№ 8 дәріс тақырыбы: 7 жас дағдарысының негізгі себептері

Жеті жастағы баланың басынан өтетін дағдарыстың негізінен екі түрлі ерекшелігін 
қарастырып көрейік. Бала айтқанға көнбей қырсығады. Жүріс-тұрысы өзгереді. Мінезінде 
ойланбай істейтін жасанды қылықтар пайда болады, ұшқалақ, қылжақбас күлдіргі 
қылықтары пайда болып, ол өзін сайқымазақ ретінде көрсетеді, Мұндай қылықтар 
баланың жеті жасқа дейінгі кезеңің болғанымен, оның төңірегінде оған жете мен 
бермейді.Жеті жастары баланын дағдарысынын ең басты көрініс оның жеке басының ішкі 
және сыртқы дүниесіндегі елеул; өзгерістерге ұшырау себептерімен байланысты. 
Кешегі нәрестенің мінез-құлқындағы өзгерістер бірте-бірте орын алады және ата-аналар 
оны қалай өзгерткенін байқамайды. Немесе бұл метаморфоздар бірде-бір жерден 
басталады. Әдемі, шағымданушы бала ата-аналарды мозаикаға ұшыратады, жүздерді 
жасайды, кіші інілері мен ағаларын қорлайды. Ол қатты қорқады, көз жасын төгіп, 
айқайлап, мылжыңмен әрекет етеді. 
Жеті жыл күтпеген жерден олар өздерін басқалар сияқты толыққанды сезінеді және олар 
осы құқықтарға ие болуды қалайды, бірақ олар өздерінің нені білдіретінін әлі де 
түсінбейді. Қазіргі уақытта балалар мектепке баруға немесе бірінші сыныпқа баруға 
дайындалып жатыр. Олардың психикасының ойын іс-әрекеттерінен бастап, баланың 
мінез-құлқына әсер етуі мүмкін емес, ол зерттеуге түбегейлі қайта құрылымдалады. 
Кез-келген дағдарыс сияқты, бұл сонымен қатар, психологиялық өсуде секірілуді 
көрсетеді. Бала белгілі бір кезеңде өсіп, аяқ-қолдар созылып жатқанда орын алады, бірақ 
денесі осы уақытта өте қиын және ата-анасы ревматикалық түрде қате 
қабылдайтын 
аяқтардағы түнгі ауырсынумен
 жауап береді. 
Бұл кезде бала шындықты қайда екенін түсінеді, ал қайда болса, ол қандай да бір 
қорқынышқа ие, бірақ сонымен бірге бала стереотиптерінен босайды. Бұл сүйікті 
ойыншықтарыңның бүлінуіне ұқсайды, бұрынғыдай, анам бұрынғыдай төсекке отырмас 
бұрын, ол ересек жолда ойлауды бастайды және сөйлемде жиі кездесетін мағынасы әлі 
күнге дейін түсінбейтін жиі емес сөздік сөздіктерден сөздерді аударады. 
Балалық шақ дағдарысының (7жас дағдарысының) белгілері, айталық, үш жас 
дағдарысымен салыстырғанда, соншалықты анық әрі көрнекті емес. Отандық 
психологияда жеті жас дағдарысын алғашқылардың бірі болып Л.С.Выготкий сипаттады. 
Ол мектепке дейінгі кезеңнен есейген кезеңге өту барысында баланың күрт өзгеріп, 
тәрбиелеруде қиындық тудыратынын анықтады. «Бұл жастың келеңсіз мазмұны, бірінші 
кезекте, 
психикалық 
тепе-теңдіктің 
бұзылуынан, 
ерік-жігердің, 
көңіл-күйдің 
тұрақсыздығынан және т.б. көрінеді»,-деп жазды Л.С.Выготский. Өтпелі кезең жасындағы 
баланы ерекшелендіретін негізгі белгі, Л.С.Выготский бойынша, оның мақсат 
көздемеушілігі мен аңқаулығын жоғалтуында. Мінез-құлқында, айналасындағылармен 
қатынастарында бала бұған дейінгідей барлық көріністерінде түсінікті бола бермейді. 
Жеті жас дағдарысына тән белгілер ретінде Л.С. Выготский балалық мақсат 
көздемеушілігін жоғалтуды, аса түсінікті бола бермейтін оғаштықтардың, қитұрқылы, 
жасанды, шолжың, зілді мінез-құлықтың пайда болуын бөліп көрсетеді. «Бала 
шолжыңдап, еркелеп, бұрынғысынан өзгеше жүріп бастайды,-деп атап көрсетеді 
Выготский. –Мінез құлқында әлдебір қасақаналық, ебедейсіздік және жасандылық, бір 
түрлі ұшқалақтық, қылжақбастық, сайқымазақтық пайда болады; бала өзін қуақы етіп 
көрсетеді». 
Жеті жас дағдарысының ерекшеліктерін талдай отырып, Д.Б.Эльконин мектепке 
дейінгі жастың соңына таман балалар реакцияларының жағдаяттылығын жоғалтатынын 
атап көрсетеді. Егер бұрын бала жағдайға қарай әрекет етсе, енді ол өз әрекеттерінің қайда 
әкеп соғатынын алдын ала біледі. Бала тек жағдаяттық қазіргі уақытта ғана емес, сонымен 
бірге, болашақта да өмір сүреді. Баланың мінез-құлқы қоршаған ортаның нақты 
әсерлерінен тәуелсіз, жете ұғынылған және еркін бола түседі. 
Д.Эльконин мынадай мысал келтіреді. Әкесі мектепке дейінгі жастағы ұлына дойбы 
ойнауды үйретті. Бұл орайда бала үнемі ересек адамдардан ұтылып жүрді. Бала ренжіп 
қалатын, бірақ ренші тез басылып, келесі күні ұлы әкесіне тағы да дойбымен келетін. 
Біраз уақыттан бері ол мұнысын қойып кетті. Әкесі дойбы ойнауды өзі ұсынғанда, бала 
ойнағысы келмейтінін айтты. Әкесінің сұрақтарына жауап бере отырып, ол көршінің 
өзінен жасы кіші және өзінен нашар ойнайтын баласымен ойнағанды артық көретінін 

түсіндірді, яғни ол ықтимал сәтсіздік пен алда болатын ренішті алдын ала уайымдайды. 
Өз мінез-құлқының ықтимал салдарына бейімделу жеті жас дағдарысы белгілерінің бірін 
құрайды.
Мектепке дейінгі жастағы баланың мінез-құлқында өзгерістердің бар екендігін 
балаларда жақындарынан алшақтаудың пайда болуы, баланың отбасылық жол-
жоралғылар мен таптаурындардан арылуға ұмтылуы айғақтайды. Туысқандарымен және 
жақындарымен қатынастарда бала өзіне құрметпен қарауды талап етеді, онда өзіндік ар-
намыс сезімі қалыптасады. Балаларға оларды ересек адамдардың сүйгені, еркелеткені 
ұнамайды, әсіресе басқалардың көзінше («мен енді кішкентай емеспін»). Бұл орайда бала 
өз ата-анасына қатты жақсы көруін жалғастыра береді, іштей олармен бірге, бірақ бұны 
сырттай көрсетуге тырыспайды. Бала өзін біреудің меншігі деп санағанын қаламайды. 
Жеті жас дағдарысында баланың отбасынан тыс адамдарға, сыртқы ортада беделді 
адамдарға: отбасының ересек достарына, педагогқа, тәрбиешіге және т.б. бағдарлануы 
байқалады. Алты-жеті жасқа қарай балалар өздерінің шынайы мүмкіндіктерін ұғына 
бастайды, олар өздерін әлі ересек емес, ал ересек адам болу үшін әлі көп нәрсеге үйрену 
керек болатын балалармыз деп есептейді. Егер мектепке дейінгі жастағы балалар өздерін 
үлкенбіз деп есептейтін және олардан «мен үлкенмін» дегенді жиі естуге болатын болса, 
мектепке дейінгі балалық шақтан мектептегі балалық шаққа өту кезеңінде балалар «мен 
мұны жасай алмаймын», «мен әлі кішкентаймын» дегенді жиі айтады. 
Жеті жас дағдарысының айқын белгісі «ащы кәмпит» феномені болып табылады 
(А.Н.Леонтьев): егер баланың нашар жұмысына оң баға берілсе, бұл оны ренжітеді. Бұрын 
ересек адамның баланы орынсыз мақтауы оны тек ұялтатын, ыңғайсыз жағдайға 
қалдыратын, санасының жаңа деңгейін, баланың өзінің шынайы мүмкіндіктерін 
түсінетіндігін көрсетеді. 
Заманауи психологиялық зерттеулерде «әлеуметтік хабардарлық сезімі» атауына ие 

жүктеу/скачать 1,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: