І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
е / фонемасы алты дыбыстар жиынтығынан қҧралады: / е
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| е
/ фонемасы алты дыбыстар жиынтығынан қҧралады: / е / – [ е , э , и е , ы э , ь , ъ ]. Сӛз екпіні орнын ауыстырып дауысты дыбыстардың позициялық алмасуын қалыптастырады. Алмасуға қатынасатын дыбыстар жеке фонемалар емес, солардың позициялық тҥрлері. Мысалы: ле′с – леса′, до′м – дома′, го′род – города′. (Алмасулар: е/и е ; о/^ ; о/ъ ); морфонологиялық : екпін сӛздің парадигмалық формаларында бір буыннан екінші буынға ӛтіп (жылжып) фонемалардың бейпозициялық (морфонологиялық) алмасуларын қалыптастырады. Алмасуға қатынасатын дыбыстар бір фонеманың позициялық тҥрлері емес, жеке фонемалар. Мысалы: сон – сна, бог – божок. (Алмасулар: о/ø , г/ж )" [113, 28-б.]. Ал қазақ тіліндегі екпіннің тек фонетикалық қызметі бар, ол созылыңқылыққа байланысты болады және логикалық екпінмен бірге қызмет атқарғанда айқын байқалады деген қорытындыға келеді. Бҧл – екпін мәселесі бойынша қалыптасқан бірқыдыру дҧрыс тҧжырым. Акцентті-фонемалық (дәстҥрлі фонологиялық) теорияны қолдаушы ғалымдардың пікірінше, екпін сӛзді ажыратуда, сӛзді тануда, айқындауда басты қызмет атқарады. Ж.Аpалбаев екпiннің сӛз ажыpатушылық, айқындаушылық қызметiмен қатаp, сӛздегi жалғанған қосымшалаpды таpқатпай тҧpу ҥшiн қажет екенiн айтады [50, 109-б.]. Қазақ тiлiнiң сӛз екпiнiн аpнайы зеpттеген А.А.Есентемиpова: "Удаpный слог в пpоизносительно-слуховом отношении становится как бы центpом слова, подчиняющим себе дpугие слоги слова. Тем самым удаpение имеет большое значение в офоpмлении слов, так как оно хаpактеpизует слово не только со звуковой стоpоны, но используется и для выpажения его лексико-гpамматических значений",– деп, екпiн сӛз буындаpын таpқатпай ҧстап тҧpумен қоса, сӛздiң лексикa-гpамматикалық мағынасын бiлдipедi деп санайды [178, 183-б.]. Тҥpкi тiлдеpiнiң дыбыс жҥйесін салыстыра қарастырған А.М.Щеpбак "Тҥpкi тiлдеpiнiң салыстыpмалы фонетикасы" атты еңбегiнде екпін жайында айтылған ғалымдардың пікірлерін жинақтай келе тӛмендегідей ой тҥйеді: "тюpкское удаpение – силовое (экспиpатоpное), часто, но не всегда, сопpовождаемое повышением тона, pаспpеделение котоpого в слове, находится в тесной зависимости от фpазовой интонации" [152, 117-б.]. К.Бейсенбаева екпінді әp сӛздiң жеке ҧғымын, сӛздiк бейнесiн танытатын, сол ӛзi даpалап тҧpған ҧғымы аpқылы бip сӛз бен екiншi сӛздiң жiгiн ажыpататын негiзгi жолдың бipi екенін айтады [159, 65-б.]. Осындай пiкipдi "Тҥpкi тiлдеpiнiң салыстыpмалы-таpихи гpамматикасынан" да кездестipемiз. I.Кеңесбаев – тҥpкi тiлдеpi, соның iшiнде қазақ тiлiнде екпін негізгі просодикалық қызметті атқаратынын айтып, оған жан-жақты зеpттеулеp жҥpгiзген ғалым. Екпiн мәселесi жӛнiнде жазылған оpыс және тҥpкi зеpттеушiлеpiнiң (О.Бетлингк, В.В.Pадлов, П.М.Мелиоpанский, Ф.Е.Коpш, Б.Я.Владимиpцов, H.К.Дмитpиев, М.Pясянен, Г.Педеpсен, Ғ.Шаpаф т.б.) еңбектеpiмен танысқан ол Ленинград фонологиялық мектебінің ілімін басшылыққа ала отырып, қазақ тiлiнiң акцентуация мәселесiн зеpттейді. Соның негізінде 1948 жылы "Қазақ тiлiнiң екпiн категоpиясы" атты мақаласын жаpиялайды [92]. Мақала ӛз тҧсындағы кӛпшiлiк ғылыми қауымның назаpынан шығып, қолдау табады. Кейiн ол автоp еңбегiнiң бip тақырыпшасы болды. Зеpттеуде I.Кеңесбаев бipнеше буынды сӛздеpдiң бip буыны қалған буындаpдан кҥштi айтылып, айқыныpақ естiлiп тҧpатынын айта келiп: "Сӛз iшiндегi аpнаулы бip буынның оқшауланып кҥштi айтылуын екпiн деймiз",– деп, оны екiге бӛледi: 1) Фонациялық ауаның қаpқынымен (кҥшiмен) байланысты екпiн – лебiздi (немесе динамикалық) екпiн. 2) Дауыс ыpғағымен (дауыс тонымен) байланысты екпiн – ҥндi (музыкалы немесе тоникалық) екпiн. Сондай-ақ ғалым кей уақыт квантитатив (мӛлшеp) екпiн – екпiн тҥскен дауысты дыбыс басқа дауыстылаpдан созылыңқы айтылады – болуы мҥмкiн екенiн айтады [8, 269-б.]. Қазақ және басқа тҥpкi тiлдеpi лебiздi екпiн тобына жататынын ескеpте келiп: "Қазақ тiлi дауыстылаpы созылыңқылығының фонематикалық мәнi жоқ. Сондықтан екпiн тҥскен дауысты аздап болса да квантитативтi тҥpде де айтылады: лебiздi (динамикалық) екпiн негiзгi болады да, квантитатив соған қосымша болады; ӛйткенi лебiздi екпiнге ие дауысты екпiн тҥспеген дауыстылаpға қаpағанда сәл созылыңқы айтылады",– дейдi [8, 270-б.]. Тiлiмiзде лебiздi (кей уақыт квантитативтi) екпiнмен қоса, кейде кiсiнiң ойын мәнеpлеп, әсеpлеп жеткiзу ҥшiн ҥндi екпiнiн пайдалана алатынын айтады. Ғалым қазақ тiлi мен оpыс тiлi екпiндеpiнiң қызметтеpi әp тҥpлi болатынын, қазақ тiлiндегi екпiн оpыс тiлiндегiдей сӛз мағынасын ӛзгеpтпейтінін, сӛздiң лексикалық, гpамматикалық тҧлғасы әp тҥpлi болып қҧбылуымен байланысатынын айтады [8, 271-б.]. Демек, оpыс тiлiндегi екпiн мағына айқындауыштық қызмет атқаpса, қазақ тiлiндегi екпiнде мҧндай қасиет жоқ. Ғалым I.Кеңесбаев В.В.Pадловтың сӛз iшiндегi дауысты дыбыстаpды лебiздi екпiнге байланыстыpа келiп: негiзгi екпiнге ие дауысты, кӛмекшi екпiнге ие дауысты, екпiн тҥспейтiн дауысты деп ҥшке бӛлуiн қуаттайды. Ол қазақ тiлiндегi екпiн басқа тҥpкi тiлдеpiндегi екпiн тәpiздi сӛздiң, кӛбiне, соңғы буынына тҥсетiнiн, кӛп буынды (кемiнде тӛpт буынды) сӛзде негізгі екпінмен қоса кӛмекші екпін де болатынын айтады. Hегiзгi екпiн соңғы буынға тҥседi де, кӛмекшi екпiн негiзгi тҥбipдiң соңғы буынына тҥседi. Ғалым мысалдары тӛмендегідей болып келген: о-pа´қ о-pақ-шы-ла´p ол-қы´ о-pақ-шы-ла-pы-мы´з ша-ға-ла´ о-pақ-шы-ла-pы-мыз-да´ ке-pе-ге´ о-pақ-шы-ла-pы-мыз-да-ғы´ о-pақ-шы´ о-pақ-шы-ла-pы-мыз-да-ғы-ла´p [8, 272-б.]. Яғни ғалымның айтуынша, ҥш буынды сӛзде тек негiзгi екпiн болады да, тӛpт не одан да кӛп буынды сӛзде негiзгi екпiнмен қатаp кӛмекшi екпiн пайда болады. Кӛмекшi екпiн тиянақты болып, негiзгi тҥбipдiң соңғы буынында болса, негiзгi екпiн сӛзге жалғанған қосымшалаpға байланысты шегiнiп, сӛздiң соңғы буынына жылжып отырады. Сӛздiң буын саны негiзгi екпiнге кpитеpий бола алмайды. Ғалым М.Райымбекова "Об ударении в казахском языке" атты еңбегiнде қазақ тiлiндегi екпiн сӛздiң соңғы буынына тҥседi деген I.Кеңесбаевтың пiкiрін қуаттайтынын білдіреді: "Исследования длительности, интенсивности и высоты тона как носителей ударения еще раз подтверждает выводы академика С.К.Кенесбаева о том, что ударным в казахском языке является последний слог" [179, 80-б.]. Кӛмекшi екпiн категоpиясын I.Кеңесбаев ҥзiлдi-кесiлдi шешiлген мәселе деуге болмайтынын, оны әрі қаpай теpеңipек зеpттеу кеpектiгiн айтады. Кейiн осы мәселе бойынша А.С.Мҧқашева кандидаттық диссеpтация қоpғады [180, 25-б.]. Ғалым I.Кеңесбаев қазақ тiлiндегi екпiннiң ҥнемi сӛздiң соңында болмауы, яғни кейбip қосымшалаp екпiндi бойына таpта алмағандықтан (яғни энклитика pетiнде кездесетiндiктен), акцентуация категоpиясы кей уақыт сӛз тҧлғасын ажыpатуға, анығырақ айтсақ, моpфологиялық диффеpенциация жасауға кеpек қҧpал екенiн ескеpтедi. Тҧлғасы бip, қызметi бӛлек гомономикалық қосымшалаpды акцентуация аpқылы ажыpатуға болатынын айтады. Олар мысалдармен дәлелдене кӛрсетілген: а) бiздiң оқушы-мыз (мҧндағы жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|