БАСПАСӨЗ ҚҰРАЛДАРЫНДАҒЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ

182
«Таяқ еттен, сөз сүйектен» өтеді деп бекер айтпаса керек. Ойың әрі көркем, әрі нақты болсын десең, 
«Сөз тапқанға қолқа жоқ» деп дер кезінде қолдана білген нақышты сөзге не жетсін? Мұны бұқаралық 
ақпарат құралдарының қызметінен анық байқаймыз.
Бүгінгі  таңда  тіліміздегі  көркемдік  тәсілдердің  бұқаралық  ақпарат  құралдары,  соның  ішінде 
күнделікті баспасөз бетіндегі орны, олардың қолданылу ерекшеліктерінің маңызы өте зор.
Жалпы алғанда, қазіргі баспасөз бетінің кез келген салаларында тұрақты тіркес, мақал­мәтелдердің 
мәтіндерде  жиі  орын  алуы  көрнекілікпен  қатар,  қажетті  көркемдік  әдістер  қатарынан  саналады. 
Осыған орай, оларға тоқталу үшін баспасөз бетіндегі мақалалар мен тұрақты айдарларға назар салсақ, 
құптарлық  өзгерістерді  байқаймыз.  Бүгінде  «Алтын  бұйым  қолды  болды»,  «Көзден  ғайып  болды», 
«Алаяқ директордың ақыры», «Аузы күйген үріп ішер», «Кедейшілік құрығынан құтқару», т.б. көптеген 
мақалдарға  тақырып  болған  сөз  айшықтарын  кездестіруге  болады.  Бұл  –  еліміз  тәуелсіздік  алып, 
тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болған шақта сөз мәйегін теруге құлшыныстың арта түскендігінің 
айғағы.
Кез  келген  газет  айдарының  немесе  мақаланың  тақырыбын  түсіну  үшін  автор  мен  оқырманның 
ұлттық­мәдени, фондық білімдері болу керек. Бұл фондық ерекшеліктер тек әрбір жеке ұлт өкілдеріне 
тән болып келеді. Сол тілдің мәдени қорын құрайды. Сондықтан тақырып оқырманға тек хабар беріп 
қана қоймай, сонымен бірге автор мен оқырман туралы мәлімет береді. Автор мәтін арқылы өзінің 
мәдени потенциалын, яғни әлеуметтілігін көрсетсе, оқырман оны қабылдай отырып, өзінің тілдік ком­
петенциясын көрсете білу керек. 
Жалпы, тақырып газет материалының аты ғана емес, оның қысқаша мазмұны да деген сөз. Тақырып 
пен  материалдың  мазмұны  егіздің  сыңарындай  бір­бірін  толықтырып  тұратындықтан,  оқырман  та­
қырыпқа қарап мақала қандай мәселенің сөз болатынын бірден аңғаратындай болу керек. Мәселен, 
тартымдылық, нақтылық, қысқалық, ұстамдылық, сауаттылық сияқты тақырып қоюдың негізгі прин­
циптерін  ескерсек,  тақырып  қоя  білу  де  үлкен  тапқырлық  пен  білімділікті  қажет  етеді.  Қазір  газет 
беттерінде өзара тақырыбы жағынан мазмұндас мақалалар да орын алған. Ол еліміздегі экономика лық, 
нарықтық өзгерістерге байланысты болса керек.
Адамның  ішкі  дүниесіндегі  қынжылыс,  қиындық,  ренішті  білдіретін  «жанайқай»  сөзінің  қазіргі 
баспасөз  бетінде  мағыналық  жағынан  кең  өріс  алғаны,  сондай­ақ,  «жанайқай»  сөзінің  тіркесімділік 
қабілетінің  тереңдегені  байқалады.  Мәселен,  аналардың  балаларына  төлемақы  төлеуді  талап  етуіне 
байланысты «Аналардың айқайы» («Жас Алаш», № 17, 1­б.) «Ашынған аналардың жанайқайы» («Жас 
Алаш», № 9, 1­б.), біздегі әуе кемелерінің 75 пайызының пайдалану мерзімі әлдеқашан өткені туралы 
«Жар  жағасындағы  жанайқай»  («Жас  Алаш»,  №  51,  2­б.),  сол  сияқты  Шалқардағы  «Жылу  жүйесі» 
акционерлік қоғамының бір топ жұмысшысы өздерінің маңдай терімен тапқан жалақыларына қолы 
жетпей  жүргені  туралы  «Жалақы  жанайқайы»  («Айқын»,  №  17,  1­б.)  атты  тақырыптармен  жарық 
көрген мақалалардың негізі еліміздегі экономикалық жағдайдың қиындық сәттерінен туындаса керек. 
Сонымен бірге, «Мәдениетке қарсы мылтықсыз майдан қашан тоқталады?» («Айқын», № 11, 1999.); 
«Табан ет, маңдай терімнің ақысы қайда кетті?» («Жас Алаш», № 6, 1999.); «Кедейшіліктің құрығынан 
құтқару» («Жас Алаш», № 39, 1999.) деген мақалалардың да өрнекті сөзбен көмкерілуі сапа жағынан 
тілдің қызмет аясының тереңдеуі деп ұғу керек.
Көшедегі қате жазуларға орай «Орыс тілінің де шекесі шылқып тұрған жоқ» («Жас Алаш», № 8, 
1999.), ал шикізатты өңдеп сатудың жолын неге игермейміз деген сауалмен «Шикізатпен шекеміз шыл­
қи қоймас» («Жас Алаш», № 53, 1999.) деген мақалалар шығуда. Яғни, мұндай мақалалар тақырыпта­
рында тіліміздегі тұрақты тіркестердің сол мақалаларға сай қолданыстары қуантарлық жайт. 
«Сөздің  көркі  –  мақал»,  «Мақал  –  сөздің  мәйегі»  демекші,  бүгінгі  таңда  мақал­мәтелдер  де  ұлт 
болмысының бүгінгі тұрмыс­тіршілігін сипаттауда таптырмайтын көркемдік құрал ретінде жұмсалуда. 
«Жақсы сөз – жарым ырыс» («Қазақ әдебиеті», № 47, 1999), «Жығылып жатып сүрінгенге күлмейік» 
(«Жас Алаш», № 57, 1999), «Аузы күйген үріп ішер» («Қазақ әдебиеті» № 12, 1999), «Кеңесіп пішкен тон 

183
келте болмас» («Айқын», № 8, 1999), т.с.с. тақырыптардағы мақалалар кеңінен орын алған. Сонымен 
қатар, қазіргі қолданыста мақал­мәтелдердің әлеуметтік жағдайға байланысты өзгертіліп қолданылған 
түрлерін де кездестіруге болады. Мәселен, «Өз үйім – өлең төсегім» мақаланың «Қайран өз үйім – өлең 
сахнам» («Қазақ тілі мен әдебиеті», № 3, 1999.) деп өзгертіліп алған түрі ұшырасады. Мұны осы күнгі 
жер­жердегі әр түрлі мәдениет ошақтарының жабылып, қайсыбірі жекешелендіріліп, өнер өрісі тары­
лып бара жатқан замандағы өнерсүйер қауымның жанайқайы десе де болады. 
Сонымен  қатар,  газет  беттерінде  ақша  мәнінде  қолданылатын  «қалта»  сөзіне  байланысты  та­
қырыптар да көп кездеседі. «Қалталылар қазақ мектептеріне қарайласып тұра ма екен?» («Айқын», 
1997, № 32 ), «Қазақтың қалтасы көтере ме?» («Жас Алаш», 1997, № 29).
«Қалтаға» байланысты туған фразеологизмдер ішкі мағынасынан «ақша» символ ретінде көрінеді. 
Ақша – байлық, оның орны – қалта. Сонымен дағдылы қайталану, образға үлгі ретіндегі бейнелердің 
ситуациядағы орны мен маңызы оны санада баламалық қасиетке, яғни ассоциациялануға әкеледі.
 Қазақ тілінде «қалта» сөзіне байланысты кейінгі кезде коннотациялық мағына әр түрлі семантикада 
көрініп жүр. Қазақтың ұлттық киім үлгілерінде қалта пәлендей назар аударатын деталь емес. Оның 
қызметі, әсіресе кейінгі шыққан киімдерде (еуропалықтарша) қатты байқалады. Жан қалта, төс қалта, 
ішкі қалта сияқты орындары көбейе бастады. Қазақтар киіміне қалта тіккенде, сірә, ақша саламын деп 
ойламаған да шығар. Тіпті есікті бекітетін құлып болмағанда, кілті қайдан болсын? Қалтаға кілт те 
кейін салынды. Қалта сөзінің қолданыс ыңғайы фразеологиялық мағынада тым кеңейіп, мағыналық 
ауқымы  күрделене  түсті  [1,159].  Мысалы,  ҚТФС­де  келтірілген  фразеологизмдер  қалтасы  қалың, 
қалталы кісі, қалтасы жұқару, қалтаның түбі саяз, қалтасын сөгу болса, соңғы кезде байлық, кедейлік 
ұғымдары туралы қалтасы қағылу (кедейлену), қалтаға басу (ұрлау), қалтасы көтермеу (жетпеу) сияқты 
фразеологизмдер жиі қолданылады. 
Сонымен, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні – мазмұнының кеңдігі, тілінің өткірлігі, мағынасы­
ның тереңдігімен ерекшеленетін тіліміздің сарқылмас қазынасы – мақал­мәтел, тұрақты тіркестердің 
ақпарат құралдарында орны ерекше екені сөзсіз. Өйткені сөз өнері – уақыт озған сайын құны артпаса, 
арзымас асыл мұра.
Баспасөз  адамды  рухани  байытады,  сондықтан  газет  материалдарын  адал  айтып  ақ  сөйлеп,  қара 
қылды қақ жарған әділ, сөзге сараң, мазмұнға бай етудің бір жолы – халық даналық сөздерін білгірлік­
пен,  өз  жүйесін  тауып  қолдана  білу.  Өйткені,  газет  бетін  ең  алғаш  ашқанда,  оқырманның  назарын, 
көңілін аударатын тұс – мірдің оғындай өткір, нысанаға дәл тиетіндей сәтті табылған тақырып. Ал 
тақырып ретінде асыл қазына, ұшан­теңіз байлығымыз – тұрақты тіркес, мақал­мәтелдерді орынды 
пайдалана білу жұрт назарын бірден аударады. Мұнан ақпарат құралдарының еш ұтылмасы анық.
«Мәртебелі тіліміздің қажеттілік категориясы қанша шектеулі болып келді десек те, ұлттық басы­
лымдар өз есесін жіберіп жатқан жоқ. Барлық басылымдарда айдарлар қазақшаланған жоқ, бүтіндей 
қазақыланды» [2, 375] деп журналист С. Шүкірұлы айтқандай, өткен ғасырдың соңғы онжылдығынан 
бастап  қазақ  басылымдарының  саны  жағынан  да,  сапасы  жағынан  да  көп  өзгергені,  көп  өскені 
байқалады. Сол өзгеріс, сол өсу неден байқалады? 
Еліміздің егемендік алуына байланысты қазақ басылымдары бұрынғыдай санаулы емес, тәуелсіз 
басылымдармен  толыға  түсті.  Кеңестік  кезеңде  «Барлық  елдердің  пролетарлары,  бірігіңдер!»  деген 
ұранмен шығып, орталықтың идеологиясын насихаттаған қазақ баспасөзінің әрқайсысы бүгінгі күні 
өздерінің арқалаған жүгі, айтар ойына байланысты сырт келбетін де өзгерткен. Бұрынғы «Социалис­
тік  Қазақстанның»  «Егемен  Қазақстан»  болып,  республика  елтаңбасымен  шығуы,  «Лениншіл  жас» 
газетінің «Жас алаш» атын иеленуі, «Қазақ әдебиеті» газетінің әдебиетіміздің атасы – Абай бейнесі­
мен, «Ана тілінің» Ахмет Байтұрсыновтың бейнесімен қатар, лингвист­ғалымның тіл туралы қанат­
ты  сөзімен,  тәуелсіз  басылым  «Заң»  газетінің  «Тура  биде  туған  жоқ»  нақыл  сөзімен,  халықаралық 
басылым «Түркістанның» Мағжан Жұмабаевтың әйгілі «Түркістан – екі дүние есігі ғой» деген жо­

184
лымен өлеңі шығуы басылымның ішкі мазмұнынан, айтар ойынан хабар беріп тұрғандай. Мұның өзі 
басылымдардың сырт келбеті (дизайн) мен ішкі дүниесінің үндестігін көрсетсе керек. 
Газеттің  ішкі  мазмұнынан  хабардар  етуде  газет  айдарларының  маңызы  ерекше.  Қазіргі  басылым 
беттерінен «Толғауы тоқсан қызыл тіл», «Тіл­қазына», «Тәржімәлік тәжірибелер» («Қазақ әдебиеті» 
газеті),  «Оймақтай  ой»,  «Дүбірге  толы  дүние»  («Жас  Алаш»  газеті),  «Қыжыртпа  сөз»,  «Алдаспан» 
(«Жас алаш» газеті), т.б. көптеген «қазақы» айдарларды кездестіруге болады. Бұл журналистердің не 
нәрсені болса да ұлттық ұғыммен беруге деген ұмтылысын көрсетеді.
Ақпарат көзі болып табылатын басылымдардың көпшілікке ақпаратты жеткізіп қана қоймай, тілдік 
қорымызды соны сөздер, жаңа қолданыстармен толықтыруда да қызметі ерекше. Оған баспасөз арқылы 
тілімізге кейінгі жылдарда еніп, сіңісті болып кеткен отбасы, құжат, елбасы, ұшақ, әнұран, елтаңба, 
бағдарлама, өркениет сияқты көптеген сөздерді мысалға келтіруге болады. 
Баспасөз санының көбейіп, еліміздің нарықтық экономикаға өтуі баспасөз арасында бәсекелестікті 
туғызды.  «Публицистикалық  шығармалардың  мақсаты  –  белгілі  бір  оқиғаны  тартымды  фактімен, 
білімдарлықпен шебер суреттеу және оқырманға мәнерлі тіл өрнегімен эмоциялық әсер ету» [3, 132] 
дегендей,  кейінгі  жылдары  басылымдардың  оқырманды  өзіне  көбірек  тарту  мақсатында  ақпаратты 
әсерлі етіп жеткізуге бұрынғыға қарағанда әлдеқайда көбірек көңіл бөле бастағаны байқалады. Мұн дай 
жағдайда журналистер үшін «сөзді жандырып, тілімізге өткірлік сипат, ұлттық ажар беретін» [4, 94] 
фразеологизмдер, мақал­мәтелдер – таптырмас құрал. Сондықтан да болар, қазіргі басылым беттерінен 
тіл қазынасы – фразеологизмдерді, фразеология аясында қарастырылып жүрген мақал­мәтелдерді де 
көбірек кездестіруге болады. 
 Зерттеушілер тілімізде фразеологизмдерді қолданудың екі түрлі тәсілі бар екенін айтады:
1. Фразеологизмдердің жалпыхалықтық формада қолданылуы.
2. Фразеологизмдердің өзгертіліп, авторлық өңдеумен қолданылуы [4, 95].
Қазіргі баспасөз беттерінде жалпыхалықтық формадағы фразеологизмдер жиі қолданылады.
Мысалы: 1. Астана қаласы құрылысы Қазақстан экономикасының тамырына қан жүгіртті. 2. Қа­
зақстанға табан тіреген оралман қазақтар саны 500 мың көрінеді («Жас Алаш» газеті, 15.12.01 ж.). Кей­
де бір сөйлем ішінде мағынасы бөлек фразеологизмдердің қатар келуі де кездеседі. Мысалы: Ақыры 
Сеулге жетіп сан соғып, қожайындарының қанжығасына байланды («Жас Алаш» газеті, 15.12.01 ж.). 
Жоғарыдағы мысалдардан басқа да жалпыхалықтық формадағы фразеологизмдердің баспасөзде жиі 
кездесуі олардың өміршеңдігін, баспасөзде ақпаратты ұлт ділі, ұлт болмысы тұрғысынан берудегі тіл 
құралының ең бір тиімді тәсілі екенін көрсетеді. 
 Әдетте, фразеологизмдердің өзгертіліп қолданылуы көбінесе ақындардың өлең өлшемдерін құруда, 
жазушылардың кейіпкер образын ашуда қолданатын тәсілі көркем шығармаға ғана тән деп саналатын. 
Бірақ қазіргі кезде баспасөздің ақпараттық қызметінен гөрі әсер ету қызметі асып түсіп жатқан бәсеке 
заманында нақты бір стильдік мақсатқа байланысты фразеологизмдер мен мақал­мәтелдердің әр алуан 
өзгеріспен берілуінің жиі кездесуі бұл тәсілдің баспасөзге де тән құбылыс екенін көрсетеді. 
Сонымен, баспасөзде фразеологизмдерді өзгертіп беру тәсілдеріне толығырақ тоқталайық. 
Фразеологизмдер  «ешқандай  артық  сөзді  көтермейтін,  бас­аяғы  бүтін»  сөз  тіркесі  дегенмен  де, 
кейінгі  кезде  қалыптасқан  фразеологизмдердің  арасына  сөз  сыналату,  сөз  салу  тәсілі  жиі  кездеседі. 
Мысалы: 1. Егемендігіміздің алғашқы кезеңіндегі әрі­сәрі шақтан қалып, аяққа шырмауықша оралған 
кедергілер де бар («Айқын» газеті, 17.09.01).
Автор осындағы қалыптасқан «аяққа оралу», «төрт аяғынан ақсау» тіркестерінің арасына «шыр­
мауықша»,  «бірдей»  сөздерін  сыналата  отырып,  айтар  ойын  әсерлі  жеткізе  білген.  Сондай­ақ  фра­
зеологизмдердің соңғы сөздерін немесе екі компоненттерін өзгертіп беру де кездеседі. Бұл, әсіресе, 
фразеологизм аясында қарастырылып жүрген мақал­мәтелдерді өзгертіп беруде жиі кездесетін тәсіл.
Мысалы:  1.  Төртеу  түгел  болса,  төбедегі  қаржы  түседі  («Айқын»  газеті,  1997).  2.  Құда  –  мың 
жылдық, депутат қанша жылдық? («Жас Алаш» газеті, 6.07.04). Автор халыққа белгілі «төртеу түгел 

185
болса, төбедегі келеді» және «құда – мың жылдық, күйеу – жүз жылдық» дегендерді айтар ойына бай­
ланысты  соңғы  сөздерін,  яғни  екінші  компонентін  өзгертіп  берген.Баспасөздегі  фразеологизмдерді 
өзгертіп, жаңартып беруде ой дәлдігін арттыра түсуде бұл тәсілдің орны ерекше. 
Фразеологизм  компоненттерінің  бірін  мәндес  сөзбен  беру  тәсілі  де  кездеседі.  Мысалы:  Осы 
жәйттер  арқаңды  аяздай  қариды  («Айқын»  газеті,  8.09.01).  Ал  осындағы  «жанына  батты»  деген 
мағынаны білдіретін тіркес қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде (ҚТФС, 46­бет) «аяздай батты» 
деп берілген.
Ал енді «Дұшпан не бермейді, түске не кірмейді» («Айқын» газеті, 2001) дегендегі алғашқы тіркес 
көпшілікке  белгілі.  Екінші  тіркестің  қалыпты  үлгісі  –  «тауықтың  түсіне  тары  кіреді».  Автор  осы 
тіркесті  алдыңғы  тіркестің  екінші  сыңарының  орнына  дұрыс  қолданып,  дұрыс  икемдей  білген.  Екі 
тіркес бірігіп, ұласып, бір мағынаны білдіріп тұр. Баспасөзде авторлардың үнемдеу, ойды ықшам беру­
де өз алдына жеке мағынасы бар тіркестерді біріктіріп беру тәсілі де жиі кездеседі.
Баспасөз беттерінен фразеологизм мен мақал­мәтелдердің негізгі идеясын ала отырып, өзгертіліп 
қолданылған түрін де кездестіруге болады. Мысалы: «Ұрлық етсең қорықпай, тояды қарның торықпай» 
(«Жас Алаш» газеті, 1998) дегеннен автор ұрлыққа шақырып отыр деген ой тумаса керек. Керісінше, 
автор мақалада айтылар ойға байланысты «Ұрлық түбі – қорлық» дегенді мысқыл, кекесінмен жеткізе 
отырып, онан да «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» (Абай) деген ойды айтады.
Жоғарыда  келтірілген  мысалдар  белгілі  бір  стильдік  мақсатқа  орай  фразеологизмдердің  мағына 
тұтастығы, тіркес тиянақтылығы, қолданылу тұрақтылығы қасиеттерін сақтай бермейтіндігін көрсетеді. 
Фразеологизмдердегі өзгеріс әр түрлі стильдік мақсатқа байланысты. Мысалы, кейде фразеологизм­
ге  қосымша  мағыналық  реңк,  кейде  ойды  әсерлі  етіп  жеткізу  үшін,  енді  бірде  фразеологизмдердегі 
жаттандылықтан  қашып,  өзгеше  өң,  басқаша  сипатпен  беруге  байланысты  мақсаттан  туындайты­
нын көрсетеді. Ал енді фразеологизмге өзгеріс енгізіп, айтар ойды дәл, ұтымды, әсерлі жеткізе білу 
автордың шеберлігіне байланысты.
Өкінішке қарай, баспасөз беттерінен ешқандай стильдік мақсатқа сай келмейтін, орынсыз өзгертілген 
фразеологизмдерді де кездестіруге болады. Мысалы: «Қазаншының еркі бар қайдан құлақ шығарса» 
деген  мәтелді  «Жас  алаш»  газеті  «Кеденшінің  еркі  бар  қайдан  құлақ  шығарса»  деп  беріпті.  Кеден 
қызметіндегі келеңсіздіктерді көрсету, сынау дұрыс шығар, бірақ осындағы «қазаншының» деген сөзді 
барлық мамандыққа байланысты өзгерте берген дұрыс бола қоймас.
«Шығындап  шетел  асып,  тас  маңдайы  тақтайға  тиіп  жатқандар  жайлы  жазылып  жатыр»  («Жас 
Алаш» газеті, 15.12. 01) деген сөйлемде автор көрсетілген қос фразеологизмдер, яғни «тас маңдай» – 
сорлы, бақытсыз және «маңдайы тасқа тиді» – беті қайтты, тауы шағылды, қиыншылыққа тап болды 
деген тіркестерден бір тіркес жасап отыр. Мұнда автор қайталаудан қашқанмен де, «тақтайға» сөзін 
жөнсіз қолданып отыр. Осы сөз («тақтайға») арқылы автор қалыпты тіркесті бұзып қана қоймай, айтар 
ойын да әлсіретіп алғандай.
Жоғарыда келтірілген мысалдар фразеологизмдерді өзгертіп беру тәсілінің кейінгі кезде баспасөзде 
кең өріс алғанын көрсетеді. Бұлардың ішінде арқалар стильдік жүгі бар орынды өзгертулер де, тілдік 
нормаға сай келмейтін орынсыз ауытқулар да кездеседі.
Ал  «фразеология  –  тіл  мәдениетін  арттырып,  шеберлікке  үйрететін  сөз  өнерінің  асылы»  дейтін 
болсақ, фразеологизмдерді айтар ойына байланысты ұтымды қолдану журналистерден үлкен жауап­
кершілікті талап етсе керек. 
Әдебиеттер:
1. Сыздық Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Арыс, 2004. – 283 б.
2. Болғанбайұлы Ә., Қалиев Ғ. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы, 1991.
3. Серғалиев М. Синтаксис және стилистика. – Алматы, 1997.
4. Қайдар Ә. Тысяча метких и образных выражений. – Астана: Білге, 2003. – 367 б.
24-0124

186
Резюме
В условиях информационного рынка, жесткой конкуренции, борьбы за читателя СМИ стремятся как 
можно привлекательнее «упаковать» свою продукцию, т.е. преподнести информацию в наиболее яркой, 
характерной, запоминающейся форме. Таким образом, целью статьи является выявление закономерно­
стей и характерных особенностей употребления фразеологизмов в языке газет и журналов.
 
Summary
In the current condition of information market – tough competition and struggle for reader – Mass Media 
try their best to «pack» their product attractively i.e. deliver information in the most flashy, distinguishable 
and catchy form possible. Thus, article aims to distinguish consistent patterns of using idioms in speech of the 
papers and magazines.
УДК 808.2:801.541.2
РАЗНОСТРУКТУРНЫЕ НАИМЕНОВАНИЯ 
В ПАРАДИГМЕ НОМИНАЛИЗАЦИИ
Н.Е. ШУМЕЙКО, 
кандидат филологических наук,
Кызылординский государственный университет имени Коркыт Ата, 
Республика Казахстан
Проблема сопоставления разноструктурных наименований в парадигме номинализации принадле­
жит к числу центральных в исследовании их семантики как в плане общелингвистическом (соотно­
шение однословных и несколькословных наименований, пути превращения свободного сочетания в 
аналитическое слово и пр.), так и их положения в лексической системе русского языка. Особый интерес 
при этом вызывает степень грамматикализации морфокомпонента (широкозначного слова), посколь­
ку в нем представлены все этапы лексической «девальвации», «выветривания», после чего наступает 
полная лексическая девальвация, ведущая к превращению слова в служебную морфему – вербализатор 
аналитического слова. Подобные слова наделены высокой степенью участия в формировании разно­
структурных наименований, не теряя при этом своей лексико­семантической самостоятельности, боль­
шой свободой лексической сочетаемости в пределах номинативной единицы, функциональной много­
значностью.
Наличие широкой понятийной основы в словах­морфемах позволяет им воплощать в себе тождесе­
му [1], обладать синсемантизмом, исключительно богатым и разнообразным дистрибутивным диапазо­
ном, способностью к грамматикализации, высокой частотой употребления.
Как пишет по этому поводу Бережан С.Г., «характерна одна закономерность: чем менее определен­
ным и менее конкретным является слово по своему лексическому значению, тем больше у него может 
быть  значений.  Самыми  «полисемантичными»  оказываются  семантически  наиболее  опустошенные 
слова, с самым расплывчатым, размытым содержанием, т.е., по существу, почти полностью десеманти­
зированные» [2].
Так, в рядуцвет – зеленый – цвета первой зелени наименования различаются как по своему объе му, 
так и по содержанию, т.е. различной степенью обобщения: от абстрактного к более конкретному. При 
этом  содержание  конкретных  слов  богаче  (в  поступательном  направлении:  зеленый  –  цвета  первой 

187
зелени), чем содержание понятий обобщенных (в словах цвет, запах, вкус и пр.), так как первые ха­
рактеризуются большим количеством различительных признаков, нежели вторые, а по объему (т.е. по 
значению цветовых компонентов, которые заключаются или мыслятся в них) понятия, отражаемыев 
единицах типа зеленый – цвета зелени и пр., уже, чем понятие обобщенного слова.
Если значение цвета в номинациях зеленый – цвета первой зелени однопланово – оно выражаетцвет, 
который определяется одним каким­то признаком, то значение слова цвет многоаспектно, разноплано­
во, это комплексное или сложное обобщение.
Если придерживаться мнения о том, что содержание каждого значения слова состоит из совокуп­
ности элементарных значений, семантических признаков или сем, то можно полагать, что широкознач­
ность связывается с опущением, устранением дифференциальных, видовых сем. Архисема, оставаясь 
после упразднения дифференциальных сем, позволяет слову соотноситься с широким и разнообраз­
ным кругом референтов, что является одним из основных параметров широкозначности. Происходит, 
по утверждению В.Г. Гака, обобщение способа описания, десемантизация слова и появление у него 
служебной функции, а также превращение «в элемент внешней формы другого уровня» [3].
Процесс номинализации, который совершается под влиянием межкатегориального взаимодействия 
частей речи, говорит об усилении признаковости, или распространении «признаковой энергии» на сло­
ва других частей речи. Существование подобной идеи связано, в первую очередь, с образованием и 
активизацией в языковой практике аналитических наименований.
Процесс номинализации, как нам кажется, можно разбить на ступени распространения «признако­
вой энергии». Поясним это.
Значение, «глубинное» содержание одного и того же явления действительности имеет несколько 
формальных возможностей для своей реализации, которые выстраиваются в ряд, цепочку номинатов. 
Среди них синтетическая признаковая номинация, представленная именем прилагательным, аналити­
ческая единица­синтагма, а также многословные структуры. Ряды номинатов могут быть двучленные, 
трехчленные, четырехчленные и далее:
Двучленные номинативные ряды: ванильного цвета – цвета ванили; терракотового цвета – цвета 
терракоты;горчичного цвета – цвета горчицы;
«Эластичный топ глубокого ежевичного цвета будет хорошо смотреться с моделями любого оттен­
ка» [4];
«Скомбинируй с джинсами атласную блузу цвета ежевики с драпировкой на груди, и получится 
отличный наряд для вечера» [5];
«Большой, тяжелый, холодный на вид дом из бордового кирпича, крытый терракотовой черепицей 
и отделанный белым камнем, навевал смутные воспоминания» [6];
«Она набросила халат цвета терракоты и открыла дверь» [7].
Трехчленные ряды: песочного цвета – цвета песка – цвета влажного коричневого песка;
медного  цвета  –  цвета  меди  –  цвета  светлой  меди;  молочного  цвета  –  цвета  молока  –  цвета 
топлен ого молока;
«Блуза красивого медного цвета из кринкледа в сочетании с длинной джинсовой юбкой придаст вам 
спортивный и в то же время элегантный вид» [8];
«Там были тучи – серые, розовые, цвета меди» [9];
«Кожа – светлой меди, прозрачная и шелковистая, будто тонкая пелена огня, горящая на алтаре в 
ясный полдень» [10].
Четырехчленные ряды: небесного цвета – цвета неба – цвета осеннего неба – цвета утреннего 
неба; кофейного цвета – цвета кофе – цвета кофейного зерна – цвета кофейной гущи;
«Насладиться бокалом вина или испытать блаженство сна – пижама приятного кофейного цвета, 
выполненная из полиэстра с добавлением хлопка, подойдет для обоих случаев» [11];

188
«На Маргариту наплывали их смуглые, и белые, и цвета кофейного зерна, и вовсе черные тела» [12];
Пятичленные ряды:Цвета моря – цвета морских глубин – цвета морской волны – цвета морской 
дали в ясный день – цвета морской волны с рассыпанными по нему золотыми блестками – цвета моря 
в ясную погоду:
«На стене висела великолепная фотография. Взъерошенные светлые волосы, большие глаза цвета 
морских глубин и дивное бронзовое от загара тело» [10];
«Из дамской комнаты вышла высокая красивая брюнетка в платье цвета морской волны с рассыпан-
ными по нему золотыми блестками» [6];
«Посмотри, Суламифь, на эти сапфиры, одни из них похожи цветом на васильки в пшенице, другие 
цветом осеннего неба, иные – моря в ясную погоду» [8];
Шестичленные ряды (и более):орехового цвета – цвета ореха – цвета спелого ореха – цвета лесно-
го ореха – цвета ореховой скорлупы – цвета каленого ореха с металлическим оттенком:«Эти золотые, 
нежные волосы, местами цвета спелого ореха, просто мешали ей» [8];
«Ольга же вся, от волос, цвета лесного ореха, до носочков манежной туфельки, была сама прелесть» [8];
«Холодные серые глаза на длинном гладком, цвета ореховой скорлупы, лице смотрели на Дугласа» 
(13);
«Рыжие волосы матери перешли у нее в цвет каленого ореха с металлическим оттенком, темные 
брови были тонкого и смелого рисунка, но рот носил чувственный и грубоватый оттенок, хотя был свеж 
и прелестен» [8].
Первая  ступень  –  процесс  образования  гибридных  единиц  путем  пересмысления  относительных 
прилагательных в качественные. Гибридизация означает совмещение в одной лексеме подвижной под­
классемы, одна сторона которой «относительность», а другая – «качественность». В зависимости от 
контекста то подклассема «относительности» выходит на передний план, а компонент «качественнос­
ти» на периферию, то, наоборот, подклассема «качественности» перемещается в центр семантической 
структуры, а элемент «относительности» нивелируется, точнее сказать, уходит в тень, уступая свое 
место. Иными словами, в семантической структуре подобных наименований происходит постоянная 
рокировка подклассем.
На  первой  ступени  располагаются  такие  лексемы,  как:  абрикосовый,  агатовый,  алюминиевый, 
ант рацитовый,  апельсиновый,  васильковый,  верблюжий,  тыквеный,  угольный,  ультрамариновый, 
фарфоровый, фисташковый, цикламеновый, чайный, чернильный, черносливовый, шафрановый, ши-
ферный и др.
На второй ступени распространения признаковой энергии образуются аналитические номинации­
синтагмы на основе слов первой ступени путем номинализации. Если согласиться с тем, что основным 
условием образования аналитических форм является их соотнесенность с формами синтетическими, 
то в этом случае наличие аналитических лексем вполне закономерно, так как у них есть с чем соотно­
ситься: они соотносятся со словами простыми, «монолитными» или «синтетическими».
Таким образом, аналитические формы могут возникать и развиваться на фоне синтетических форм 
в тождественной грамматической категории. При этомобладая общими свойствами, но тем не менее 
принципиально отличны по структуре, или форме, номинативные аналитические единицы стали важ­
ным конкурентом синтетических наименований.
Так, модель N + N (сущ. + сущ.) является синтагмой (некоторым двучленным соположением каких­
либо элементов языка в линейной последовательности), служит каркасом для образования вторичной 
номинации. Первый именной компонент в аналитических конструкциях лексически опустошен (сло­
во широкой семантики), являясь граммемой, грамматическим центром, а лексическое значение такой 
конструкции определяется лексическим значением второго компонента, или лексикализатором, лекси­
ческим ядром.

189
На втором ярусе парадигмы номинализации располагается такая модель аналитического лексемо­
образования:
цвета стали, цвета стекла, цвета терракоты, цвета тленья, цвета фарфора, цвета фуксии, цве-
та хаки, цвета хвои, цвета хурмы, цвета чая, цвета черешни, цвета шампанского, цвета шатен, цве-
та электрик, цветом под свеклу и др.
Номинация­синтагма, построенная по модели (N + N), примеры которой приведены выше, универ­
сальна тем, что представляет собой открытую структуру. Данную модель мы называем особой, хотя 
она находится на второй ступени развития признаковой идеи. Ее универсальность позволяетрасши­
рять, наполнять,конкретизировать, уточнять, тонко характеризовать смысл. Такими конкретизаторами 
цветовой семантики чаще бывают прилагательные, причастия, предложно­падежные обороты. Таким 
образом, достигается точность и содержательность наименования цвета. В этом видим одно из отли­
чий синтетической признаковой номинации от составной, ибо в первом случае номинация обладает 
выделительной функцией (выделяет названный объект или класс объектов по названному признаку), а 
составная номинация – классифицирующей.
Среди  цветовых  обозначений  выделяются  основные  цвета,  куда  входят  цвета  спектра  (красный, 
оранжевый, желтый, зеленый, голубой, синий, фиолетовый, белый, черный, серый, коричневый), при 
этом каждый цвет может иметь множество вариантов (от 6 до 47). Возникает вопрос, как изображаются 
оттенки, для которых нет специального словесного обозначения? Основной путь передачи оттенков – 
это модификация названия основного цвета. Если, например, в однословной номинации для обозначе­
ния степени интенсивности цвета используются различные морфологические и лексические средства 
(в основном суффикс –еват-/–оват-: красноватый, розоватый, уточняющие слова типа ярко­, светло­, 
темно­, бледно­, тускло­ и т.п.), то аналитические номинации в этом отношении открывают огромные 
возможности.
Итак,  представим  исследуемый  материал  как  парадигму,  расположенную  в  виде  ступеней.  Неко­
торой  постоянной,  или  «точкой  отсчета»  взяты  понятия,  выражаемые  прилагательными.  На  втором 
кру ге – синтагмы, образованные от исходных начальной ступени. На третьем витке – многокомпонент­
ные наименования.
Литература:
1. Шрамм А.Н. Очерки по семантике качественных прилагательных. – Л., 1979.
2. Бережан С.Г. Обусловленность словарного значения слова его грамматическими особенностями // 
Слово в грамматике и словаре: Сб. ст. / Отв. ред. В.Н. Ярцева. – М.: Наука, 1984. – С. 51­59.
3. Гак В.Г. К проблеме семантической синтагматики // Проблемы структурной лингвистики, 1971: 
Сб. ст. / Отв. ред. С.К. Шаумян. – М.: Наука, 1972. – С. 267­395.
4. Журн. «Лиза». – 2003. – № 49.
5. Журн. «Лиза». – 2004. – № 38.
6. Чандлер Р. Ведомство страха. – Фрунзе, 1991.
7. Коллинз У. Лунный камень. – Алматы: Жазушы, 1987.
8. Куприн А. Собр. соч. в 6 т. – М.: Худ. лит, 1991.
9. Голдинг У. Собр. соч. в 3 т. – М.: Худ. лит., 1989.
10. Ефремов И. Таис Афинская. – М.: Худ. лит., 1983.
11. Жур. «Лиза». – 1999. – № 50.
12. Булгаков М. Мастер и Маргарита. – М.: Худ. лит., 1989.
13. Бредбери Р. Вино из одуванчиков. Избр. соч. в 3­х т. – М.: Олимп, 1992.
 

190
Түйіндеме 
Мақалада бiр сөзден тұратын түс атаулары, атаулардың жасалу техникасы, олардың коммуникация­
дағы (қарым­қатынастағы) қызметi және мағынасы қарастырылады. Сонымен қатар, олардың түс жү­
йесiндегi рөлi, қолданысы туындайтын себептерi талқыланған.
Көп мағыналы сөздер негізінен екі макрополяны, яғни лексика және грамматиканы қамтиды. Көп 
сөзді  құрылымдар  мен  тіркестер  тек  қана  басқа  бірліктермен  жасалынады.  Сонымен  қатар,  мұндай 
сөздер өте жиі қолданылады.   Басқаша айтқанда, көп мағыналы «түс» сөзі бірнеше белгілерді сипат­
тайды. 
Summary
Article studies formation technique of multi­word color denominations, their function in communication 
(interaction) and their meaning. As well as their role in the color system, the causes of their use. Multiple 
meaning words mainly cover two macro scopes – vocabulary and grammar. 
Multi word phrases and collocations form only with other units. These kinds of words are often used in 
speech. In other words, multiple meaning «color» words characterize several values.
УДК 820:801.3:008

жүктеу/скачать 2,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: