Қырым хандығы
жүктеу/скачать 19 Kb.
|
1 2
- Бұл бет үшін навигация:
- Татар этноним
| Астрахан хандығы — Алтын Орда ыдырағаннан кейін құрылған дербес мемлекеттердің (1465 – 1556) бірі. Тақ үшін күресте туысы Ахмет ханнан жеңілген Үлкен Орда ханы Махмуд (1459 –1465) ата-бабасының иелігі Қажы Тарханға(Астрахан) қашып келіп, дербес хандық құрды. Оның аумағына Каспийдіңсолтүстік-батыс жағалауы, төменгі Еділ бойы, Солтүстік Кавказ енді.
Мемлекеттің жер аумағын ескеретін болсақ, ол ыдыраған Алтын Орданың ішіндегі ең кішісі. Батысында Кубань өзені мен Донның төмінгі ағысына дейінгі, ал оңтүстігінде Терек өзеніне дейінгі аумақты алып жатты. Шығысындағы шекарасы Бұзан өзініне дейін жеткен. Дәл осы жерде оның Ноғай Ордасымен шекарасы орналасатын. Халқы 15-20 мың адам шамасында болды. Негізінен, түркі тілдес тайпалардан тұрды. Көшпелі мал шаруашылығымен, аң, балық аулау, тұз өндіру, қолөнер, Бұзан бойындағылар аздап егіншілікпен айналысты. Әскерінің саны 3 мыңдай адам. Батыс пен шығысты жалғастырған Астрахан хандығы Русьпен, Қазанмен, Қырыммен, Хорезммен, Армениямен, Иранмен, Әзербайжанмен, Сібірмен, Ноғай Ордасымен, Қазақ хандығымен, Түркиямен саяси және сауда байланыстарын орнатты. Билеушілер Жошының кіші ұлы Тоқа-Темір ұрпақтары болды. Астрахандық ханзадалар Қазан мен Русьте маңызды қызметтерге ие болып, олардың тарихына елеулі ықпал етті. Бай сауда орталығы болғандықтан, Қажы Тархан көршілерінің шапқыншылығына жиі ұшырап отырды. Хандық өзінен әлдеқайда мықты Ноғай Ордасымен Қырым хандығының ықпалында болды. Қырым хандығы Астрахан тағына өзіне тәуелді хандарды отырғызатын. Бұл көршілес Ноғай Ордасының саясатына қарама-қайшы келгендіктен бірнеше қақтығысқа алып келген. 1492 жылы қаланы Сібір билеушісі Айбек хан басып алды. Үлкен Орда, Ноғай ордасы мен Қырым хандығы да Астрахан хандығының ішкі істеріне араласып отырды. XVI ғасырдың ортасында Астрахан хандығын Ресей жаулап алды. Татар этнонимі ұлттық болып табылады және оны татар этникалық қауымдастығын құрайтын барлық топтар – қазандық, қырымдық, астрахандық, сібірлік, поляк-литвалық татарлар пайдаланады. Татар этнонимінің шығу тегі туралы бірнеше нұсқалар бар. Бірінші нұсқада татар сөзінің қытай тілінен шыққаны айтылады. 5 ғасырда Мачурияда Қытайға жиі шапқыншылық жасап тұратын соғысқұмар моңғол тайпасы өмір сүрді. Қытайлар бұл тайпаны «та-та» деп атаған. Кейінірек қытайлар татар этнонимін өздерінің солтүстіктегі көшпелі көршілерінің барлығына, соның ішінде түркі тайпаларына да таратқан. Екінші нұсқа татар сөзі парсы тілінен алынған. Халиков ортағасырлық араб авторы Махмад Кажгаттың этимологиясын (сөздің шығу тегі нұсқасы) келтіреді, оның пікірінше татарлар этнонимі 2 парсы сөзінен тұрады. Тәт – жат, ар – ер. Демек, татар сөзі парсы тілінен сөзбе-сөз аударғанда жат, жат, жаулап алушы деген мағынаны білдіреді. Үшінші нұсқа грек тілінен татар этнонимінен шыққан. Татар – жер асты әлемі, тозақ. ХІІІ ғасырдың басына қарай татарлардың тайпалық бірлестіктері Шыңғыс хан басқарған Моңғол империясының құрамында болды және оның әскери жорықтарына қатысты. Осы жорықтардың нәтижесінде пайда болған Ұлыс Жучиде (УД) әскери-қызметтік тап алынған үстем түркі-моңғол руларына бағынатын половецтер сан жағынан басым болды. УД-дағы бұл класс татарлар деп аталды. Осылайша, УД-дегі татарлар термині бастапқыда этникалық мағынаға ие болмады және қоғамның элитасын құрайтын әскери-қызметтік тапты белгілеу үшін қолданылды. Сондықтан татарлар термині тектіліктің, биліктің символы болды және татарларды емдеу беделді болды. Бұл УД халқының көпшілігінің бұл терминді этноним ретінде біртіндеп ассимиляциялауына әкелді. Татарлардың жартысына жуығы (жалпы массасының 53%) Татарстан Республикасында тұрады. Қалғандары Ресейдің қалған бөлігінде қоныстанған. Халық өкілдері Орталық Азия, Қиыр Шығыс, Еділ бойы, Сібір аймақтарында тұрады. Аумақтық-этникалық белгілері бойынша халық 3 үлкен топқа бөлінеді: сібір Астрахань Орта Еділ бойында, Оралда тұрады. Соңғы топқа: Қазан татарлары, Мишарлар, Тептярлар, Кряшендер жатады. Басқа субмендерге мыналар жатады: Касимов татарлары Пермь татарлары Поляк-литва татарлары Чепецк татарлары Нагайбаки жүктеу/скачать 19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2