І тарау. М. Дулатовтың педагогикалық идеяларының теориялық негіздері
Е. Егеменді Қазақстан Республикасында үлттық тәлім-
жүктеу/скачать 141,5 Kb.
|
| Е. Егеменді Қазақстан Республикасында үлттық тәлім-тәрбиенің қайта жандануы
1980 жылдардың ортасында Қазақстанда үлттық сана-сезімні^ оянуына тарихи ықпалын тигізген Желтоқсан оқиғасі^ болды. Оның өсері бертін келе қоғамның барлық салаларын қамтыды. Қазақ мектептеріндегі проблемалар туралы көптеген үсыныс пікірлер қалыптасты. Халық педагогикаеын оқу-тәрбие жүмыстарына енгізудің аса қажеттігі туралы баспасөз бетінде пікір білдіріп, Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, Ә. Табылдиев, М. Балтабаев, Қ. Бөлеев, с. Үзақбаева, Т. Сабыров, М. Қүрсабаев, М. Оразаев, М. Смайылова және басқа ғалымдар өз үлестерін қосты. 42 Ксңес Одағының қүрамына енген қазақ Кеңестік ' <ціиалистік Республикасы 1991 жылдың 16 желтоксанында ■ ■ і юуелсіздігш ресми түрде жариялап, егемен мемлскет болды. Іоуелсіздіктің әсері қоғам дамуының барлық салаларын і імтып, жаңаша мазмүнды, әлемдегі озық төжірибелерге і іс і ізделгең жүйенің қалыптасуына зор ықпал етгі. Қазақ халқыньщ тарихьша, мәдениетіне, дүниетанымьша, у іі ггық қасиеттеріне қатысы бар, бүрын-соңды жарияланбаған, і іемесе саясатқа қайшы деп кезінде жауып тасгаған туындылар мси шығармалардың беті ашылды. Үлттық сана-сезім қайта і .іцғырып, жаңаша рухани көтерілу процесі басталды. Білім беру мен тәрбие мөселелеріне көзқарастар мен талаптар (> (і срді, нәтижесінде жаңа идеялар дүниеге келді. Халық педагогикасы мен психологиясын оқу-төрбие жүмыстарына енгізу жолдарын ғылыми түрғыда белгілеу мақсатында жергілікті жерлерде өр түрлі бағыттарда ссминарлар-межілістер, пікір алмасу іс-шаралары, сондай-ақ мүғалім-үстаздардың заман талаптарына сәйкес білімдерін жетілдіру мәселелері қызу қолға алынды. Мекгеп, мектептен тыс мекемелер, балабақшалар мен прнаулы орта және жоғары оқу орындарында ескі і іедагогикалық төжірибелердің орньша жаңаша, үлтшқ таггім-юрбиенің қағидаларына негізделіп жазылған "Қазақтың салт-дөстүрлері" (М. Смайылова, М. Оразаев), "Қазақтың төлім-торбие тарихы" (Қ. Жарықбаев, С. Қалиев), "Ата-мекен" (М. Қүрсабаев), "Елім-ай" (М. Балтабаев), музыкалы-)тнографиялық, "Кәусар бүлақ" (3. Ахметова), "Бал бөбек" (Б. Баймүратова, М. Сәтімбекова) және басқа да көптеген гылыми-телімдік бағдарламалар басыльш пшғьш, оқу-төрбие жүмыстарына енгізіле бастады. Қазақстан Республикасының Білім министрлігі 1993 жылы "Тәлім-тәрбие түжырымдамасы" атты көлемді қүжат қабылдады. Түңғьпп "Қазақтың салт-дәстүрлері" атты оқулық (авт. С. Қалиев, М. Смайылова, М. Оразаев) 1994 ж. басылып іиықты. Мектеп жөне оқу орындарына кемекші қүрал ретінде үлкен маңызын тигізетін ғылыми-тәлімдік зерттеу жүмыстары, тарих, мөдениет, философия, социология, іісихология проблемаларьша арналған оқулықтар, әдістемелік нүсқаулар көптеп шығарылуда. 1995 жылы "Санат" баспасынан профессор Қ. Б. Жарықбаев пен педагогика п>шымының докторы С. Қалиевтың студенттер мен орта мектеп мүғалімдеріне арнап жазған "Қазақ тәлім-тәрбиесі" птты оқулығы шықты. 