыла бастайды, содан кейін көзі қанталап кетеді. Бұны аллергия кезінде және сульфаниламидтік дәрілермен бірге қолданбайды.

Rp.: Sol. Dicaini 0,3%-5 ml

Sol. Adrenalini hydrochloridі 0,1% gtts Ш

M.D.S. Көз тамшысы.

#