Іі өлең тілінің сөздік құрамына енген өзгерістер
жүктеу/скачать 1 Mb.
|
Іі өлең тілінің сөздік құрамына енген өзгерістер-emirsaba.org
| Е, ы, і фонемалары езулік, қысаңдағы жэне тілде қолданылуы жагынан бір-біріне ұқсайдьг. Ал е фонемасының алдынан әнтек и айтылады. Ә. Жүнісбеков е-нің й жэне і дыбыстарының қосындысынан (ій) тұратынын экспериментті жолменен анықтаған. Шынында да тілде: әне-әні, эсте -әсті, бәйге-бәйгі, бәтеңке-бәтіңке, бәтес-бәтіс, ерегісу-ерегесу, ешкім-ішкт, ештеңе-іштеңе, кәне-кэні, міне-міні, ілгешек-ілгішек түрінде айту, тіпті жазу (бұлардың алдыңғысы орфографиялык норма) кездеседі. Мүның өзі е мен і-нің бір-біріне ұқсастығын аңғартады.
Е, ы, і әріптері сөздің барлық буындарында жазылады, бірақ олар ылғи да е, ы, і болып дыбыстала бермейді. Бұлардың еріндіктермен (соның ішінде дауыссыз у мен де ) қатар тұрып айтылу мүмкіндіктері жоққа тән. Өзен, өлең, өнер, осы, орын, оқы, ұлы, ұгым, ұзын, үлкен, түйе, түлкі, журек, өмір, мазмұны, балбұлы, дәстүрі, ауыл, бауыр, жауын, әуе, әуен, әуес, дәуір сияқты сөздердің құрамында е, ы, і дыбыс емес тек әріп. Айтуда олар ө, ұ, ү түрінде болады. Соңы ы, і дыбысына аяқталған етістіктерге — у жұрнағы жалғанады да, ы ұ-ға, і ү-ге айналады, жазуда бірақ әріппен (у) таңбаланады, алжы-алжұу (жазылуы алжу), жылжы -жылжұу, жылы -жылұу, сыргы-сыргұу, тепші-тепшуу, терші-тершүу. Сөз мағынасына нұсқан келмейтін жагдайда еріндік дауыссыз у дың алдында келген е аздап еріндік болып та айтылады: біреу, екеу, бесеу, жетеу, крнеу, бермеу, келммеу, сермеу, ілмеу. Езулік дауыстылардың еріндіктермен қатар айтылуы, айтылмауы олардың ашық (а,ә) қысаңдығымен (е, ы, і) байланысты. (Редәукция)Қысаң ы, і фонемалары көп буынды сөздерде кейде көмескі естіледі. Орфоэпиялық сзөдіктерде олар тіпті түсіріліп (шартты белгімен) жазылады: дәр’гер, қат’нас, тәж’рибе, аң’зақ, ад’рандау, аз’рақ, бад’рақ, ед’реңдеу, и’рім, кеш’рім, қас’рет. Тіпті л, р дыбыстарының алдынан келгенде сөздің лексикалық мағынасына нұқсан келмесе, олар жазылмайды: лақ, лаң, лэм, леген, лекер, лес, лай, лайық, лас, рас, разьі, рай, рақат, рақмет, рең, рәсуэ, рәсім, рәт. Дыбыстардың өмір сүру формасы негізінен ауызша айту, сөйлеу болып табылатындықтан, ауызша формасында пайда болған ерекшеліктер жазбаша формасына да әсерін тигізеді. жүктеу/скачать 1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|