43 "Қазақтардың ойлау қабілеттілігінің кереметтігіне менің барған сайын көзім жетті. Сез дегеңце ағып түр. Бүл жагынаі і алғаңца оларды Батыс Азияның француздары деуге болады. Өзіне жогарыдан менсінбей қарайтын халықтар арасьшан бүл көшпенділердің де қүрметті орын алатын кезі келеді" (89, 159),— деп бүдан 150 жыл бүрын асқан сөуегейлік пікір айтуы бүгінде бізді таң қалдырды. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылар да, оны қастерлеп жадында сақтаушылар да, келер үрпақты төрбиелеуде қүрал ретінде жүмсаушылар да ақын-жыраулар болғанын, олар өздерінің жыр маржанымен жастардың сана-сезімін тәрбиелеп жетілдіруде қоғамдық тәрбиешілердің рөлін атқарғанын аңғарамыз. Қазақтың үлттық философиясының төртінші ерекшелігі — үлттық базисі болып еселтелетін көшпелі өмірмен, мал шаруашылығымен тығыз байланыстылығы. Тіршіліктің түтқасы төрт түлік малда деп үққан қазақ мадды жанмен бірдей санаған. Екі қазақ кездесе кетіп амандық сүрасса, "мал-жан аман ба?"— дел сүрауы да сол пікірге саяды. Терісі мен жүнін киім қып киіп, еті мен сүгін азық етіп күн көрген, сауса сауын, мінсе көлік ретінде пайдаланған төрт түлікті (эсіресе, жылқы малын) қадірлеп, қастерлеу қазақ баласы үшін өмір заңы болып есептелген. Өйткені, малдан айрылу шыбын жаннан айрылумен бірдей болған. (Бүған 1932 жьшгы үжымдастыру кезінде қазақтардың малдан айрылып, аштық-қырғынға үшырауы айқын дәлел). "Мал ашуы — жан ашуы", "Малдының беті шарық, малсыздың күні кәріп", "Мал баққанға бітеді", "Жаманға жан жуымас, жалқауға мал жуымас" деп, ерінбей еңбек етсең ғана мал табасың, малсыз өмір жоқ, күн көрісің қараң деген ойды түйдірген. Ол заңцы да. Себебі, тіршілік етудің басқа түрі жоқ көшпелі қазақ елі үшін мал бағьш күн көру — өмір сүрудің негізгі тірегі болып саналды. Осымен байланысты — төрт түлік малға арналған мақал-мәтел, ертегі-әңгіме, жаңьшіпаш, жүмбақтардың қазақ ауыз эдебиетінде орасан көп болуы, мал атауларының молдығы, тіпті сүлу қызды "Ботакөз", ал батыр, алгыр жігітті "нар жігіт" деп атауы, немесе баласын "қозым", "қүлыным", "ботам" деп айналып-толғануы, бір жағынан, үлттық психологияның тілдегі көрінісі болып саналса, екіншіден фольклорлық шығармалардың этнопедагогикада тәрбие қүралы ретінде қызмет еткенін байқатады. Түрмыс-тіршіліктің, еңбек пен көсіптің өмірдегі көрінісі үлітық салт-дөстүрлер арқылы марапатталатыны көпке аян. Ал, қазақ халқының салт-дәстүрі малмен, көшіп-қонумен байланысты туып дамыған. Наурыз тойлары, квшіп келген 58 агайынға ерулік немесе көшерде көршілерге көшерлік беру, бие байлау, сірне, қымыз жинау, малдың төлдеуімен оайланысты уызға, күздікте қарын-майға, қыста соғымға шақыру, отқа май қүю, келіннің отқа салар өкелуі т. б. ырым, жол-жоралар, тіші қыздың қалың малын немесе ердің қүнын да мал санымен есептеу сияқты салт-дәстүрлердің халқымыздың түрмыс-тіршілігімен байланысты туғанын дәледдейді. Сөйтіп, салт-дөстүрлер, бір жағынан, халықтың түрмыс-тіршілігінің айнасы сілетті болса, екіншіден, сол .мрқылы ғасырлар бойы өз үрпағын еңбекке, адамгершілікке, онерге, өмірге икемдеуде тәрбие қүралы ретінде пайдаланған. Халқымыздың сан ғасырлық үрпақ төрбиесі халықтық салт-дәстүрлер мен ауыз әдебиеті үлгілеріне негізделгенімен, оның да өзіндік мақсат-мүдделері, негізгі қағидалары бар. жүктеу/скачать 141,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|