Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы

140 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

gösterebilmektedir.  Bu  durum,  özellikle  üniversitelerarası  dönemlik  veya  yıllık  öğrenci  değişimlerinde 

bazı sorunların yaşanmasına neden olmaktadır. Niğde Üniversitesi örneğinde derslerin içeriklerine göre 

AKTS dağılımları incelendiğinde toplam 240 AKTS’nin 132’sinin (%55) alan derslerine, 60’ının (%25) 

meslek  bilgisi  derslerine,  48’inin  (%20)  genel  kültür  derslerine  ait  olduğu  görülmektedir.  Dağılıma 

seçmeli dersler açısından bakıldığında toplam 240 AKTS’nin 21 (%9) seçmeli derslerden oluşmaktadır. 

Bu  derslerin  13  AKTS’si  alan,  8’i  genel  kültür  dersleridir.  Seçmeli  dersler,  bölümde  görevli  öğretim 

elemanlarının uzmanlık alanlarına göre belirlenmektedir.  

2014  yılında  kabul  edilen  Devlet  Standartları  (DS)  da  Azerbaycan  Türkçesi  ve  Edebiyatı 

öğretmenliği  bölümü  için  240  AKTS  talep  eder.  DS-deki  kredilerin  dağılımı  incelendiğinde  91  AKTS 

(38%)  alan  zorunlu,  59  AKTS  (25%)  meslek  zorunlu,  24  AKTS  (10%)  genel  kültür  zorunlu,  9  AKTS 

(4%)  devlet  yeterlik  sınavına,  44  AKTS  (18%)  ise  seçmeli  derslere  ait  olduğu  görülmektedir.  Seçmeli 

derslerin  dağılımında  ise  38  AKTS-nin  (  88%)  alan  ve  meslek  derslerine,  6  AKTS  (2.5%)-  i  ise  genel 

kültür derslerine aittir. DS-ları üniversitelerin otonomluğu ve rekabet edebilirliği açısından incelendiğinde 

toplam  240  AKTS-den  198  AKTS`nin  (82%)      Eğitim  Bakanlığı  tarafından  isim  ve  kredi  olarak  kesin 

çizgilerle belirlendiği,  ders  içeriği  aynı  olsa  bile, isim  farklılığı  dahi  kabul  edilmeyen,  değiştirilemeyen 

derslerden  oluştuğu,  44  AKTS-nin    (18%)  ise  öğrenciye  ve  üniversiteye  seçmeli  ders  hakkı  olarak 

verildiği görülmektedır. Bu derslerin 6 AKTS’si genel kültür derslerinden oluşurken, 38 AKTS’si alan ve 

meslek  bilgisi  derslerinden  oluştuğu  belirtilen  derslerin  ne  kadarının  alan  ne  kadarının  meslek  bilgisi 

derslerine  ayrıldığı  ise  belirsizdir.  İki  ülkenin  aynı  amaca  hizmet  eden  öğretim  programlarının 

karşılaştırmalı tahlili Türkiye`de üniversitelerin %21 oranında, Azerbaycan DS`na göre ise %18 alternatif 

ders açma yetkileri bulunduğunu ortaya koymaktadır.  

Azerbaycan  DS`ndaki  ders  adları  ve  zorunlu  dersler  ve  krediler  incelendiğinde,  bazı  derslerin 

adlarının,  zorunlu  kredilerin  öğrenci  değişimine  ve  geçişine  engel  olacak  şekilde  düzenlendiği 

görülmektedir.  Oysaki  “Avrupa  Yükseköğretim  Alanı”  (European  Higher  Education)`na  katılmanın 

gereği olarak “öğrenme çıktıları” temelli bir eğitim sistemine geçmeyi kabul eden ülkelerde bu şekilde bir 

sınırlama hem üniversitelerin otonomluğu, hem öğrenci ve öğretim üyesi değişimi, hem de diplomaların 

tanınması ve “Avrupa Yükseköğretim Alanı”na entegrasyona ters düşmektedir. Örneğin, DS`deki zorunlu 

dersleri incelendiği zaman Pedagoji adıyla verilen 9 kredilik dersin, başka üniversitelerde eğitim bilimleri 

ile ilgili okutulan hangi derse denk geldiğini ve ya 9 kredilik Devlet Yeterlik Sınavının, 10 kredilik Sivil 

savunma ve tıbbi bilikler, 5 kredilik Nitg medeniyeti (Konuşma kültürü) dersinin karşılığını belirlemek 

çok zordur. Hazar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı öğretmenliği öğretim 

programı incelendiğinde yabancı dilli üniversite olmasının gereği olarak yabancı dil için belirlenmiş 24 

AKTS  dışında  alan,  meslek  ve  genel  kültür  dersleri  için  belirlenen  AKTS`nin  240  olduğu  görülür. 

Hazırlık sınıfı uygulaması yapmadan üniversite bu kredileri dönemlere yayarak uygulamaktadır.

 

Şöyle ki, 

ilk üç yarıyılda verilen 24 AKTS`lik yabancı dil dersleri dışında 240 AKTS`den 96’sının (%40) zorunlu 

alan,  30’unun  (%13)  seçmeli  alan  derslerine,  60’ının  (%25)  meslek  zorunlu  derslere,  24’ünün  (%10) 

zorunlu genel kültür, 30’unun (%13) seçmeli genel kültür derslerine aittir. Seçmeli genel kültür derslerine 

konulan şartlar incelendiğinde öğrencilerin 12 AKTS humanitar alanlardan, 12 AKTS sosyal alanlardan, 

6  AKTS  ise  fen  ve  teknoloji  alanlarından  ders  seçmek  zorunda  oldukları  görülmektedir  ki,  bu  dersler 

“Avrupa  Yükseköğretim  Alanı”  (European  Higher  Education)  “öğrenme  çıktıları”  gereği  üniversite 

düzeyinde kazandırılacak entellektual donanımları kapsar.  

İki  ülkenin  programları  karşılaştırıldığında  Türkçe  eğitimi  bölümlerinin  mevcut  Program’ındaki 

önemli  bir  eksiklik  bir  kez  daha  ortaya  çıkmıştır.  Program’a  göre  öğretmen  adayları  Türk  Dil  Bilgisi 

dersini 1 ve 2. sınıflarda dil bilgisi dersi almaktadırlar. 3 ve 4. sınıflarda ise dil bilgisine yönelik bir ders 

bulunmamaktadır.  Aynı  durum  Azerbaycan  Türkçesi  ve  edebiyatı  öğretmen  adayları  için  de  geçerlidir. 

Ancak  4.  sınıfta  okutulan  “Azerbaycan  Dilinin  Öğretim  Yöntemleri  (Metodolojisi)”  dersi  ile  dil  bilgisi 

konuları  öğretmen  adayları  için  canlılığını  korumaya  devam  etmektedir.  Türkçe  eğitimi  lisans 

programında  ise  dil  bilgisi  öğretim  yöntemlerine  ilişkin  bir  ders  bulunmamaktadır.  Türkiye’de  eğitim 

fakültelerinin  ders  içerikleri  Yüksek  Öğretim  Kurulu  (YÖK)  tarafından  belirlendiği  için  dil  bilgisi 

öğretiminin sadece “Özel Öğretim Yöntemleri” dersinin konularından biri olduğu görülmektedir. Nitekim 

çeşitli  araştırmalarda  (Erdem:  2007;  Kahraman:  2010;  Kılıç  ve  Akçay:  2011;  Ünal  ve  Şahinci:  2011) 

Türkçe  öğretmeni  adayları,  gördükleri  derslerde  dil  bilgisi  konularını  öğrencilere  nasıl  aktaracakları  ile 

ilgili  uygulama  yapma  imkânı  yakalayamadıklarını,  bununla  birlikte  Türk  dili  tarihini  yeterince 

öğrenemediklerini ve etimolojik açıdan kendilerini yetersiz gördüklerini belirtmişlerdir.  

Araştırmada elde edilen bulgulara göre aşağıdaki öneriler sunulabilir: 

141 

Doç. Dr. Duygu UÇGUN-Doç. Dr. E. SEMEDOVA/Türkçe ve Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı… 

1.  Eğitim  fakültelerinin  dersleri  belirlenirken  öğretmenlerin  de  görüşü  alınmalı  böylece 

mesleklerini  yaparken  hangi  konularda  kendilerini  yetersiz  gördükleri  belirlenmeli  ve  elde  edilecek 

verilere göre ders çeşitliliği ve ders içerikleri düzenlenmelidir.   

2.  Eğitim  fakültelerinin  programları  düzenlenirken  Avrupa  Yeterlik  Çerçevesi  ve  Ulusal  Yeterlik 

Çerçeveleri  (özel  alan  yeterlikleri)  kapsamında  standart  öğrenme  çıktıları  belirlenmeli  ve  program 

geliştirme çalışmalarında bu öğrenme çıktılarına odaklanılmalıdır.  

3. Farklı üniversitelerin aynı bölümlerinde aynı ad ve içerikle okutulan derslerin AKTS’lerinin de 

eşit olması sağlanmalıdır. 

4. Azerbaycan’daki öğretmen yetiştirme programına ilişkin Devlet Standartları’nda  -programlarda 

yer  alan-  seçmeli  derslerin  türü  karışık  verilmemeli,  alan,  meslek  bilgisi,  genel  kültür  ayrımı  anlaşılır 

şekilde  yapılmalı,  daha  sonra  seçmeli  alan  ve  meslek  derslerin  AKTS’leri  belirlenmelidir.    Ayrıca 

bütünlük  arz  ettiği  düşünülen  dersler,  genel  bir  adla  değil  bu  bütünün  hangi  derslerden  oluştuğu  ve 

bunların  kredilerinin  ayrı  ayrı  ne  kadar  olduğu  da  açık  olarak  gösterilmelidir.  Zorunlu  dersler  olarak 

belirlenen dersler dünya tecrübesinden yararlanılarak yeniden gözden geçirilmelidir. 

5.  Azerbaycan’daki  eğitim  fakültelerinin  Azerbaycan  Türkçesi  ve  Edebiyatı  bölümlerinin  ülkede 

kabul  edilecek  12  yıllık  eğitim  sistemi  modeline  uygun  olarak–ya  Türkiye’deki  uygulamaya  benzer 

şekilde- ortaokul ve lise düzeyinde branş öğretmenleri yetiştirmek üzere yeni bir uygulamaya gidilmesi 

önerilebilir. Hedef kitlenin yaş ve dil gelişim özellikleri bu tür bir uygulamayı gerekli kılmaktadır.      

KAYNAKÇA 

Atıcı, R. (Autumn II 2014). Sınıf İçerisinde Öğrenci Davranışlarına Etki Eden Etmenler. International Journal of 

Social Science, 28, 413-427. 

Erdem, İ. (2007). İlköğretim II. Kademede Dil Bilgisi Öğretiminin Sorunları Üzerine Bir Araştırma, (Gazi 

Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara. 

Kahraman, T. (2010). Dilbilgisi Öğretiminin Durumu ve Sonuçları Üzerine Küçük Bir Araştırma. Dokuz Eylül 

Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 27, 5-13. 

Kanger, F. (Ekim 2002). Eğitimde Örnek Alma ve Örnek Olma. Altınoluk Dergisi, (200), 1-13. 

Karasar, N. (2002). Bilimsel Araştırma Yöntemi. (11. Baskı), Ankara, Nobel Yayınları. 

Kılıç, M. ve Akçay, A. (2011). Türkçe Öğretmen Adaylarının Görüşleri Çerçevesinde Dil Bilgisi Eğitimi. Sakarya 

University Journal of Education, 1 (1), 1-7. 

Köse, M. ve Demir, E. (2014). Öğretmenlerin Rol Modelliği Hakkında Öğrenci Görüşleri. Uluslararası Sosyal ve 

Ekonomik Bilimler Dergisi, 4 (1), 8-18. 

Turan, C. ve Arslan, S. (2016). İlkokul Öğrencilerinde Evrensel ve İnsani Değerlerin Kazandırılma Sürecinin, Sınıf 

Öğretmenlerinin Görüşlerine Göre Değerlendirilmesi. International Journal of New Trends in Arts, Sports 

&Science Education, 5 (1), 26-41. 

Türkolu, A. (1985). Fransa, İsveç ve Romanya Eğitim Sistemleri. Ankara, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri 

Fakültesi Basımevi. 

Ünal, E. ve Şahinci, C. (Winter 2011). Türkçe Öğretmenlerinin İlköğretim 6, 7, ve 8. Sınıf Türkçe Dil Bilgisi 

Konularının Öğretimine İlişkin Görüşlerinin İncelenmesi. Turkish Studies - International Periodical For The 

Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1, 1915-1929. 

Yıldırım, A. ve Şimşek H. (2008). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. (7. Baskı), Ankara, Seçkin 

Yayıncılık. 

http://nigde.edu.tr/egitimfakultesi/turkceogretmenligi/dersplani 

http://www.yok.gov.tr/egitim/ogretmen/programlar_icerikler.htm 

http://edu.gov.az/upload/file/bolonya-milli-hesabat.pdf 

http://www.khazar.org/v979/Bachelor-Degree-Program-in-Azerbaijani-Language-and-Literature-Education/en. 

 

 

142 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 

ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ҮСТЕУ СӨЗ ТАБЫНЫҢ 

ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУ ЖОЛДАРЫ 

Проф. Док. Е. Б. САУРЫҚОВ



 

Түйіндәмә:  Қазіргі  түркі  тілдері  деректерінен  белгілі  үстеулердің  дербес  сөз  табы  ретінде 

қалыптасуына  бірден-бір  ықпал  жасаған  септік  жалғаулары.  Зат  есімге  тән  грамматикалық 

категориялардың  бірі  саналатын  септік  формаларының  үстеу  сөз  жасауға  қаншалықты  қатысы  бар 

деген  мәселе  қандай  зерттеушіге  болса  да  белгілі  дәрежеде  ой  туғызатындығы  анық.  Осы  орайда, 

мақалада  тілге  тиек  етіп  отырған  септік  формаларының  тілдің  даму  тарихында  қандай  қалыптасу 

кезеңдерін басынан өткізгендігін салыстырмалы-тарихи әдістің көмегімен анықтауды жөн санадым.  

Тірек Сөздер: зат есім, категория, форма, жалғау, сөз табы. 

Ways of Formation and Development of Adverbs in the Turkish Language 

Abstract:  As  we  know  from  the  grammar  of  the  modern  Turkic  languages,  case  endings  have  a  great 

influence  on  the  formation  of  an  adverb  as  an  independent  part  of  speech.  Of  course,  every  linguist  thinks 

about  it  and  asks  how  the  case  forms,  considered  one  of  the  grammatical  categories  of  the  noun,  and  is 

related to the formation of adverbs. In this article I will try to identify the main stages of the case forms in the 

history of the development of language, using a comparative-historical method for this purpose. 

Keywords: noun, category, form, connecting, word. 

Түркі  тілдеріндегі  үстеу  сөзжасамы    қарқынды  даму  процесіне  ие.  Тілде  сөз  жасауға 

қатысатын  түбір  мен  қосымша.  Әрбір  түбір  сөздің  сөзжасам  жүйесінде  алатын  орны  мен 

ерекшелігі,  сөз  жасауға  қатысуы,  қосымшаларды    талғау  заңдылығы  бар.  Сөзжасам  процесінде 

түбірдің  негізгі  тұлға  болып  саналу  себебі  түбір  сөздің  лексикалық  мағынасы  пайда  болатын 

сөздің  жаңа  мағынасына  арқау  болады.  Тілде  пайда  болатын  жаңа  үстеу  сөз  түбір  тұлғаның 

негізінде жасалады және олардың мағыналарының арасында белгілі дәрежеде байланыс үзілмейді. 

Қорытындысында түбір мен қосымша негізінде пайда болатын жаңа сөз кездейсоқ құбылыс емес, 

сөз жасауда болатын тарихи заңдылық.  

Үстеулердің  сөз  табы  ретінде  қалыптасуы  көне  түркі  ескерткіштері  дәуірінен  де  әріден 

басталады. Есім сөз таптарының түрлі топтарға ыдырауы кезеңімен тұспа-тұс келеді. Үстеулердің 

категория  ретінде  дербестікке  ие  болуы  есім  сөздер  мен  оның  септік  формаларына  тікелей 

байланысты. Түркі тілдеріндегі барыс, жатыс, шығыс және көмектес т.б. септік формалары қазіргі 

тілдегі  үстеулердің  едәуір  бөлігін  құрайды.  Септік  формалары  көне  түркі  кезеңінен  бастап  күні 

бүгінге  дейін  жекелеген  үстеу  сөздердің  құрамында  сақтаулы.  Сонымен  қатар,  кейбір  формалар 

өздерінің  бастапқы  сөз  түрлендіру  қабілетін  жоғалтпай  дамып  келеді.  Көптеген  септіктер  тіл 

дамуында қолданыстан шығып, өлі формаларға айналып отырған.  

Көне  түркі  тілімен  қазіргі  қазақ,  өзбек  тілдерін  салыстыра  зерттеу  барысында  көмектес 

септігі формаларының арасында өзгешелік бар екендігі анықталды. Көне түркі тіліндегі көмектес 

формасы тек қазіргі түрік тілінде ғана сақталған. Сондай-ақ, осы тілде көптеген үстеулер -ын, -ін, -

н  аффикстері  арқылы  қалыптасқан.  Негізінен  бұл  форманың    шығу  төркіні  көне  ескерткіштер 

деректерімен  байланысты,  сол  кезеңнен  бастау  алады.  -ын,  -ін,  -н  формалары  қазіргі  тіл 

тұрғысынан  тарихи  аффикс  болып  саналады.  Септік  формасы  деп  аталып  жүрген  бұл  форма 

ғалымдар  тарапынан  әртүрлі  атауларға  ие.  Н.К.Дмитриев  бұл  қосымшаны  көмектес  септігі 

(творительный)  деп  атаса  (Дмитриев,  1962:  48),  А.М.Щербак  қарулық  септік  (орудный)  түрінде 

қарайды  (Щербак,  1962:  186).  Зерттеуші  А.Н.Кононов  құралдық  (инструментальный)  мағынаны 

білдіретін септік деп есептейді (Кононов 1980: 140). 

Сөйлем ішінде көбінесе бір нәрсенің көмегімен аяқталатын қимылдың белгісін (екі немесе 

одан  көп  субъектінің  қатысуымен)    білдірген.  Көне  түркі  тілінде  бұл  септік    формасы  кеңінен 

қолданылған.  Ал  шығыс  түркістан  тілінде  аталмыш  форманың  бастапқы  қатыстық  мағынасы 

жойыла  бастайды  да  -ын,  -ін, -н  аффиксі  есімдердің  құрамында  құралдық  мағына  беруге  көшеді 

(Щербак,  1961:  204).  Мысалы,  күнүн,  түнүн,  “күнімен,  түнімен”.  Сонымен  қатар  ескерткіштер 

                                                      



 

Тараз Инновациялық-Гуманитарлық Университеті, e_saurykov@mail.ru

 

144 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

тілінде  құралдық  және  ортақтық,  бірлестік  мағынада  қолданылатын  бірле  түріндегі  шылау  сөз 

пайда болады. Алғашқыда сөз шылау ретінде ғана қолданылған. Мысалы: -Ечім қаған бірле ілгерү 

йашыл үгүз Шантуң йазықа тегі сүледіміз (КТү 17) “Атам қағанмен бірге алға Шантуң жазығына, 

Жасыл  өзеніне дейін жорыттық”. Кейіннен құралдық, көмектес септігі мағынасында қолданысқа 

түсе бастаған. Мысалы: -Ал атны чыбық бірле чапды (Мө 265

5

) “Ол атты шыбықпен сабады”.  

Көмектес  септігіне  адвербиалдық  мағына  көне  түркі  дәуірінің  өзінде-ақ  әсерін  тигізіп, 

кейбір  сөздер  үстеулерге  айналып  отырған.  Мысалы:  -Йадағын  йалыңын  йана  келті  (КТү  28) 

“Халық  жаяу  -  жалпы  қайта  келе  жатты”.  Сөйлем  ішінде  йадағын  сөзі  бұл  тұста  үстеу  болып 

қалыптасқан. Сөздің түбірі йадағ “жаяу”  және -ын құралдық септігі. Шынында Г.И.Рамстедт -ын, 

-ін, -н қосымшаларын инструктив септігі деп есептеуі (инструктив - үстеулік септік) көп ғалымдар 

тарапынан қолдау тапқан. Қазіргі тілімізде осы форма арқылы үстеулер қатарына өткен бірнеше 

сөз формалары бар. Олардың барлығы қазіргі кезде үстеу сөз ретінде толық қалыптасқан. Көбінесе 

олардың  ішінде  есім  сөздерден  мезгіл  үстеулері  жасалған.  Мысалы,  қышын  “қысымен”,  йазын 

“жазымен”, күзүн “күзімен”, ілкін “алдымен” т.б. 

Аталмыш -ын, -ін, -н формалары арқылы қазіргі түрік тілінде жасалған көптеген сөздер бар. 

Мұндай сөздердің барлығы бір кездерде лексикаланып, үстеу сөз табына ауысып алған тұлғалар. 

Сөйтіп, түрік тілінде бұл форма үстеу сөз жасаушы аффикс ретінде танылған. Мысалы: -Йарындан 

тези  йок,  итмениз  ичин  ижап  еденлери  йалмайа  башламалысыңыз  (Ф.Р.Атай).  -Рыза  да  ілкін 

онлара катылмыш гидиеоркен бирдан базгешти (Ф.Р.Алтай) 

Көне  түркі  тілінен  белгілі  үстеу  сөз  жасауға  қатысқан  -ын,  -ін,  -н  формаларын  құранды  -

лайын,  -лейін  қосымшаларының  құрамынан  да  кездестіруге  болады.  Бұл  аффикс  қазіргі  түркі 

тілдерінде  үстеу  сөздердің  құрамында  көптеп  кездеседі.  Форманың  шығуы  жайында  ғалымдар 

арасында көптеген пікірлер мен болжамдар бар. Бірақ, белгілі бір жүйеге, бір арнаға тоғыспаған 

зерттеу  қорытындылары  аяқталмай  қалып  отырған.  Талданып  отырған  форма  құранды  болып 

саналады. Оның алдыңғы сыңары, -лай, екінші сыңары -ын. Көптеген зерттеушілер В.Банг (Bang, 

1918: 95), В.В.Радлов (Radloff, 1897: 32), А.Н.Кононов (Кононов, 1956: 284) бұл аффикстің бірінші 

сыңары  -ла  етістігінің  формасынан  таралған  деген  пікір  айтады.  Ал  қалған  ғалымдар 

П.М.Мелиоранский  (Мелиоранский,  1897:  34),  Н.К.Дмитриев  (Дмитриев,  1940:  91)  бұл  форма 

салыстырмалы -лай қосымшасының варианты дейді.  

Көне  түркі  тілінен  бастау  алған  бұл  форма  қазіргі  түркі  тілдерінің  ішінде    түрік  тілінде 

кеңінен таралған. Салыстыра зерттеп отырған қазақ, башқұрт тілдерінде қолданылмайды. өазіргі 

түрік  тілінде  -лайын,  -лейін  аффиксі  арқылы  көп  жағдайда  мезгілдік  үстеулер  қалыптасқан: 

сабаhлейін, гежелейін, танлейін, акшамлейін т.б. Мағыналық ерекшелігіне толығырақ көз жеткізу 

үшін сөйлем ішіндегі қолданысы мен мағынасына  тоқталайық. Мәселен: -Гежелейн бір сес бөлер 

уйкуму  (ичим  үрпермейле  долар,  нердесин?  Сабаhлейн  еркенден  йине  йола  реван  олду... 

(А.К.Тежер). Ұзақ тарихи дамудың салдарынан -ын, -ін, -н аффикстері өзінің бастапқы құралдық 

мағынасынан  алшақтап,  үстеу  жасаушы  форма  ретінде  танылып,  сөздермен  бірге  лексикаланып 

отырған.  Аталмыш  форманың  қазіргі  тілдегі  қызметін  айтқанда  түрколог  В.Котвичтің  пікірі 

талдау  нәтижелерін  нақтылай  түседі.  Fалым  бұл  форма  көнеленген  септік  жалғауы  деп  есептеп, 

көнеленген  мезгілдік,  амалдық  үстеулердің  құрамында  сақталғандығын  өз  еңбегінде  растайды 

(Котвицж,  1962:  319).  Ал  қазақ  тілінде  -ын,  -ін,  -н;  -ла,  -ле;  -лайын,  -лейін  формаларымен 

қалыптасқан  үстеу  сөздер  өте  сирек  кездеседі.  Бұл  формалардың  үстеу  жасау  қызметі,  дәл  осы 

көмектес  септігі  формасындағы  мағынасы  қазақ  тілінде  -мен,  -бен,  -пен  аффикстерімен  беріледі. 

Мысалы:  -Сонымен  бұлар  Үшқамысқа  аттанды.  Күнімен,  түнімен  жүріп  отырып,  ертеңіне 

түсте  жетті.  (Д.қбілов,    Арман).  -Келесі  Бөлмеде  стол  үстінде  ретімен  жинақталған 

ойыншықтар  (Мәдениет  және  тұрмыс).  -Айтжан жалт  беруге  ұялды  ма, әлде  шынымен  састы 

ма, орнында қалт тұрып қалған. (Ж.Молдағалиев,  Жүрек). 

Тілдегі осындай алуан түрлі құбылыстардың нәтижесінде үстеу сөздер пайда болған. Пайда 

болған  сөз  формалары  ұзақ  мерзімдік  тарихи  даму  үстінде  біртіндеп  қолданысына  байланысты 

мағыналық,  сөйлем  ішіндегі  функциялық  қасиеті  жағынан  үстеу  ретінде  саралана  береді. 

Нәтижесінде,  сөз  бен  форма  лексикаланып,  біртұтас  түрленбейтін  сөзге  айналады.  Ал 

түрленбеушілік қасиет тек үстеу сөз табына тән бірден-бір морфологиялық белгі болып табылады. 

Түркі  тілдерінде  үстеу  жасаушы  аффикстердің  бірі  -ча,  -че(-ша,  -ше)  формалары.  Бұл 

аффикс  сөздермен  грамматикалық  қатынасқа  түскенде  оған  салыстырмалы-ұқсату  мағыналарын 

жамайды.  Қазіргі  түркі  тілдерінде  көбінесе  мөлшер  үстеулерді  қалыптастыруға  қатысқан. 

145 

Prof. Dr. E. B. CAVRIKOV/Türki Tilderindegi Üsteu Söz Tabının Kalıptasuvı Jene Damu Joldarı  

Аталмыш  аффикс  көне  түркі  ескерткіштері  тілінде  өнімді  қолданылған.  -ча,  -че  (-ша,  -ше) 

формасының  шығу  тарихы  жөнінде  зерттеушілер  әр  түрлі  болжамдар  келтіреді.  Негізінен,  бұл 

аффикстің этимологиясы анықталмаған. Мысалы, В.Котвич  О.Бетлингтің пікірін қолдай отырып -

ча,  -че  (-ша,  -ше)  формасы  толық  мағыналы  чағ  (  шақ  “уақыт”,  “өлшем”  сөзінен  шыққан  деп 

топшылайды  (Котвицж,  1962:  191).  Ал  Г.И.Рамстедт  болса  форма  бастапқыда  теңестіруші  

мағынада  қолданылса,  кейіннен  салыстыру  (эквативное)  мағынасын  білдіруге  көшкен  дегенді 

айтады  (Рамстедт,  1957:  52).  Бұл  ғалымдардың  пікірінен  өзгеше  болжам  Б.А.Серебренников 

еңбегінен  көрініс  тапқан.  Зерттеуші  -ча,  -че  (-ша,  -ше)  формаларын  генетикалық  тұрғыдан 

алғашында  эквативтік  қатынастан  пайда  болған  кішірейту  мағынасымен  байланысты  қарайды 

(Серебренников, 1979: 210). Зерттеу қорытындылары бойынша -ча, -че (-ша, -ше) формаларының 

шығуы  жайында  жан-жақты  талданған  нәтижелі  тұжырым  С.Исаевтың  мақаласында  көрініс 

тапқан.  Fалым  –ча,  -че  (-ша,  -ше)  формалары  чағ,  чег  (шағ,  шег)  сөздерінен  жасалған.  Бастапқы 

формасы  “шектесу”,  “жету”,  “жанасу”    мағынасындағы  етістік  болуы  мүмкін  деп  топшылаған 

(Исаев, 1997: 93-95). 

Осындай тілдік фактілерді салыстыра зерттеу барысында -ча,  -че (-ша, -ше) формаларының 

шығу төркінін екі жақты қарауға тура келді. Өйткені, қазіргі түркі тілдерінде қолданылып жүрген 

-ча,  -че  (-ша,  -ше)  формасының  қолданылу  аясы  мен  грамматикалық  мағыналары  алуан  түрлі. 

Мысалы,  мөлшер  үстеу  жасауға  қатысатын  -ча,  -че  (-ша,  -ше)  формасы  мен  мезгілді,  амалды 

білдіретін  -ча,  -че  (-ша,  -ше)  формалары  екі  түрлі  жолмен  қалыптасса  керек.  Оның  біріншісі 

мөлшер мен мезгілді білдіру мақсатында қолданылатын -ча, -че (-ша, -ше) формасы аталмыш чағ 

“уақыт”, “өлшем” сөзінен шықса керек. Ал екінші қимыл-сын, амалды білдіретін  -ча, -че  (-ша, -

ше)  формасы  салыстырмалы-ұқсату  мағынасындағы  формадан  шыққан  деп  болжам  жасаймыз. 

Көне түркі тілінде аталмыш форма арқылы қалыптасқан сөздердің бір тобы мөлшерлік үстеулер. 

Олар  сөйлем  ішіндегі  іс-әрекетті,  қимылдың  шамалық  дәрежесін,  санның  жалпы  мөлшерлік 

белгісін білдіреді. Мысалы: -Йағым анча ертім (Е 25

17

) “Менің жауым сонша көп болған”. -Бунча 

бодун келіпен сығтамыш йуғламыш (КТү 4) “Сонша адам келіп тұрып жылады, сықтады”. Бунша 

йерке тегі йорытдым (КТк 4) “Мұнша жерге дейін жорыттым”.  

Келтірілген мысалдардан -ча, -че (-ша, -ше) формасы арқылы қалыптасқан мөлшер үстеуінің 

мағыналық  ерекшелігін  көруге  болады.  Түбір  мен  форма  лексикаланып,  адвербиалданған  тұлға 

пайда  болған.  Сөйлем  ішінде  мөлшер  пысықтауыш  қызметін  атқарып  тұр.    Жалпы  сөздің 

қалыптасу формасына  келетін болсақ, есімдіктен, оның ішінде сілтеу есімдіктері мен -ча, -че (-ша, 

-ше)  формалары  бір  түбір  сөз  ретінде  көнеленіп,  семантикалық  мағынасын  өзгерткен.  Сөз  өзінің 

әуелгі  нақтылық  мағынасынан  алшақтап,  кейіннен  жалпы  грамматикалық  мағынаға  ие  болып, 

сөйлем ішіндегі не болмаса жеке тұрғандағы мағынасы дерексізденіп, жалпыланып кеткен. Сөздің 

түпкі бөлшегі бунча сөзі бу+н+ча, ал анча сөзінің құрамы ан+ча болып қалыптасқан. 

Қазіргі  түркі  тілдеріне  -ча,  -че  (-ша,  -ше)  формаларының  мезгілдік,  мекендік  қатынасты 

білдіру  қызметі  өзгеріссіз, сол қалпында  жеткен.  Мағыналық және  функциясы жағынан толық 

адвербиалданған форма ретінде саналады. Мысалы: -Ыза кернегені сонша, тіпті колхоздан қалай 

шыққанын  да  сезбеген  еді.  (Ш.Шалқаров,    Серіккөл).  -Аяқ-басы  тым-ақ  сылбыр  тәрізді  еді, 

мұнша  деміккені  тіпті  ерсі  көрінді  Олжабекке  (F.Мұстафин,  Қарағанды).Сол  сияқты  өзбек 

тілінде: Ох, раис, раис, сузни хам бунча узоқдан бошлайдиларми? (Ш.Рашидов,  Бурандан кучли). -

Анча  булди. Мен  кичкина  бола  эдим,  ...  деди Давлатер    (М. Турсун,    Укитувчи).  Түрік  тілінде:  -

Гитмем Хасан, гитмем... Артык анжа берабер канжа берабер  (О.Г.Кайгылы). -Хасан, бу сефер 

кендисине анжак сейиар тулуатчыларын арасында бир йер булабилди (О.Г. Кайгылы).  

Салыстыра зерттеп отырған тілдердің қайсысын алсақ та, аталмыш форма арқылы жасалған 

мөлшер  үстеулері  көне  түркі  дәуірінен  қазіргі  кезеңге  дейін  өзгерместен  толық  жеткен.  Бірақ 

сөйлем  ішінде  өз  алдына  септік  жалғауы  ретінде  қызмет  атқара  алмайды.  Бұл  форманың  септік 

жалғауы  ретіндегі  сөз  түрлендіруші  қызметі  мүлдем  жойылған  деп  есептесе  де  болады.  Тек 

жекелеген  сөздердің  құрамында  өлі  форма  ретінде  сақталған.  Қазақ  тілінде  бұл  форма  арқылы 

жасалған  үстеулер  өте  көп  және  олардың  құрылымы  да  әр  түрлі.  Өйткені,  жекелеген  сөз 

таптарынан ауысып келген формалар бастапқы сөз табына тән қасиетін жоғалтпайды. Сондықтан 

болар олардың беретін мағынасы да түрліше. Бірде мезгіл, бірде мөлшер, енді бірде амал мәнінде 

жұмсала  береді.  өазақ  тілінде  мезгілдік  мағынаны  білдіру  мақсатында  -ча,  -че  (-ша,  -ше) 

формалары  үстеу  негіздерімен  қатынасқа  түсіп,  нәтижесінде  мезгілдік  үстеу  сөздердің 

146 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

туындауына ықпал жасаған. Мысалы: -Біздің оқудан уақытша қол үзгеніміз рас еді (Т.Иманбеков, 

Үш ай). Мәселе әзірше жинақты шешіле қойған жоқ  (F.Сыланов,  Шалқар). 

Үстеу  сөздердің  этимологиясын  анықтау  олардың  ежелде  қай  сөз  табынан  ауысып 

келгендігін  білуге,  оның  құрамындағы  септік  формасының  даму  сатысы  тілдің  қандай  кезеңіне 

дейін  жеткендігін,  немесе  қай  дәуірде  қолданыстан  ығыстырылғандығын  анықтауға  мүмкіндік 

береді. Мұндай талдаулар тек үстеулердің ғана емес, өзге сөз таптары мен оның грамматикалық 

көрсеткіштерінің  пайда  болу  жолдарын  айқындауға  септігін  тигізеді.  Әрбір  сөзге  жеке  талдау 

жасау - сол топтағы үстеулердің қалай қалыптасқандығының толық айғағы. Қалыптасу барысында 

үстеу сөздер бірден жасала салмай,  тарихи дамудан өтті. Мағыналық, функциялық жақтан әбден 

сұрыпталды,  осындай  күрделі  даму  жолынан  өткен  сөздер  ғана  үстеулер  қатарынан  табылып 

отырды. 

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: