Iі деңгей Бастауыш мектептерде Әдебиеттік оқу пәнінің мақсаты мен міндеттері «Әдебиеттік оқу» пәнінің бағдарламасы оқушыларды қазақ және әлем балалар әдебиетінің түрлі жанрдағы көркем шығармаларымен таныстыруға
жүктеу/скачать 89,29 Kb.
|
2 деңгей әдебиет дұрысы
| «Әдебиеттік оқу».Пәнді оқу нәтижелеріне қойылатын талаптарға әмбебап тәрбиелік әрекеттердің барлық түрлерін қалыптастыру жатады: тұлғалық, коммуникативті, когнитивтік және реттеуші .
Әдебиеттік оқу – көркем әдебиеттің идеялық-адамгершілік мазмұнының дамуын, эстетикалық қабылдауының дамуын қамтамасыз ететін мазмұнды, шығармашылық рухани іс-әрекет. Көркем әдебиетті қабылдаудың ең маңызды қызметі – әдеби шығарма кейіпкерлерінің іс-әрекетінің адамгершілік мәнін ашатын әлеуметтік тұлғалық мағыналар жүйесін коммуникациялау арқылы қоғамның рухани-адамгершілік тәжірибесін аудару. Бастауыш жалпы білім беру кезеңінде автордың позициясын, шығарма кейіпкерлері мен бейнеленген шындыққа автордың қатынасын түсінуді ұйымдастырудың маңызды құралы мәнерлеп оқу болып табылады. «Әдебиеттік оқу» оқу пәні келесі жалпыға бірдей оқу іс-әрекетін қалыптастыруды қамтамасыз етеді: қаһарман тағдырын сызу арқылы мағынаны қалыптастыру және тұлғалық мағыналар жүйесіндегі оқушының бағыт-бағдары; эмоционалды әсерлі сәйкестендіру арқылы «Мен» бейнесін әдеби шығармалардың кейіпкерлерімен салыстыруға негізделген өзін-өзі анықтау және өзін-өзі тану; өз халқының және өз елінің қаһармандық тарихи өткенімен танысу және оның азаматтарының ерліктері мен жетістіктеріне мақтаныш пен эмоционалды түрде тартылу арқылы азаматтық бірегейлік негіздерін; эстетикалық құндылықтар және олардың негізінде эстетикалық критерийлер; кейіпкерлер іс-әрекетінің адамгершілік мазмұны мен адамгершілік мәнін анықтау арқылы моральдық-этикалық бағалау; шығарма кейіпкерлерімен өзін сәйкестендіруге, олардың ұстанымдарын, көзқарастары мен пікірлерін салыстыруға және салыстыруға негізделген эмоционалды-тұлғалық децентрация; оқиғалар мен кейіпкерлердің іс-әрекетінің суретін қайта құру негізінде контекстік сөйлеуді түсіну қабілеті; қарым-қатынас мақсаттарын, тыңдаушының ерекшеліктерін, соның ішінде аудиовизуалды құралдарды пайдалана отырып, контекстік сөйлеуді еркін және мәнерлі құра білу; шығарма кейіпкерлерінің оқиғалары мен іс-әрекеттерінің логикалық себеп-салдар тізбегін орнықтыра білу; маңызды және қосымша ақпаратты бөлу арқылы жоспар құру мүмкіндігі. 22. Ғылыми-танымдық шығармалар Ғылыми таным – танымның ең жоғарғы пішімі. Ғылыми таным рационалдық сипатының басымдылығымен сипатталатын өте күрделі құбылыс. Ол негізінен ұғымдар жүйесі, теориялар, заңдар сияқты басқа да ойлау процестерінің түрлері арқылы айқындалады. Әрине, мұнда сезімдік танымның рөлі де жоққа шығарылмайды, алайда ол ғылыми танымның теория ауқымында жанама, екінші рөл атқарады. Ғылыми таным құбылыстар мен процестердің ішкі әмбебаптық байланыстары мен заңдылықтарын эмпирикалық білім мен ақыл-ойға табан тіреп, рационалды түрде сараптау арқылы бейнелейді. Ғылыми танымның екі деңгейі бар: эмпирикалық және теориялық.. «Бұл айырмашылық өзінің негізі бірдей емес, біріншіден, ең танымдық белсенділіктің тәсілдері (әдістері), екіншіден, қол жеткізілетін ғылыми нәтижелердің сипаты бар». Бір жалпы ғылыми әдістер тек эмпирикалық деңгейде (бақылау, эксперимент, өлшеу), басқалары — тек теориялық (идеализация, формализация), ал кейбіреулері (мысалы, моделдеу) эмпирикалық және теориялық деңгейде қолданылады. Ғылыми танымның эмпирикалық деңгейі нақты бар, сезімдік қабылданатын объектілерді тікелей зерттеумен сипатталады. Ғылымдағы эмпирияның ерекше рөлі тек осы зерттеу деңгейінде ғана біз зерттелетін табиғи немесе әлеуметтік объектілермен адамның тікелей өзара іс-қимылымен айналысамыз. Мұнда тірі ойлау (сезімдік таным), ұтымды сәт және оның формалары (пайымдаулар, ұғымдар және т.б.) басым, бірақ бағынышты мағынаға ие. Сондықтан зерттелетін объект негізінен өзінің сыртқы байланыстары мен көріністері жағынан көрініс табады. Ғылыми танымның ең маңызды міндеті – мейлінше ақиқатқа жету, оның мазмұнын жан-жақты ашу. Осы міндетті іске асыру үшін ғылыми танымның көптеген тәсілдері кеңінен пайдаланылады, оларға: абстракциялау, идеализациялау, синтез, дедукция, асбстрактіліктен нақтылыққа өрлеу, тарихилық және логикалық әдістер жатады. Ғылыми танымның маңызды ерекшелігі – оның өзіне бағытталғандығы немесе ішкі ғылыми рефлексия ретінде калыптасуы; яғни, ол тек таным процесінің өзін, оның пішімдері мен әдіс-тәсілдерін, ұғымдар жүйесін зерттейді; 23. Сыныптан тыс өткізілетін жұмыстардың ерекшелігі Сабақтан тыс жұмыс – мақсаты, мазмұны және әдістері бойынша оқу үрдісімен шектеседі, оның сабақтан тыс кезіндегі жалғасы болып табылады және үнемі ерікті түрде бола бермейді. Оның жоспарлануында және ұйымдастырылуында анықтаушы рөлді ұстаз атқарады. Бұған мысал: пәндік оқытушының қабілетті оқушылармен бағдарламалық материалдан алған білімдерін кеңейту және тереңдету және нашар оқитындардың білімін түзету бойынша өткізетін жұмыстар Оқудан тыс жұмыс – мұғалімдердің, сынып жетекшілерінің бағыттаушы рөлінің арқасында, көбінесе оқушылар ұжымында белсенді және өздерін-өзі басқару негізінде, сыныптан тыс жүргізілетін сабақтар. Сыныптан тыс жұмыс – оқушыларға кеңінен позитивті әсер ету мүмкіндігі бар және оқытушының сабақтағы жұмыспен байланыстыра отырып, оқу-әдістемелік өрісте өз бетімен жасайтын әртүрлі іс-әрекеттердің жиыны болып саналады. Мектептің тәрбие жұмысының құрамдас бөлігі болып табылатын сыныптан тыс жұмыс оқыту мен тәрбиелеудің жалпы мақсаты – баланың өмірге және қоғамға қажет әлеуметтік тәжрибені игеріп алуына және қоғам қабылдаған құндылықтар жүйесін қалыптастыруға бағытталған. Үлгермейтін оқушыларды оқудан басқаға назарын аударуға болмайды деген пікір бар. Бірақ бұл дұрыс емес, өйткені дәл сол оқушыларға өздерінің бос уақытын тиімді пайдалануына көмектесу керек. Айтылып өткен міндеттер сыныптан тыс жұмысының негізгі мүмкіндіктерін және бағыттарын анықтайды. 24. Әдебиеттік оқытуда мәнерлеп оқуға төселдіру жолдары Мәнерлеп оқу – әдебиетті талдаудың негізі, бастау көзі болып табылады. Әрбір әдеби шығарманы оқып-меңгерудің басы көркем мәтінді мәнерлеп оқудан басталады. Мәнерлеп оқу – әдеби талдаудың ешқайсысымен алмастырымайтын ерекше қабылдау үдерісі болып табылады. Әр буында, әр сөзде, сөз тіркесінде, әрбір сөйлемде орныққан интонация сол сөзді айтып тұрған кейіпкердің жан-дүниесін мәнерлеп оқып тұрған оқушыға бірден ұғындыратыны сөзсіз. Әрине, оқушы сол интонацияларды айқын беруге ұялатыны белгілі, бірақ, мұғалімнің міндеті – шынайы мәнерлеп оқу мен дұрыс оқымауды салыстыра көрсетіп, сөздің мәнісін сол сөзді қалай айтуы арқылы ғана беруге болатынын барынша түсіндіре алса дұрыс болады. Әдеби шығармаларға түсініктеме бере отырып (комментарий беріп) оқу – мұғалімнің оқушыға көркем шығарманың терең мазмұнындағы мәнді қабаттарды тани білуіне көмектесетін тамаша әдіс. Көркем әдебиетті алғашқы оқу – көркем шығарманың тақырыптық-идеялық мазмұнын бірден түсіндіре алмасы белгілі. Екінші оқу – талдай оқудың жаңа сатыға көтерілген, сезімге ғана емес, ақыл-ойға әсер етуге бағытталған және басқа әдістермен араластырыла қолданылатын әдіс болып табылады. Түсініктеме бере отырып оқудың лексикалық түсініктеме беру деп аталатын тәсілі – автордың көркем шығарма мазмұнындағы дәуірге сай қолданған сөздерін немесе автордың өзіндік дүниетанымдық деңгейіне лайықталған сөздерге лексикалық түсініктеме беру – тек көркем мәтіннің байлығын түсіндіріп қана қоймайды, сонымен бірге оқушының сөз байлығын да дамытады. Мәнерлеп оқу дауыстың өзіне де қатысты. Дауыс неғұрлым таза, күшті шықса оқу да мәнерлі болады. Ол үшін әр оқушы даусын күте білуі қажет. Дауыс желбезегіне онша күш келтірмеу. Суық күндерде далада азырақ сөйлеу, суыққа шалдықпау – дауыс күші мен оның тазалығын, үнін сақтаудың басты шарты. Дауыстың өзіндік белгілері бар. Олар: күші, жоғарылығы, қарқыны, тембрі. Сөйлегенде адам бірде жылдам, бірде баяу сөйлейді. Бұлар әр адамның дауыс қарқынына байланысты. Мұғалім жаттығу арқылы өз даусының орташа қарқынын анықтай алады. Ол жылдам сөйлеуден аулақ болғаны жөн. Егер жай сөйлей алмайтын болса, жаттығуы қажет. 25. Сөйлеу әрекетінің түрі Сөйлеу қарым-қатынасы тек сөйлеу ғана емес. Ол ойды нақтылап сөз, сөйлем арқылы жеткізуінің күрделі түрі. Ол яғни қарым-қатынасқа дәл сөз тауып, одан сөйлем құрау, сөйлеу, серіктес адамды тыңдау, оның ойын, ұстанымын айқындау тағы басқа.Тілді білу ол барлық сөйлеу қарым-қатынасының мәдениетін ұйғарады, ойды жинақтау дағдысы серіктес адамға түсінікті ету жеткізе білу, оның реакциясына уақытында жауап қайтару, серіктесін сендіру.Сөйлеу қарым-қатынасының мәдениетінде тіл сөзді кең, нақты, мәнерлі, мағыналы етіп жеткізу үшін қолданады. Ол лексикалық, грамматикалық. Фонетикалық мәдениетінен тұрады.Лексикалық мәдениет адамның сөз байлығын, қолданатын сөздердің нақтылығын, мәнерлігін көрсетеді.Грамматикалық мәдениет сөздің толық, нақты етіп құрылым көрсетеді.Фонетикалық мәдениет сөздің дұрыс оқылуы және нақты дикциясы арқылы серіктесіне ойдың мағынасын жеткізу.Сөйлеу қарым-қатынас процесінде барлығы маңызды: серіктесіне қалай үндеу, әңгіменің басында және аяғында не айтылуы, ойды білдіруге қолданылатын сөздер т.б.Ауызша және жазбаша тіл дамыту жұмыстары қатар жүргізіліп отырылады.Оқушылардың жазба тілін дамытуда сөйлемдерді белгілі бір тақырып жүйесімен байланыстыра құрастырып,белгілі мазмұнды мәтін түзуге дағдыландыру арқылы жүргізіледі.Жазбаша сөйлеу үлгі шығармашылық нұсқа үлгі бойынша және нәтижелік нұсқа тілдік әрекетке талдаудың түрлері және мәтінді бақылау жұмыстары жатады..Негізінде бұл жоғарыдағы бағыт бойынша жазбаша тіл дамыту шығармашылық әрекет бойынша жүргізіледі.Өйткені, бұл кезде оқушы өз ойынан, көргені, естігені, оқығаны бойынша белгілі бір мәтін құрастырады немесе белгілі тақырып бойынша материалдар жинаттырып, тақырып таңдап белгілі мәтін түрлері бойынша шығарма жазады.Ал бұл аталған әрекет түріне дағдыландыру үшін негізінде мәтінмен жұмыс ұйымдастырылады.Жазба сөйлеу – сөйлеу әрекетінің айрықша түрі: ол ақпаратты графикалық байланыс арқылы, яғни, графикалық түрде қалыптастырып, сөйлеу тұрады. Сонымен жазбаша сөйлеу әрекеті сөйлеудің экспрессивтік түріне жатады.Жазбаша тілді дамыту негізінде жазудың психофизиологиялық сипаттамасына байланысты жүргізіледі.Сондықтан Н.И.Жинкиннің айтуы бойынша ақпаратты жазбаша түрде беру өте күрделі іс-әрекеттердің қатарына жатады.Ойды жазбаша түрде жүргізу барысында сөйлеу екі сатыдан тұрады: а) ойды ауызша жеткізу үшін дыбыстық хабарды қалыптастыруға қажетті элементтер; ә) дыбыстық кодты графикалық кодқа айналдыру.Жазбаша сөйлеудің қалыптасуының екі сатысы: кодтау немесе кодты ашу және графикалық канал бойынша кодтау және жазба сөзді алдын ала ауызша қалыптастыру жазудың ауызша сөзбен және оқумен тығыз байланыстылығына әкеліп соғады.Жазбаша хабардың қалыптасуын талдау арқылы бұл іс-әрекетті жүзеге асыру барысында барлық анализаторлар іске қосылатынын көреміз: есту, көру т.б. әрекеттер жазуға қатысы болады.Мұндай әрекет арқылы игерілген материал есте тез әрі берік сақталады.Олай болса жазбаша сөйлеуге дағдыландыратын жаттығулар тіл материалын тез игеріп,адам өмірі мен қызметіндегі жазбаша сөйлеудің, сонымен бірге оқушының тілін дамытудың тиімді құралы бола алады. 26. Әдебиетті оқу сөз сазы немесе интонация Кез келген адамның ой-өрісінің, білімінің, мәдениеті мен рухани дүниесінің қаншалықты екені оның жазған жазуынан, сөйлеген сөзінен байқалады. «Кісіге қарап сөз алма, сөзіне қарап кісіні ал», — деген ұлы Абай ескертуін ойдан шығармағанымыз абзал. Ана тілінің мол байлығын игерген, құдіретін түсінген, күшіне тағзым етіп, бас иген адам өзіне де, өзгеге де талап қоя алады, сөзді қалай болса солай қолдануға жол бермейді. Сөз шеберлігін қалыптастырудың жолы – тілдің нәрін ауыз әдебиеті үлгілері мен көркем әдебиет арқылы бала бойына сіңіру. Оқыған шығармасы бойынша ойын көркем етіп жеткізе білу – тіл мәдениетін меңгерудің бірден бір шарты. Адамның ұлттық мәдениет пен дәстүрлі құндылықтарды құрметтеуі және оны әрі қарай дамытудың басты белгісі де сөз сөйлеу шеберлігінде жатыр. Сонымен бірге сөз сөйлеу шеберлігі орфоэпиялық, лексикалық, грамматикалық нормаларға негізделеді. Орфоэпиялық норма – сөздерді дұрыс айту, лексикалық норма – сөздерді іріктеп, сұрыптап, талғаммен қолдану болса, грамматикалық норма сөйлеу мәдениетінде біршама тұрақталып, қалыптасқан норма саналады. Сөз сөйлеу шеберлігі ойдың дәлдігі, сөздің анықтығы, тазалығы, көңіл күйге әсер ететін шынайылығы маңызды болып табылады. Кез келген тілдің фонетикалық жүйесі оның сегменттік бөлшектерінен, яғни сөздердің дыбыстарынан ғана) тұрмайды, ол тілдің күрделі суперсегменттік деңгейін,сөйлемдердің , мәтіннің жалпы интонациялық сипатын да қамтиды. Әуелде «интонация» термині латынның «intonare» «қатты сөйлеу» деген сөзінен пайда болғанымен, бұл терминнің қазіргі мағынасы әрі күрделі, әрі сан қырлы. Әуен (мелодика), пауза, қарқын (темп), интенсивтілік, екпін, ырғақ, просодикалық тембр интонацияның компоненттері болып табылады. Сонымен, интонация- көп функциялы күрделі құбылыс. Тілдің басқа элементтерімен салыстырғанда интонацияның өзіне ғана тән қасиеттеріменерекшеліктерібар. Интонация мен сөйлеу дыбыстарының қайсысы бұрын пайда болғаны жайында әр қилы деректер бар. Интонация мен сөйлеу дыбыстарының адамдардың бір-бірімен қатынас жасауында атқаратын рөлі ерекше . Интонация дыбыстан бұрын пайда болған деп есептеледі. Бұған дәлел ретінде дамуы жоғары саналатын үйірлі хайуанаттардың өзара қатынастарында олардың дауыс интонациясының құбылуының мәні зор екенін айтуға болады. Сөйлеу тілінің пайда болуынан көп бұрын үйірлі хайуанаттардың қарым-қатынасына қызмет еткен интонация деп жорамалдауға болады, бесіктегі сәбилер алдымен уілдеуден бастап қана қоймай, сөз мағынасын түсінбесе де, анасының дауыс ырғағын, сөздің интонациясын ұға бастайды, соған сай әрекет жасайды. Интонация тонының (тональность) адамдардың қарым-қатынасында үлкен орын алатыны мәлім. Бір сөздің айтылу интонациясына қарап, ол сөздің қандай сезіммен айтылып тұрғанын білу адамға қиын емес Интонация сөйлеу тілінде естілуімен қатар жазба тілде (сөйлемде, мәтінде) де оқылады. Мысалы, жазушы жазғанының басқалар оқығанды қалай естілетінін, оның қандай интонациямен айтылатынын ескеріп, тиісті тыныс белгілерін қойып отыруының себебі сонда болса керек. Сөйлеу тіліндегі интонацияның жазба мәтінде көрініс табуы табиғи нәрсе және жазылған мәтінді мазмұнына қарай дұрыстап, мәнерлеп оқу да оның интонациясына байланысты. Дұрыс сөйлей білген адам өз ойын, айтқанын тыңдаушыға толық түсіндіре біледі. Ел алдында шебер, шешен сөйлеу көп еңбектену, оқып, үйренуді талап етеді. Шешен адамдарда негізінен, сөз көркемдігі ой тасқынынан табиғи түрде туындап жатады. Көркемдік талғам, сөз сөйлеу мәдениеті мен шешендік тәсілдерді дұрыс пайдалана білген адам ғана эстетикалық әсер ету күшіне ие бола алады. 27. Оқушылардың оқырмандық мәдениетін қалыптастыру Оқушының сапалы білім алу барысындағы ақпаратты дұрыс қабылдау, оларға қолдау көрсету. Оқушыларды жүйелі оқуға тарту мақсатында «Балалар және кітап» атты мерекелік іс-шара өткізілу керек яғни оңда түрлі ойындар мен байқаулар, кітап әлеміне саяхат және тағыда басқа балаларды кітаппен көп жұмыс жасап ұйымдастыра білу керек. Сонымен қатар, ай сайынең үздік оқырман, ең үздік сынып, оқымайтын оқырман атты қорытынды шығарылып отыру қажет. Жылына бір оқырман 25 кітаптан жоғары оқыса, онда ол нағыз үздік оқырман, ал 15-21 кітап оқыса, ол жақсы оқырман, 6-10 кітапқа дейін оқыса ол оқырманның кітапқа қызығушылығы аз. Кітап оқымайды деп айта бергеншежан-жақты болып қызмет жасауымыз керек. Қоғамдағы кітап оқушы оқырманды қалыптастыруға ата-ана, мектеп, кітапханашы қызметі жоғары дәрежеде болуы керек. Әрине сауалдар мен себептер көп. Одан қалды түрлі сылтаулар кезіге береді. Ал, ол себептердің ар жағынан әдеби кітаптың оқылуы үшін кім қаңдай күш жұмсауы тиіс деген қисынды сауал туады. 28. Мәнерлеп оқудағы кідірістің түрлері. Кідіріс. Оның мәнерлеп оқудағы мәні. Кідірістің түрлері. Сөйлеген сөз не оқылатын мәтіндегі сөйлемдер ешбір толассыз шұбыртылып айтыла бермейді, олардың арасында белгілі бір үзіліс, толас болады. Кідіріс деп сөз түйдегі арасындағы не сөйлем араларындағы толасты айтады. Мәнерлеп оқуда не әңгімелеп беруде кідірістің өзіндік маңызы бар. Оқығанда дауыстың үзіліс, сәл іркілу жасау жай ғана кідіріс емес. Ол- әдеби мәтіннің мән-мағынасын ашып беру тәсілі болып табылады. Мерзім мөлшері шамасына қарай кідіріс әрқалай келеді. Кідіріс ұзақ, орташа, қысқа болып бөлінеді. Қысқа кідірістер сөйлемдегі сөздерді бөліп тұрады. Ал орташа толасты – логикалық кідіріс дейді. Ол сөйлемнің аяқталғанын білдіреді, айтылған сөзге сымбаттылық әр кіргізеді, екінші сөзбен айтқанда, бір ойды аяқтап, екінші ойға көшу, немесе бүтін мәтіннің бір бөлімінен келесі бөліміне көшу жайлы емеурін білдіреді. Кейде жазба тілде мәтіннің мұндай бөліктерін абзацтан бастайды. Алайда сөз түйіні үзілістің ұзақтығында ғана емес, мазмұнына байланысты болады. Кейде ұзақ толас психологиялық кідіріске айналып кетеді де, көркем сөйлеудің мәнерлі тәсілі ретінде сөз мағынасын күшейтеді. Станиславский: «психологиялық кідіріс – ойды үнсіз емеурінмен тап басып дәл жеткізу тәсілі. Үнсіз толас жасаудың өзінде салмақты мән жатыр, өйткені ол сөзді көзқарастың түрлі өзгерісімен, пішіннің құбылуымен; сондай-ақ қарым-қатынас жасауды өзінен-өзі не әдейі қолданылатын болар-болмас қимыл әрекеттерімен толықтырады», — дегнді. Сөйтіп, логикалық кідірісті мәтіннің мағыналық түйінін меңзеуге, ойды ұштауға қолдансақ, психологиялық кідірісті тыңдаушылардың көңіл күйіне әсер ету үшін пайдаланымыз. Психологялық кідіріс сөйлеушінің толғаныс-тебіреністерімен байланысты келеді. Бұл – көркем сөз орындаушының хабарлап тұрған жайтқа деген өз көзқарасына, сөз төркініне,сөз астарына байланысты болады. Сөйтеп бұл жайт оның творчествалық жұмысын сипаттайды. Мұндай кідірістер мәтіннің басында, ортасында, соңында келе беруі ықтимал. Ол тыныс белгілерімен дәл келуі де, келмеуі де мүмкін.Өйткені ол мәтіннің психологиялық мазмұнына байланысты болмақ. Мәтінді оқуға не әңгімелеп беруге даярлағанда психологиялық кідірісті алдын ала белгілеп алу керек. 29. Бастауыш сыныптардағы мәтінмен жұмыс Бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту барысында мәтінмен жұмыс істеу, талдау әдіс-тәсілдерін қарастыру мақсаттары мен міндеттерін аша отырып,мәтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлерін ашу жолдарын, мәтінмен жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін, мәтінді талдаудың алгоритімін құрастыру арқылы оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруда мәтінмен жұмыстың ролі ерекше маңызды. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін дамытуда қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекше. Сондықтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін құрастырудан басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мәтін туралы түсінігі мен оны құрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады. Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерін байланыстырып, сөйлем арқылы жасалатыны белгілі. Сөйлем — синтаксистің қарастыратын нысаны. Сөйлем жай және күрделі болады. Яғни құрмалас сөйлемнің анықтамасы: «Екі я бірнеше жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды білдіреді» деген пікірмен анықталады. Ал, бірнеше емес, ондаған сөйлемнің мәні де сол ізбен түсіндіріліп, оны қайырым (абзац) деп, мәтіннің мәні ашылмай жүр. Сондықтан қазақ тіл білімінде, ғылыми әдебиеттерде, мектеп оқулықтарында мәтін туралы түрліше түсіндіріру байқалады. Мәселен, мәтін түзетін қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың басталуы десе, мәтін — сол шығарманың формасы деп те жүр. Бұл пікірлерге қарағанда мәтін -дегеніміз сөйлемдер арқылы жасалған шығарманың толық түрі, немесе мазмұнды бөлшегі екендігін байқаймыз. Олай болса, оқушыларды мәтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек. Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне байланысты тапсырмалар жаттығу жұмыстары берілген. Сол сияқты тіл дамыту жұмыстары мәтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сұрақтарға жауап беру және шығарма, мазмұндама жаздыру арқылы жүзеге асырылады. Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін құрастыра білу — қажетті мәселе. Сондықтан баланы шығарма жазуға үйретуден бұрынғы мәтін құрастыра білу икемділігі мен дағдысы қалыптастырылады. Ахмет Байтұрсынұлы тілді дамытуда тиімді деген әдіс-тәсілдердің әр түрін ұсынған. Әдіскер ғалым А.Байтұрсынұлының қағидалары мен тиімді тәсілдерін кәдеге жаратып, жас ұрпаққа тіл нақыштарын, мәтін құрастыра алу мен сөйлеу мәнерін үйрете білсек, ойы озық болып, тілі дамиды, сөздік қоры байи түседі. Бастауыш сыныпта ана тілін оқытудың негізгі мақсаттарының бірі-оқушылардың сөздік қорын, ауызша және жазбаша сөйлеу тілін, сөйлеу мәдениетінің қалыптастыру болып табылады.Сондықтан да қазіргі кезде бастауыш мектеп мұғалімдері оқушылардың сөздік қорын молайтып, сол үйренуіне сөздерін қолдана отырып, айтайын деген ойын анық жеткізіп сөйлеуіне зор көңіл бөлуде. Осыған орай, өз сабақтарымызда оқушының дұрыс сөйлеу мәдениетін жоғары деңгейге көтеру, яғни сөйлеу тілін дамытуға ерекше назар аударып отырамыз.Сабақ барысында бастауыш сынып оқушыларының сөйлеген сөздерінде жиі кездесетін кемшіліктерге көңіл бөлсек, баланың сабақ үстінде айтайын деген ойын анық жеткізе алмауы, яғни мәтінге байланысты мазмұнын айтуда бір деректі айтып бітпей жатып басқасына ауысып кетуі немесе керексіз сөзді орынсыз қолдануы (мысалы: жаңағы, сосын, яғни, сөйтіп, т.б.) сияқты ауызша сөйлеу тіліндегі қатерлерді көптеп кездестіреміз.Байқалған кемшіліктерді ескере отырып оқушыны ойлауы мен сөйлеу дағдыларын жетілдіру жолдарындағы ізденістерімізді оның тірі тіл неғұрлым түсінікті, жинақты, нақыт болғанын талап етіп, өз ойын дәл айтуын қадағалап отырамыз. 30. Лирикалық шығармалардың құрылымдық ерекшеліктері Лирикалық шығармаларды оқытуда басты бағытта адамның ішкі сезімі, көңіл күйі, мінез-құлқы, ақындық «мені» әсер беріп, толғандырады. Осындай әсерлілігіне қарай оқушы қызығушылықпен өлеңнің құрылысы, ұйқасы, өлең теориясына қарай талдауға жетелейді. Сондықтан лириканы оқытуда Қ.Бітібаева: «Лириканы оқытудың басты мақсаты- оқушыны поэзияны сүюге баулу, оның кестелі тілін сезіне білуге, эстетикалық ләззат ала білуге баула болап табылады»,-дейді. Лирикалық шығармаларды оқытуда мынадай жұмыс түрлері тиімді болады: өлеңді мұғалімнің мәнерлеп оқуы, көркемсөз оқушылардың орындауында тыңдату, тақырып мазмұнына қарай саяхатқа шығу, пікірлесу, талдау, әңгімелесу, сыныптан тыс оқуларда, сыныптан тыс жұмыстарда мәнерлеп оқуға байланысты жұмыс түрлерін ұйымдастыру. Лирика жанрының ерекшелігі қай кезде де ғалымдарды толғантқан, өзіндік ой-пікір, болжам жасауға, түйінді сөз айтуға жетелеген.Мысалы: А.Байтұрсынов көрнек өнерiн бес тарауға жiктей келе, “бесiншi нәрсенiң жайын, күйiн, түрiн, түсiн, iсiн сөзбен келiстiрiп, айту өнерi – бұл сөз өнерi болады”,-дейдi. Сөз өнерi адам санасының үш негiзiне тiреледi. Олар: ақыл, қиял, көңiл. Ақыл iсi – аңдау, яғни нәрселердiң жайын ұғыну, тану, ақылға салып ойлау; қиял iсi – тұрпатына, бейнесiне ұқсату, бейнелеу; көңiл iсi – түю, талғау. Лириканы оқыту-әдебиеттi оқытудың басты талабынан туындайды. Лирика сабағы – оқушыны өнердi эмоциялық-эстетикалық тұрғыдан түсiнуге үйретедi. Лирикалық шығармаларды оқытуда мынадай мәселелер ескерiлу керек: - Лириканы оқуда эмоциялық, логикалық бiрлiк керек. Ақын шығармасында қандай нәрсеге назар аударып отырғанын анықтау қажет; - Оқушының сол шығармаға өз көзқарасы болуы керек; - Өлеңнiң әрбiр бөлiктерiн өзара тұтастыру керек; - Ақын шығармасында қандай көркемдiк тәсiлдi қолданғанын анықтау шарт; - Оқушы шығарма мен ақынның бiрлiгiн тануы шарт. Лириканы оқытқанда мәнерлеп оқудың мәнi үлкен. Мәнерлеп оқудың өзiндiк шарттары бар. Солардың бiрi – кiдiрiс. Оның үш түрi бар. 1. Грамматикалық кiдiрiс (кейде өлеңаралық немесе тасымал кiдiрiсi деп те атайды). Мұның эмоциялығы жоғары. Бұған әр сөздi бөлiп, ашық, анық, тыныс белгiлерiн орай салмақ түсiрiле жасалған кiдiрiс жатады. 2. Логикалық кiдiрiс. Бұл – табиғи кiдiрiс. Мұнда шығарманың мәнiне орай салмақ түсiрiле жасалған заңды кiдiрiс қолданылады. Бұл жерде тыныс белгiлерiне онша назар аударылмайды. 3. Психологиялық кiдiрiс. Мұнда жеке сөздерге, сөз тiркестерi мен тармақтардың әсерiне көбiрек салмақ түсiрiледi. Бұл кiдiрiс арқылы өлеңдегi негiзгi ой ашылады. Лириканың жекелеген компоненттерiн таныту - әдебиет сабағындағы басты мәселе. Оларға: тақырып, идея, образ, композиция, сөз, тiл, ақынстилiжатады. Өлеңтiлiне ой-сезiмтереңдiгi, өткiрлiккөркемдiксипатбередi. Яғни, поэзияға тәнқасиет – айтылыптұрғанұғымтуралытүсiнiк беру емес, оны бейнелi, көркемсипаттау. Бейнелiсөздерақындық, эстетикалықсезiмдi, айналадүниенiбейнелiтүрдетанып-бiлугекөмектеседi. Халықтың тұрмыс-тiршiлiгiмен, тарихи-қоғамдықжағдайларыменбайланыстытуғанбейнелiсөздерден, яғни, теңеу, эпитет, метафора, метонимия, символ, гипербола сияқтысуреттеулердiалсақ, бiзхалықтың ой-санасындағыұлттықсипаттыбайқаймыз. жүктеу/скачать 89,29 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|