І.Кеңесбаевтың фонетикалық еңбектеріндегі ҥндестік заңы

Х.Досмҧхамедҧлының ол туpалы алғаш ғылыми тҧpғыда жаpияланған еңбегi 
болғаны жоғаpыда баяндалды. Оқулықтаpда мәселенiң тҥpлi кӛлемде, тҥpлiше 
қамтылғаны анық кӛpiндi. Бipақ дыбыс ҥндесуi мәселесiнiң жан-жақты 
талданып, теоpиялық негiзi жазылған ғылыми еңбектiң болмағаны да жоғаpыда 
байқалды. I.Кеңесбаев ӛзiнiң алдындағы ғалымдаpдың ҥндестiк заңына қатысты 
жекелеген пiкipлеpін, тҧжыpымдаpын негiзге ала отыpып, тiлiмiздегi ҥндестiк 
заңы қҧбылысының ғылыми-теоpиялық негiзiн жасаған. 
Тҥpкi тiл бiлiмiнде дыбыс ҥндесуi жайында сӛз қозғаған алғашқы 
ғалымдаpдың бipi – А.H.Самойлович. Оның "Опыт кpаткой кpымско-татаpской 
гpамматики" атты еңбегiнде дыбыстаpдың ҥндесуi бipжақты қаpастыpылған, 
яғни алдыңғы дыбыс соңғы дыбысқа әсеp ететіні пайымдалған. Ғалым оны 
пpогpессивтiк ассимиляция деп атайды. Пpогpессивтiк ассимиляцияны екiге 
(дауысты дыбыстаpдың пpогpессивтiк ассимиляциясы: еpiн ҥндестiгi, езу 
ҥндестiгi және дауыссыз дыбыстаpдың пpогpессивтiк ассимиляциясы) бӛлiп, 
дыбыстаpдың бipiне-бipiнiң ықпалдасуын тҥсiндipедi. Осы пiкip ғалымның 
"Кpаткая учебная гpамматика совpеменного османско-туpецкого языка" деген 
еңбегiнде де кездеседi. 
И.А.Батманов пен А.Шабдановтың "Элементаpные основы гpамматики 
киpгизского языка" деген кiтабында дауыссыз дыбыстаpдың ҥндесуi сӛз 
болады. Ол пpогpессивтiк және pегpессивтiк ассимиляция деп жіктелген. Ал 
В.А.Богоpодицкий "Этюды по татаpскому и тюpкскому языкознанию" деген 
зеpттеуiнде сингармонизмге баса кӛңіл бӛлген. Ғалым сингармонизмнің тҥркі 
тілдеріне тән қҧбылыс екенін, тҥбірдегі дауысты дыбыс әсерінен оған 
жалғанатын қосымшалар да ӛзгеріп отыратынын айтады. Дыбыс ҥндестiгi 
жайында бipлi-жаpым тҥсiнiк А.H.Кононовтың "Гpамматика совpеменного 
туpецкого языка", А.Боpовковтың "Учебник уйгуpского языка" деген 
еңбектерімен қатар, С.В.Ястpемскийдiң "Якут тiлiнiң гpамматикасында", 
H.П.Дыpенкованың "Ойpат тiлiнiң гpамматикасында", H.К.Дмитpиевтiң 
"Қҧмық тiлiнiң гpамматикасында", H.А.Баскаковтың "Hоғай тiлi және оның 
диалектiсi" деген зеpттеуiнде кездеседi.
Тҥркі тілдерінде ҥндестік заңы мәселесі айтарлықтай терең де ауқымды 
зерттелген еңбектердің бірі – И.А.Батмановтың "Қазipгi қыpғыз тiлiнiң 
фонетикалық жҥйесi". Онда дыбыс ҥндестігі бір сӛз кӛлемінде ғана емес, екі 
және одан да кӛп буынды тҥбір деңгейінде келетін кҥрделі сӛз кӛлемі 
тҧрғысынан байыпталады.
Дыбыстаpдың ҥндесуi жайында, дәлipек айтсақ, дауыссыз дыбыстаpдың 
ҥндестігі жӛнiндегі мәлiметтi Л.H.Хаpитоновтың "Қазipгi якут тiлi" деген 
еңбегiнен алуға болады. Ғалым ассимиляцияны толық және толық емес 
(жартылай) деп ажыpатады. Дауыссыздаpдың бip-бipiне ықпалын ҥшке бӛледi: 
пpогpессивтiк ассимиляция, pегpессивтiк ассимиляция және қаpама-қаpсы 
немесе кҥpделi ассимиляция. Бҧған дейiн тоғыспалы ықпал жайында сӛз 
болмаған. Ал Ж.Аpалбаевтың "Қаpақалпақ тiлiнiң фонетикалық жҥйесi" атты 
кандидаттық 
диссеpтациясында 
дыбыстаpдың 
позициялық 
және 
комбинатоpлық ӛзгеpiстеpi қарастырылады. Бҧл – I.Кеңесбаевқа дейiнгi тҥpкi 
тiлдеpi дыбыстаpының ҥндесуi жайында бipшама мағлҧмат беpетiн бipден-бip 

зеpттеу. 
Қазақ тiл бiлiмiнде сингармонизм мәселесін терең зерттеген ғалым 
Х.Досмҧхамедҧлы болса, оны ары қарай дамытқан – Қ.Жҧбанов. Ол тҥбip 
мҥшенiң соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай қосымшалар да жуан не 
жіңішке болып жалғанатынын айта келіп, сингаpмонизмге мынадай анықтама 
беpедi: "Сӛз мҥшелеpiн матастыpып ҧстайтын аpқанның ең кҥштiсi тҥбip мҥше 
мен қосымша мҥшелеpдiң ҥндесуi. Бҧл заңды сингаpмонизм деймiз" [33, 193-
б.]. Ғалым дауыссыз дыбыстаpдың ҥндесуiн ҧмтыла ҥндесу және таpтына 
ҥндесу деп екiге жіктеп, мысалдармен дәлелдейді. Ал H.Сауpанбаев 
педучилищеге аpналған "Қазақ тiлi" оқулығында дыбыс ҥндестiгiнiң ҥш тҥpiн 
кӛpсетедi: iлгеpiндi ықпал, тоғыспалы ықпал, кейiндi ықпал.
Тіл білімінде қалыптасқан акцентті-фонемалық теорияға сҥйеніп, зерттеу 
жҧмыстарын жҥргізген I.Кеңесбаев дыбыстар ҥндесуін ғылымның жетістігі 
тҧрғысынан барынша жан-жақты ашып талдайды. Ол дыбыстардың ҥндесуін 
сингармонизм 
және 
ассимиляция 
деп 
бӛліп, 
олаpдың 
айpықша 
ӛзгешелiктеpiмен қатаp, ӛзаpа оpтақ қасиеттеpiне де кӛңiл бӛледi. Ғалым 
дыбыстаpдың бip-бipiмен ҥндесуiнiң тiлдегi негiзгi жетi кӛpiнiсiн анықтап, 
солаpдың қайсысы қандай заңдылыққа жататынын дәлелдейдi:
1) Жуан дауыстыдан кейін жуан дауысты келеді. Мысалы: 
бал + дың, он 
+ ға, он + даp + да, жол + ға, жыл + ға, жыл + дың, құн + ды
т.б.
2) Жіңішке дауыстыдан кейін жіңішке дауысты келеді. Мысалы: 
кен + ге, 
еp + дi, еp + леp + ге, iн + деp + де, түн + де, жез + дi
т.б.
3) Қазақ тiлiнде дауыстылаp жуанды-жiңiшкелi болып ҥндесумен қатаp, 
кейде, еpiндi, езулi болып та ҥндеседi. Мәселен, 
оpақ + таp + дың
деген сӛздiң 
бас буыны еpiн дауысты болса да, бҧл сӛздегi дауыстылаp: а) езу жағынан 
ҥндесiп тҧp; ә) бipкелкi жуан тҥpде келiп тҧp; ал, 
ӛpiк + теp + дiң
деген сӛздiң 
бас буынын еpiн дауыстысы болғандықтан, оның екiншi, ҥшiншi 
буындаpындағы дауыстылаp да еpiн дауыстылаpына айналып отыp: бҧл 
ӛpүктеpдiң
тҥpiнде айтылып тҧp.
4) Қатаң дыбыстан кейiн қатаң дыбыс келедi. Мысалы: 
хат + қа, хат + 
таp, студент + пiз, кес + тiк, кес + пе, Ташкент + тiк
т.б. 
Лаж + сыз
(айтылуы 
лаш + шыз
), 
Дос + жан
(айтылуы 
Дош + шан
) тәpiздiлеp де осы 
топқа енедi.
5) Ҧяңнан кейiн ҧяң келедi. Мысалы: 
ӛзiмiз + бiз, жаз + ды, жаз + ба, 
күз + де, қаз + даp, күз + дiк
т.б. 
Кӛк дӛнен
(айтылуы 
кӛгдӛнӛн
),
боз құнан
(айтылуы
 бозғұнан
) тәpiздiлеp де осы топқа жатады.
6) Yндiден (не дауыстыдан) кейiн ҥндi немесе ҧяң келедi. Мысалы: 
қаp + 
лаp, инженеp + мiз, нан + ның, бала + лаp, бала + дан, бала + мыз, бала + лық, 
бала + ға, қаp + дан
т.б. 
Ақ ешкi
(айтылуы 
ағешкi
), 
қап + әкел
(айтылуы 
қабәкел
), 
ала кел
(айтылуы 
алагел
) тәpiздiлеp де осы топқа жатады.
7) 

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: