Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ГҮЛ ЛЕКСЕМАСЫ
- Тірек Сөздер
- Баршын, Раушан, Райхан, Лала, Қызғалдақ, Қырмызы
- «первоцвет»
- NASREDDİN HOCA FIKRALARINDA İNSANI ANLAMA/MAK
- Anahtar Kelimeler
- Keywords
- 1. Nasreddin Hoca fıkralarında insanı anlama sanatı
ӘДЕБИЕТТЕР Bang W. (1918), Vom kokturkіschen zum Osmanіschen // Vorarbeіten zu eіner vergleіchenden Grammatіk des Turkіschen. –Berlіn. Radloff W. (1897), Dіe altturkіschen Іnschrіften der Mongoleі. Neue Folge. -SPb.: Der Kaіserlіchen-Arad. der Wіssenschaften. Дмитриев Н. К. (1940), Грамматика кумыкского языка. – Издательство Академии наук СССР. Дмитриев Н.К. (1962), Строй тюркских языков. – М.: Изд-во вост. лит. Исаев С. М. (1997), Қазақ тілі жайында ойлар. Алматы: Атамұра. Кононов А. Н.(1956), Грамматика современного турецкого литературного языка. – Изд-во Академии наук СССР.
Кононов А. Н.(1980), Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. – Наука, Ленинградское отделение. Котвицж В.(1962), Исследование по алтаиским языкам: перевод с польского. – Изд-во иностранной лит-ры. Мелиоранский П. М. (1897), Краткая грамматика казак-киргизского языка. – Тип. Импл. Академии наук. Рамстедт Г. И. (1957), Введение в алтайское языкознание. Морфология (Текст) / Г. И. Рамстедт ; пер. c нем. Л. С. Слоним; под ред. и с предисл. Н. А. Баскакова; примеч. Н. А. Баскакова, Г. Д. Санжеева. - М. : Изд-во иностр. лит. Серебренников Б. А. (1979), Гаджиева Н. З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Учебное пособие для вузов. – Изд-во" Маариф,". Щербак А. М. (1961), Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв: из Восточного Туркестана. – Изд-во АН СССР. Щербак А. М. (1962),Грамматика староузбекского языка. – Изд-во Академии наук СССР.
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ГҮЛ ЛЕКСЕМАСЫ
Магистрант Э. Ж. БАЛАПАНОВА
Проф. Док. Ж. Н.СҮЛЕЙМЕНОВА
Түйіндеме: Мақалада қазақ халқының тілдік санасында «гүл» лексемасын ұлттық мәдени фонға ие жеке концепт ретінде тануға болатындығы қарастырылды. Қазақ тілінде гүл сөзі қарапайым-тұрмыстық санада айқындалған типтік белгілерімен қатар, ғылыми ұғым атауын иеленіп, өзіне тән терминдік дефинициясы бар арнаулы сөз ретінде танылады. Гүл ең әдемі және ағаштың тартымды бір бөлігі болып табылатындығы, гүлдің алуан түсінің де, оның санының да өз мағыналары бар екендігі туралы сараптама жүргізілді. Гүл атаулары әлемнің ұлттық тілдік бейнесін құрайтын мәдени әлеуетке ие маңызды лексикалық бірліктер қатарынан болады. Гүлдер эстетикалық, өнеркәсіптік, құндылықтық сипатымен ғана емес, сонымен қатар дәстүрлі түрде қоршаған әлемге бейнелі-символикалық қатынасын білдіру ерекшелігімен құнды екендігі зерделенеді. Гүл – табиғаттың сыйы, әр түрлі түстер топтасқан жиынтық екендігі, түстердің адамға күшті әсер ететіндігі, тіпті ол-емдеу қасиетінеде ие екендігі, түстердің де беретін мағынасы әр түрлі, өз пәлсапасы бар деген бірнеше көзқарастар талданады.
қабылдау. Flowers Lexicon OF Kazakh Language Abstract: In this article, we researched the word "flower" in Kazakh. In Kazakh language, the word of flower has gained the scientific meaning, just like it is used in the daily life. Since flower is the most beautiful and the loveliest part of a tree, we made a research about variety of flower based on its numbers and colours. Flower names can help to understand the countries' cultures on lexical aspect. Along with aesthetic and industrial value of them, flowers are also valuable for understanding our World. As a present to us from the nature, flowers are valuable creatures which can help people with their colors and their usage on medicine for curing illnesses. Keywords: concept, the image of the world, the concept, lekseması flowers, associations, etymology, symbol, perception, and perception. Қазіргі таңда тіл біліміндегі зерттеулердің көбі негізгі категория ретінде концепт ұғымын алуда. Концепт ұғымы, негізінен, ағылшын тіліндегі Шенк, Чейф, Рассел, Карнап сияқты ғалымдардың еңбектерінде кездесіп, аталмыш ұғымды дұрыс аудару мәселесі туындағандықтан алынған (1970 ж. ортасы). Ол кезеңде ағылшын тіліндегі «concept» сөзін «ұғым» деп аудару ұсынылды, алайда қазіргі таңда зерттеушілер «концепт» пен «ұғым» терминдерінің ара-жігін ашуда. Мәселен, Ю. С. Степанов ұғым мен концептің айырмашылығы туралы айтқанда, біріншісін логика мен философиямен байланыстырып, екіншісін математикалық логикаға жатқызса, кейінгі уақытта концепті «мәдениеттің ұйытқысы» ретінде анықтап мәдениеттанумен де байланыстыруда. Ғалымның пікіріне сүйенетін болсақ, концепт адамның менталды дүниесіндегі мәдениеттің негізгі ұясы, ол біріншіден, ұғымның мазмұнын қамтиды және оны мәдени факт ететін – этимология, нақты бір концептінің қысқаша тарихы, заманауи ассоциациялар, бағалар, тәжірибе және т.б. қамтиды Концепт – адамзаттың әлем бейнесі туралы жинақталған мәдени түсініктерді беретін тірек ұғымдар. Концепт – ақиқат дүниенің санадағы мәдени, рухани, этикалық, әлеуметтік танымын айқындайтын бірлік ретінде танылады, ақиқат дүние туралы психикалық қабілеттер (қабылдау, жадыда сақтау, көру, есту, ұғыну, сезу) арқылы қабылданған алғашқы ментальді түсініктер ретінде танылад, ақиқат дүниенің санада жан- жақты жиналып тұжырымдалған ақпараттары мен когнитивтік семантикасы арқылы танылған көрінісі (бейнесі). Әрбір концепт тіл арқылы көрініс табады, концептіні тануда тілдік семалар
Нийде Университеті, zharkyn123@mail.ru 148 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu қызмет атқарады. Дүниені танытатын әрбір сема санада фрейм, сценарий, ойсурет, сызба секілді фонға салынған ситуациялар мен бейнелер арқылы таңбаланады. Сонымен қатар, концепт - адамның білімі мен тәжірибесі арқылы көрсетілетін біздің санамыздың және ақпараттық құрылымның ментальдық және психикалық ресурстарының бірлігін түсіндіретін термин; концепт - есте сақтау, ментальдық лексикон, концептуалдық жүйе мен ми тілі және адам психикасында көрсетілген дүниенің бүкіл көрінісінің жедел мазмұндық бірлігі; концепт - тиісті лексикалық-парадигманы құрайтын тілдік қызметін көрсету тұрғысында көрсетілген мәдени бекітілген вербальды мағына; этномәдени ерекшелікпен белгіленген және тілдік түсінігі бар топтық білім бірлігі. Қазақ халқының тілдік санасында «гүл» лексемасын ұлттық мәдени фонға ие жеке концепт ретінде тануға болады. Қазақ тілінде гүл сөзі қарапайым-тұрмыстық санада айқындалған типтік белгілерімен қатар, ғылыми ұғым атауын иеленіп, өзіне тән терминдік дефинициясы бар арнаулы сөз ретінде танылады. «Гүл» сөзінің дефинициясы лексикалық мағынаның негізгі ядросын құраушы мынадай семалық белгілерді бейнелейді: «гүлді өсімдік», «түрлі-түсті», «хош иісті», «үлбіреген», «көбею нысаны». Түсіндірмелі сөздікте берілген гүл сөзінің мағынасы оның заттық- ұғымдық мазмұнымен сипатталатын негізгі семантикалық белгілерін қамтиды, бірақ бұл белгілер қазіргі тілдік санада қалыптасқан гүлдің шынайы психологиялық мағынасын толық қамти алмайды (Караулов, 2000: 110-111). Гүл лексемасының концептілік мазмұны мен лексикалық мағынадағы потенциалды семантикалық белгілерін айқындау үшін, түсіндірмелі сөздіктегі иллюстративті материалдар, сөзжасамдық жүйе, тұрақты тіркестер (гүл жастану– рақаттану, жаны жай табу), тұрақты теңеулер мен эпитеттерді, мақал-мәтелдерді негізге ала отырып, дәстүрлі және қазіргі тілдік санада қалыптасқан ұғымдық белгілерді төмендегідей топтастыруға болады: «хош иісті», «түрлі-түсті», «ажар», «көрік», «жасөспірім», «бүлдіршін», «сұлулық», «әдемілік», «молшылық», «көктем», «пәктік», «күнә». Мұндай ұғымдық белгілер гүл лексемасының семантикалық аясын кеңейтіп, оның лексикалық мағынадан концептілік мағынаға ұласу деңгейін көрсетеді. Гүл ең әдемі және ағаштың тартымды бір бөлігі болып табылатыны мәлім. Гүлдің алуан түсінің де, оның санының да өз мағыналары бар. Мәселен, бір тал гүл ұсыну - көңіл аударудың белгісі, үш талы-құрмет көрінісі, бес талы-сезімін білдіруді көрсетсе, жеті тал гүл-махаббат таңбасы. Бізде кейде туған күн иесі қанша жасқа толса, сонша гүл беру (мәселен, он сегіз гүл) дәстүрі жастар ішінде бар. Бірақ, бұл бар болғаны ол адамның қанша жасқа толғанын ескертуден басқа ештеңе де емес. Сондықтан гүл сәнінің шектеулі болғаны да дұрыс. Гүл – табиғаттың сыйы, әр түрлі түстер топтасқан жиынтық. Түс-қуат көзі секілді гүлдер де біздің өмірімізге әсер етеді. Түс адамға күшті әсер етеді, тіпті ол-емдеу қасиетіне ие. Түстердің де беретін мағынасы әр түрлі, өз пәлсапасы бар. Ақ түсті гүлдер тазалықты, пәктікті, шыншылдықты білдірсе, қызыл түс тек қана махаббаттың белгісі ғана емес, мықтылықты, билікті сипаттайды, ал сары түсті гүлдер байлық, бақыт, сары-қызылы - күдіктілікті, жасылы - бейбітшілік, тыныштықты, солғын сарысы - өзгеге айырбастаушылықты, қара түсі - қайғыны білдіреді. Гүл атауларының қазақша атаулары халқымыздың ауызекі сөйлеу тілінде де, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінде де, тіпті баспасөз бетінде де ертеден бері қарай қолданылып келе жатқандығы белгілі. Ұлы даламен тыныс-тіршілігі біте қайнасқан халқымыз түрлі дәрілік өсімдіктерді пайдаланып, негізгі тірлік көзі – малын да сан қилы шөптерге жаю арқылы өсіріп, өнімін алып отырған. Қыздарын гүлге теңеп, Баршын, Раушан, Райхан, Лала, Қызғалдақ,
халық тілінде гүл атаулары сөздік қордың негізгі бір өрісін құрайтындығын тілімізді зерттеушілер ертеден байқаған. Махмұт Қашғаридың «Дивани лұғат ат-түрік» сөздігінде еңлүк, чечек, баршын сияқты гүл атаулары кездеседі. Олардың қазіргі тіліміздегі беретін мағыналары эдельвейс, гүл, гладиолус болып табылатындығын бәріміз де білеміз. Алайда біздің зерттеу жұмысымызға қатысты гүл атаулары тілдік тұрғыдан тіл білімінде арнайы зерттеу нысаны болған емес. Дегенмен де гүлдер өсімдіктер қатарына жататындықтан, гүл атауларына қатысты аздаған мәліметтер фитонимдерді зерттеген ғалымдар еңбектерінде кездеседі. Өсімдіктердің қазақша атаулары жөніндегі бастапқы мағлұматтарды біз Қазақстан өсімдіктерін алғаш зерттеген белгілі орыстың ғалым ботаниктері Н.И.Аненков, Б.А.Федченко, И.В.Ларин, И.М.Крашенинников, Н.В.Павлов, В.И.Андреев, Н.И.Рубцов, М.Г.Попов, П.П.Поляков, Б.А.Быковтардың еңбектерінен кездестіреміз. Кейінірек бұл ғалымдар қатары Ө.Қисықов, С.Арыстанғалиев, Е.Рамазанов, Т.Мұсақұлов, 149 Magistrant E. J. BALAPANOVA-Prof. Dr. J. N. SÜLEYMENOVA/Kazak Tilindegi Gül Lekseması Ж.Бабалықұлы, О.Асқар, Б.Қалиев сияқты ғалымдармен толықты. Олар өздерінің еңбектерінде қазақша өсімдік атауларын молынан қамтуға және олардың тілімізде дұрыс қалыптасуы мен орысша баламаларына сай келуіне көп еңбек сіңірді (Бимағамбетов, 1958). Гүл атаулары әлемнің ұлттық тілдік бейнесін құрайтын мәдени әлеуетке ие маңызды лексикалық бірліктер қатарына жатады. Гүлдер эстетикалық, өнеркәсіптік, құндылықтық сипатымен ғана емес, сонымен қатар дәстүрлі түрде қоршаған әлемге бейнелі-символикалық қатынасын білдіру ерекшелігімен құнды.
кездеседі. Олар дыбыстық пішіні, символдық мәні жағынан сәйкес келгенімен, тілдік қолданылуы жағынан өзіндік ерекшелікке ие, бұл белгілі бір тілдік қоғам өкілдерінің танымдық ерекшеліктеріне, тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүріне байланысты. Кейде бір гүл халық арасында әртүрлі атаулармен де аталына береді. Мәселен, орысша «первоцвет» (латынша аты - примула) аталатын өсімдіктің қазақша атауы бірде бәйшешек, қозыгүл аталынса, екінші жерде -жауқазын, запыран, үшінші жерде - наурызгүл, наурызшешек, наурызек аталынған. Бұлардың біреулері әдеби немесе ғылыми атаулар болса, екіншілері - халықтық не жергілікті, ал үшіншілері - диалектілік атаулар болып табылады. Бұлай болулары заңды да. Өйткені әр жерде (облыста, ауданда) тұратын халықтың өз жерлерінде өсетін әлгі өсімдікке өздерінше ат қойып алулары таңғаларлық нәрсе емес. Гүл атауларының бұл сияқты сан түрлі, көп қырлы болып келуі - ботаниктерге болмаса, тіл мамандарына этимологиялық сараптаулар жасауда онша көп қиындық келтіре қоймайды. Этимологиялық тұрғыдан алғанда бұл жерде белгілі бір гүлдің әдеби атауымен бірге оның ғылыми,халықтық, жергілікті, диалектілік атауларының да болатындығына назар аударылатыны сөзсіз. Қазақ тілінде гүл атаулары этимологиялық жағынан арнайы зерттелген емес. Дегенмен Ә.Қайдар, Ш.Сарыбаев, Ә.Нұрмағамбетов, Б.Қалиев секілді т.б ғалымдардың еңбектерінен гүл атауларына қатысты этимологиялық талдау жасалғандығын көруге болады және аталған ғалымдардың еңбектері гүл лексемасының мән-мағынасын ашуға негіз бола алады. Кез келген тілдің лексикасында гүл атауларының алатын орны ерекше. Әдетте, қазақ тілінде гүл сөзі қызыл түспен ассоциацияланады. Ал қызыл түс қазақ халқының ұлттық санасында, ең алдымен, қанның түсін бейнелейді. Ал қанның адам жанымен байланысты екені белгілі. Мұндай сенімді тарихта анимизм деп атайды. Оның себебін архайкалық санадан іздеуге болады. Бұл ойымызды мына бір аңыз дәлелдей түспек: «Ертеде Сұмырайхан деген хан болыпты. Ол ел арасында өзінің жауыздығымен танылған екен. Бірде ол суды өз иелегіне алып, елді шөлге ұшыратқанда, бұл жауыздыққа қарсы шыққан ісмер қыздың бес саусағын шабады. Бес саусақтың жерге тамған қанынан бес жапырақты райхан гүлі өсіп шығады. Туған халқы шебер әрі батыр қыздың құрметіне бес салалы райхан гүлі мен су өрнегін содан бері кестеге, сырмаққа, тұскиізге салатын әдет қалыптастырады» (Қасиманов, 1975: 484). Қорыта келе, қазақ халқының тілдік санасында «гүл» лексемасының ұлттық мәдени құндылыққа ие және жеке концепт ретінде тарқатып зерттеп-зерделеуге тұрарлық категория ретінде қарастыруға болатындығы белгіленді. Қазақ тілінде гүл сөзі қарапайым-тұрмыстық санада айқындалған типтік белгілерімен қатар, ғылыми ұғым атауын иеленіп, өзіне тән терминдік дефинициясы бар арнаулы сөз ретінде танылып, оның әлемнің ұлттық тілдік бейнесін құрайтын мәдени әлеуетке ие маңызды лексикалық бірліктер қатарынан болатындығына аса мән беру керектігі айқындалды. ӘДЕБИЕТТЕР Бимағамбетов М. (1958), Қазақ тіліндегі шөп атауларының кейбір мәселелері // Ученые записки Кзыл- Ординского пед. института им. Н. В. Гоголя. Серия гуманитарных наук Кызыл-Орда. Караулов Ю.Н. (2000), Показатели национального менталитета в ассоциативно-вербальной сети // Языковое сознание и образ мира. Сб. ст. Отв. ред. Н.В. Уфимцева. – М.: ИЯЗ. Қасиманов С. (1975), Алтай аңыздары. – Алматы: Жазушы.
150 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
NASREDDİN HOCA FIKRALARINDA İNSANI ANLAMA/MAK Yrd. Doç. Dr. Ebru ŞENOCAK
ustası ve bilge kahramandır. Güldürürken düşündüren fıkralarını okuyan/dinleyen her insan kendisine dair olumlu ve yapıcı mesajlar çıkarır. Toplum yaşantısının renkli karelerini fıkralarında ele alan Nasreddin Hoca, bir anlamda kişiye kendisini izleme fırsatı bularak, hayatına çeki düzen vermesine yardımcı olur. Çünkü o, evrensel anlamda aklın ve gönlün orta yolunu mizahla buluşturmuş "yüce birey"dir. Toplum yaşantısındaki sağlıklı iletişim ve mutluluğun kişinin başta kendisiyle barışık olmasına bağlı olduğuna değinen Nasreddin Hoca, fıkralarında, sık sık insanı anlama sanatı ve empatinin önemini üzerinde durur. Bazen kişi ve kurumları mizah/ironi oklarına tutarak nakavt ederken, bazen de empati kurarak güçsüzü koruyup kollayarak rencide olmasını engeller. Biz bu çalışmamızda, insanı anlama sanatı ve insanı anlamamak konulu fıkralarda, Nasreddin Hoca'nın, empati kurma, iletişim becerisi ve toplumsal yaşamı kaoston kozmosa dönüştürme önerilerini değerlendireceğiz. Anahtar Kelimeler: Nasreddin Hoca fıkraları, insanı anlama/mak, mizah/ironi, empati, iletişim. Not/Understanding the People in the Jokes of Nasreddin Hodja Abstract: Nasreddin Hodja, is a master of humor/irony and a wise hero who is loved not only in Anatolia and in the Turkish world, but all over the world. Each person reading/listening his jokes, which makes someone think while entertaining, finds out positive and constructive messages about himself. Dealing with the colored patterns of social life in his jokes, Nasreddin Hodja, in a sense helps the person to tidy up his life, by finding the opportunity of monitoring himself. Because, he is an “almighty individual” who has brough the happy medium of mind and heart together with humor in the universal sense. Nasreddin Hodja, who mentions that the healthy communication and happiness in social life in the first instance depends on person’s being at peace with himself, in his jokes, often lays emphasis on the importance of art of understanding the human and the empathy. While sometimes knocks out persons and institutions by the arrows of humor/irony, sometimes he prevents the weak from being hurt, by developing empathy and by protecting them. In our study, in the jokes themed on art of understanding people and not to understand people, we will evaluate the communication skills of Nasreddin Hodja, his ability in developing empathy and his suggestions for transforming the social life from chaos into cosmos.
Nasreddin Hoca, fıkralarında, hayatlarımıza sihirli bir el gibi dokunarak, yapıcı ve ıslah edici düzenlemeler yapan, güldürürken düşündüren mizah/ironi ustası bir bilgedir. Bireyleşme yolculuğumuzda
anlama sanatından geçtiğini söyler. “Bütünselleşmiş insan, nefse (doğal içgüdüsel güç) akla (skolâstik ve Aristotelci anlamda), sezgiye ve sevgiye sahiptir.” (Arasteh 2000: 74). Her şeyden önce kendisiyle barışık olan Nasreddin Hoca, bazen insanı düştüğü zor durumdan kurtarırken, bazen de kendisini anlamayanlara onların dilinden konuşarak hatalarını görmelerini sağlar. Fıkralarında, kendi iç çatışmalarını çözümleyerek, empati kurabilmenin önemine değinen Nasreddin Hoca, insanı anlama/mak merkezinden seslenerek mesajlarını verir.
Nasreddin Hoca, insanı anlama sanatının zekâ ve düşünme yetisiyle bağlantılı olduğunu düşünür. Çünkü “Kişilerarası ilişkilerde zekâ, diğer insanları anlamaktır.” (Goleman 1995: 57). Nasreddin Hoca, duygusal zekâ açısından toplum yaşantısını önemseyen, sosyal algı oluşturarak, olaylar arasında sebep- sonuç ilişkisi kuran empatik bir toplum öncüsüdür. Geleceğe güvenle bakabilmenin ötekileri anlamak ve yardımcı olmak olduğunu ileten Nasreddin Hoca, kişilerarası iletişimde düşünen, hisseden ve bunu eyleme dönüştüren insan olarak diğerlerine olumlu örnek olmamızı öğütler.
152 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu geldiğinde onu odun keserken dağa götürürler. Yolda çamura batıp gömülürse, kulağı yok, kuyruğu yok, neresinden çıkarılıp çamurdan kurtarılacak?”. (Tokmakçıoğlu 2004: 312) der Görüldüğü gibi Hoca, "Ne olmuş?" ile değil, daha çok "Ne olacak?" ile ilgilenirken "Yerinde olsaydım, neler yaşardım?" sorusuna, empati kurduğu kişinin yarınlardaki kaygısını çekerek cevap arar. "Empati kurabilmek için ben-merkezci olmaktan uzaklaşıp karşıdaki kişinin rolünü almak gereklidir." (Dökmen 1994: 156) Fıkrada Nasreddin Hoca, görünen gülünç olay sahnelerinin ardında diğerlerini anlamaya çalışan, onların sorunlarına dair düşünüp, çözümler üretmek isteyen yapıcı kişiliğiyle dikkat çeker. Böylece bizlere "biz" adına verilen mücadelenin, akılcı davranışın ve yetişkin benliğe sahip olabilmenin önemini vurgular.
Nasreddin Hoca, çok iyi bir gözlemcidir. Yaşanılan her olaydan yaşama dair ibret dolu hikâyeler çıkarmış olan Nasreddin Hoca, fiziksel gerçeklik karşısında akılcı ve empatik çözümleriyle çatışmaları iletişime dönüştürmüştür. "Empatinin kökeni özbilinçtir; duygularımıza ne kadar açıksak, hisleri okumayı da o kadar iyi beceririz." (Goleman 2005: 126) Nasreddin Hoca fıkrada, sarığın bir anlık dahi dayanamayıp kopmasıyla birlikte, kayışın yıllarca sesini çıkarmadan, ne sıkıntılara göğüs gerdiğine şahit olur. Bu durum aslında onun, kendi hissettiği duyguların farkındalığıyla çevresine kulak verip, onları anlamaya gayret gösterdiğini ifade eder. Sessizliğin dilinde duyulmayı bekleyen haykırışlara kör ve sağır kalınmaması gerektiğini mesajlayan Nasreddin Hoca, duygusal zekânın başkalarını anlamadaki önemini vurgular. Nasreddin Hoca'nın şu fıkrasında da insanı anlama sanatının en önemli şartlarından birisinin, onun diliyle konuşabilmek olduğuna değinir. Molla Nasreddin, küçükken babası, ne söylerse söylesin onun tersini yapmaktadır. Bu yüzden baba oğluna, yapılması gerekenin tersini söyleyerek onunla iletişim kurmaktadır. Bir zaman sonra değirmenden dönerken baba oğluna: "Molla! Çuval yana doğru kaykılmamış, çaya düşmeyecek! Sakın doğrultma, şöyle itiver de çabuk düşsün!" der. Bunun üzerine küçük Nasreddin, kendi kendine: "Ben niye yıllardır acaba bu iyi adamın her dediğinin tersini yaptım!" diye düşünüp, üzülür ve: “Vallahi Baba! Şu yaşa geldim, ne dediysen tersini yaptım. Bundan sonra ne dediysen onu yapacağım.” diyerek, çuvalı suya iter. (Fuat 2004: 34) “Beyinlerimiz ‘yapma’ diyen mesajlara karşı direnç gösterir. Bu yüzden olumlu mesajları daha kolay kabul ederler.” (James 2004: 27). Fıkrada "çocuk" rolünü üstlenen Nasreddin Hoca’ya, "yetişkin" rolüyle mesajlar veren baba, toplumdaki “Sana inat tersini yapacağım.” diyen insan gruplarının eğitilebileceğini örnekler. Fıkradan çıkarabileceğimiz bir diğer sonuç da şudur: İletişimde bulunduğumuz kişileri, "ana-baba" öğretilerinin sert otoritesiyle eğitmemiz mümkün değildir. Sahip olduğumuz geleneksel kültürü, olgun kişiliğimiz ve aklımızla geliştirip empati kurarak, “Yetişkin yanımızı güçlendirmemiz gerekir.” (Dökmen 2003: 317, 319). Nasreddin Hoca, insanı anlayabilme yetisinin, kişilerin ruhsal durumlarına göre kendini ayarlayabilme becerisiyle ilgili olduğunu, aşağıdaki fıkrayla örneklendirir: "Adamın biri Hoca'ya kadılık yaparken gelip, hasmı hakkında veriştirdikten sonra: "Haklı değil miyim?" diye sorar. Hoca da "Haklısın!" der. Adam gider, bu kez hasmı gelir. O da giden için ağzına geleni söyleyip kötüledikten sonra sorar: "Haklı değil miyim? Hocam?" der. Hoca da: "Yerden göğe kadar haklısın" der. İki adamı ve Hoca'yı dinleyen karısı kendini tutamayarak sorar: "İlâhi Hoca efendi, ne garip insansın, birini dinledin, haklısın dedin, ötekini dinledin, ona da haklısın dedin, bu ne biçim iştir?" Hoca bir süre düşündükten sonra: "Vallahi hâtun, galiba sen de haklısın!" der. (Tokmakçıoğlu 2004: 137). Nasreddin Hoca'nın fıkrada, herkese haklı olduğunu söylemesi onun, kişilerin kendi penceresinden bakarak dünyayı gözlemleme ve anlama çabasına bağlı üretim sürecidir.
153 Yrd. Doç. Dr. Ebru ŞENOCAK/Nasreddin Hoca Fıkralarında İnsanı Anlama/mak Kişilerarası iletişimde anlaşılma kaygısı çeken gergin bekleyişler, kendilerini görecek göz ve gönlün onayı ile sakinleşerek iletişime dönüşecektir. Kişileri tepkisiz dinleyerek, gönderdikleri mesajları algılamaya çalışan Nasreddin Hoca, öncelikle kişilerin kendini ifade etmesine fırsat verir ve saldırgan enerjilerini boşaltmalarına yardımcı olur. Herkese haklı olduğunu söylerken yaşadıklarına karşı kayıtsız kalmadığını, empati kurarak kendi duygu dünyasında anlaşıldıklarını ifade eder. Nasreddin Hoca'nın, insanı anlama merkezinden seslendiği fıkralarından bir diğeri, "yetişkin" rolüyle kişinin içine düştüğü zor durumdan onu kurtarmak adınadır:
Fıkrada, empatik yaklaşımın toplumsal düzendeki önemi üzerinde duran Nasreddin Hoca, “Bizim şehrin merhabası ağız tadıyladır.” sözleriyle olaya acil müdahale ederek, saf Anadolu insanını, zalim Timur tarafından çocuk gibi azarlanmaktan kurtarır. Fıkrada, sosyal duyarlılığını ortaya koyan Nasreddin Hoca, bizlere ideal insan örneğini sunar. Akıllı, zeki, hazırcevap, "yetişkin", "ana-baba" ve "çocuk" rolleriyle Nasreddin Hoca, toplumdaki herkesin yaşamlarına ortak olur ve yardıma ihtiyacı olanların anında yanında biter. Nasreddin Hoca, fıkranın sonunda kullandığı hayat kurtaran nüktesiyle, kişinin kusurunu örterken, davranışı haklı bir sebebe dönüştürmüştür. Böylece Nasreddin Hoca'nın verdiği empatik tepkiyle oluşan mizahî ortam, kişileri rahatlatarak iletişimin doğru ve sağlıklı sürmesini sağlamıştır. Empati, bir arada yaşadığımız insanları içinde bulunduğu durumuyla değerlendirebilmek, karşılıklı anlayış gösterebilmektir. Bireyleşmiş bir insan, “Büyükle büyük, küçükle küçük” olabilen dengeleyici kişilik yapısıyla örnek bir yaşam felsefesine sahiptir. “Günlük yaşamda sergilediğimiz üç kişisel rolümüz vardır: Ana-baba, yetişkin ve çocuk.” (Dökmen 2003: 205). Nasreddin Hoca, yerine göre davranışları ve çok yönlü bakış açısıyla yapıcı çözümler üreterek sağlıklı toplumsal ilişkiler kurar. "Farkındalığın farkına varma" hayata anlam kazandıran insanın yücelişidir. Yunus Emre bunu "İlim ilim bilmektir/ İlim kendin bilmektir/Sen kendini bilmezsin/Bu nice okumaktır" şeklinde ifade eder. Duygusal ve bilişsel davranışlar insanı insan yapan hasletler olup, belirsizlik içindeki insanı istikrara davet eder. Karmaşanın yarattığı problemler ilim ve akıl ile çözümlenerek, kişinin hayatına ışık tutar. İnsanların davranışlarını uzaktan izleyip, yorumlar ve eleştiriler yapmanın yanlışlığına da değinen Nasreddin Hoca, konuyu şu fıkrasıyla canlandırır:
sorusundan ziyade "Onların durumunda ve duygusal yaşantısında neler hissedilir?" sorusuna cevap vermekle başlar. Nasreddin Hoca, kadılık yaparken pek çok davayı, uygulamalı olarak yaşayıp, canlandırarak çözüme kavuşturmayı denemiştir. İnsanın, olaylara tepkisini, içinde bulunduğu ortamla ele alıp okuyan Nasreddin Hoca, canlandırdığı yaşam sahnelerinde bizi hem güldürür hem de sözün gücü ile dikkatimizi fıkradaki ana soruna çeker. Yaşadığımız ortamlarda bireyleşme aşamalarını Nasreddin Hoca ile birlikte eğlenerek kat ederken, “kendilik/self tamlık ya da bütünlük arketipine” (Kısa 2005: 90) hatalarımızı yontup, eksiklerimizi tamamlayarak ulaşırız. Nasreddin Hoca’yı ötekilerden ayırt eden, gerek empatik davranışları, gerekse zihinsel ve psikolojik bölünmelerin üstesinden gelerek iç çatışmaları iletişime dönüştürmesidir. Nasreddin Hoca, fıkraların olay halkalarında, yer yer sembolik mesajlar vererek ve örnek davranışlar sergileyerek “kendiliğin” mükemmel olabilme yolculuğuna, akılcı davranış, empatik tepki ve yetişkin rolüyle katkıda bulunmaya çalışır. жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|