Issn 2073-333x международный научный журнал

Наука и жизнь Казахстана. №3 2020
97
ӘОЖ 343.339 (274)
Рахметова Г.Р.
з. ғ. к., доцент Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеті, 
Шымкент, Қазақстан
Калканова Ж.С.
з. ғ. к., аға оқытушы Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеті, 
Шымкент, Қазақстан
Литвинова Т.А.
з. ғ. к., аға оқытушы Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеті, 
Шымкент, Қазақстан
Жаксылыков Н.Н.
з. ғ. к., аға оқытушы Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеті, 
Шымкент, Қазақстан
ТЕРРОРЛЫҚ ҚАУІП ДЕҢГЕЙЛЕРІ КЕЗЕҢІНДЕГІ 
ІС-ҚИМЫЛДАРДЫ ТАЛДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Түйін. Бұл мақалада терроризм мен экстремизм мәселелері туралы қарастырылған.
Кілт сөздер: заң, террор, мемлекет, халықаралық, тұлға, қылмыс.
Резюме. В этой научной статье рассматриваются проблемы терроризма и экстремизма.
Summary. This scientific article deals with the problems of terrorism and extremism.
 
Қазіргі уақыттағы күші бар конвенцияларды талдау бойынша, халықаралық келісімдер елдерді 
унификацияланған антитеррористтік қылмыстық және қылмыстық-процессуалдық заңнама енгізуге 
мәжбүрлемейді. Оның себептері –халықаралық терроризмнің бірыңғай әмбебап анықтамасының 
жоқтығы, оның қылмыстарының шектеулі аясының жоқтығы, ол, ең алдымен мемлекеттердің саяси 
келіспеушіліктеріне байланысты. 
Әлемдегі мемлекеттердің унификацияланған антитеррористтік қылмыстық және қылмыстық-
процессуалдық заңнаманың болмауында, халықаралық құқық нормаларын (халықаралық құқықпен 
халықаралық деп танылған қылмыстар) бұзатын әрекеттерді жасаған жеке тұлғаларды халықаралық 
қылмыстық жауапкершілікке тарту керек.
Қазіргі уақыттағы күші бар конвенцияларды талдау бойынша, халықаралық келісімдер елдерді 
унификацияланған антитеррористтік қылмыстық және қылмыстық-процессуалдық заңнама енгізуге 
мәжбүрлемейді. Оның себептері –халықаралық терроризмнің бірыңғай әмбебап анықтамасының 
жоқтығы, оның қылмыстарының шектеулі аясының жоқтығы, ол, ең алдымен мемлекеттердің сая-
си келіспеушіліктеріне байланысты. Әлемдегі мемлекеттердің унификацияланған антитеррористтік 
қылмыстық және қылмыстық-процессуалдық заңнаманың болмауында, халықаралық құқық норма-
ларын (халықаралық құқықпен халықаралық деп танылған қылмыстар) бұзатын әрекеттерді жасаған 
жеке тұлғаларды халықаралық қылмыстық жауапкершілікке тарту керек.
Сонымен бірге, халықаралық терроризммен күресу бойынша халықаралық құқықтық базаның 
қазіргі күйін ескере отырып, бүгінгі күні, халықаралық терроризмді жоюға ықпал ететін келесідей 
тапсырмаларды шешу туралы әңгіме қозғалуы керек:
1. Терроризммен күресуде мемлекеттердің халықаралық-құқықтық ынтымақтастығын реттеуді 
кемелдендірудің күші бар келісімдерді имплементациялаудың міндетті шарты ретінде халықаралық 
қатынастық тәжірибесінен қос стандартты ығыстырып шығару. 
2. Халықаралық терроризм үшін халықаралық соттық қудалаудың және қылмыстарды жазалау 
үшін күші бар механизмін құруда әлемдегікөптеген мемлекеттер бірігуі мүмкін мәмілені іздеу.
97

Қазақстанның ғылымы мен өмірі. №3 2020 
98
Қорытындылай келе, халықаралық қылмыстық әділетті мойындау сияқты жеке тұлғалардың 
халықаралық қылмыстық жауапкершілігі институтын тану, жалпы алғанда, ең алдыменбейбітшілікті 
қорғау және халықаралық қауіпсіздікті ұстау, адамның көпшілік қабылдаған құқықтары мен 
бостандығына қастандықтың жасалмау кепілгері болып табылады [1; 20б.]. 
Диссертант зерттеуді қорытындылай келе мынадай негізгі тұжырымға келеді.
Терроризмге қарсы күресте халықаралық ынтымақтастықты принципін жүзеге асырмай онымен 
күресу мүмкін емес. Қазіргі уақытта терроризммен күрес, әлемдік қоғамдастықтың бірлескен күш-
жігерін құқықтық базасын құрайтын қолданыстағы заңды механизмнысандарда мынадай жауапты 
әзірлейді:
– Террорлық сипаттағы актілерді жекелеген қылмыс түрлеріне қарсы универсалдыКонвенция-
ларды, БҰҰ және оның мамандандырылған мекемелерінің шеңберінде жасау қажет.
– Халықаралық маңызыбар жекелеген қылмысқа қарсы күреспен арнайы Конвенциялар 
(азаматтық авиация және теңіз жүзу қауiпсiздiгiне қарсы алған, қарақшылық, заңсыз актілерді 
қабылдау; БҰҰ персоналдың қауіпсіздігіне қарсы ядролық материалды заңсыз қабылдау және пайда-
лану, халықаралық қорғау аясындағы адамдарға қарсы қылмыстар; террористік жарылыстар).
– Жалпы саяси сипаттағы мемлекетаралық екіжақты шарттар.
– (Екі жақты және көп жақты, терроризмге қарсы күрестегі ынтымақтастық мәселелерін 
реттейтін) үкіметаралық Орталық Азия республикаларының келісімдері.
– Орталық Азия республикалары Ішкі істер министрлігі желісі жасалған шарттар Халықаралық 
ведомствоаралық сипаттағы келісімдер.
– Терроризмге қарсы күрес жөніндегі ішкі ережелер.
– Интерполдың шеңберінде ынтымақтастық Орталық Азия республикаларының реттейтін 
заңнама.
Бұл қазіргі уақытта қолда бар құралдарының негізгі ауқымы болып табылады.
Халықаралық терроризмге қарсы күрес үшін халықаралық-құқықтық базаның қазіргі жағдайын 
ескере отырып, мынадай мәселелерді шешу керек:
– Қолданыстағы келісімдерді іске асыру үшін алғышарттар ретінде халықаралық қатынастардың 
тәжірибесінде қос стандартты ығыстырып, терроризмге қарсы күресте мемлекеттердің ынты мақ-
тастықпен халықаралық-құқықтық реттеуін жетілдіру.
Осылайша, терроризмді БҰҰ Жарғысы мен халықаралық құқытарға сәйкес, барлық мемлекет-
тер, халықаралық және аймақтық ұйымдардың белсенді қатысушыларымен, ынтымақтастықтықпен 
тұрақты түрде жұмыла күшпен жеңуге болады.
Сонымен бірге, халықаралық терроризммен күресу бойынша халықаралық құқықтық базаның 
қазіргі күйін ескере отырып, бүгінгі күні, халықаралық терроризмді жоюға ықпал ететін келесідей 
тапсырмаларды шешу туралы әңгіме қозғалуы керек:
1. Терроризммен күресуде мемлекеттердің халықаралық-құқықтық ынтымақтастығын реттеуді 
кемелдендірудің күші бар келісімдерді имплементациялаудың міндетті шарты ретінде халықаралық 
қатынастық тәжірибесінен қос стандартты ығыстырып шығару. 
2. Халықаралық терроризм үшін халықаралық соттық қудалаудың және қылмыстарды жазалау 
үшін күші бар механизмін құруда әлемдегікөптеген мемлекеттер бірігуі мүмкін мәмілені іздеу.
Қорытындылай келе, халықаралық қылмыстық әділетті мойындау сияқты жеке тұлғалардың 
халықаралық қылмыстық жауапкершілігі институтын тану, жалпы алғанда, ең алдыменбейбітшілікті 
қорғау және халықаралық қауіпсіздікті ұстау, адамның көпшілік қабылдаған құқықтары мен 
бостандығына қастандықтың жасалмау кепілгері болып табылады [1; 42б]. 
Ғылыми мақаланы қорытындылай келе мынадай негізгі тұжырымға келеді.
Терроризмге қарсы күресте халықаралық ынтымақтастықты принципін жүзеге асырмай онымен 
күресу мүмкін емес. Қазіргі уақытта терроризммен күрес, әлемдік қоғамдастықтың бірлескен күш-
жігерін құқықтық базасын құрайтын қолданыстағы заңды механизмнысандарда мынадай жауапты 
әзірлейді:
– Террорлық сипаттағы актілерді жекелеген қылмыс түрлеріне қарсы универсалдыКонвенция-
ларды, БҰҰ және оның мамандандырылған мекемелерінің шеңберінде жасау қажет.
– Халықаралық маңызыбар жекелеген қылмысқа қарсы күреспен арнайы Конвенциялар 
(азаматтық авиация және теңіз жүзу қауiпсiздiгiне қарсы алған, қарақшылық, заңсыз актілерді 

Наука и жизнь Казахстана. №3 2020
99
қабылдау; БҰҰ персоналдың қауіпсіздігіне қарсы ядролық материалды заңсыз қабылдау және пайда-
лану, халықаралық қорғау аясындағы адамдарға қарсы қылмыстар; террористік жарылыстар).
– Жалпы саяси сипаттағы мемлекетаралық екіжақты шарттар.
– (Екі жақты және көп жақты, терроризмге қарсы күрестегі ынтымақтастық мәселелерін 
реттейтін) үкіметаралық Орталық Азия республикаларының келісімдері.
– Орталық Азия республикалары Ішкі істер министрлігі желісі жасалған шарттар Халықаралық 
ведомствоаралық сипаттағы келісімдер.
– Терроризмге қарсы күрес жөніндегі ішкі ережелер.
– Интерполдың шеңберінде ынтымақтастық Орталық Азия республикаларының реттейтін 
заңнама.
Бұл қазіргі уақытта қолда бар құралдарының негізгі ауқымы болып табылады.
Халықаралық терроризмге қарсы күрес үшін халықаралық-құқықтық базаның қазіргі жағдайын 
ескере отырып, мынадай мәселелерді шешу керек:
– Қолданыстағы келісімдерді іске асыру үшін алғышарттар ретінде халықаралық қатынастардың 
тәжірибесінде қос стандартты ығыстырып, терроризмге қарсы күресте мемлекеттердің ынты мақ-
тастықпен халықаралық-құқықтық реттеуін жетілдіру.
Осылайша, терроризмді БҰҰ Жарғысы мен халықаралық құқытарға сәйкес, барлық мемлекет-
тер, халықаралық және аймақтық ұйымдардың белсенді қатысушыларымен, ынтымақтастықтықпен 
тұрақты түрде жұмыла күшпен жеңуге болады.
Демек, осы мақаланың мағынасы мен мәтініне қарай, соттық қудалау қозғалатын және 
қылмыстық жауапкершілікке тартылатын халықаралық қылмыс субъектісі тек қана жеке тұлға бола-
ды, ал мемлекетті қылмыс үшін емес, халықаралық құқық бойынша жауаптылыққа қатысты әрекет 
үшін тартады.
Сондықтан, халықаралық терроризм субъектісі ретінде жеке тұлғамен қатар мемлекетті де мой-
ындайтын заманауи теориялар, қоғамдық оқиғалардың ең төменгі деңгейінде мемлекеттің қылмыстық 
жауапкершілігі туралы теорияны қалпына келтіру мүмкіндіктері ғана болып саналады. Егер де 
халықаралық қауымдастық мемлекетті қылмыс субъектісі ретінде мойындамаса. Онда әдебиеттерде 
кездесетін «бір мемлекеттің екінші мемлекетке қарсы террористтік актілері» сияқты тұжырымдар да 
және «мемлекеттік терроризм» түсінігі де қате болып саналады» [2; 78б].
Мемлекет ұрлық, өлтіру, зорлау, бұзақылық әрекеттер жасай алмайтындығына байланысты 
террористтік актілерді де жасай алмайды. Мемлекеттің қандай да бір жоғары қызметіндегі өкілі 
кездейсоқтықтан террористтерге ықпал етуіне байланысты терроризмді «мемлекеттік» деп атау 
тым артық кету болып саналады. Сонымен қатар мұндай көзқарас барлық халықты немесе басқа 
да мемлекетті қылмыстық әрекетке дәлелсіз айыптауға алып келеді, ал әрбір мемлекетте қоғам 
бірқалыпты емес, және оның бір қабаты мемлекеттік биліктегі қандай да бір өкілдерінің қылмыстық 
әрекетін қолдайды, ал басқалары, керісінше, оларды айыптап, билік құрылымдарына нағыз оппозиция 
ретінде болады. 
Осы тұрғыда айтарлықтай анық критерийлер адамзаттың бейбітшілігі мен қауіпсіздігіне қарсы 
қылмыс Кодексінің жобасының 24 бабында да бар, ол халықаралық терроризм үшін жауапкершілік 
ескереді, бірақ осы баптың өзгешелігі және толық Кодекстің өзі өзінің мағынасымен халықаралық 
терроризмнің көптеген нұсқауларын қамти алмайды. 
Біріншіден, жобаның 24 бабында арнайы субъектінің, яғни агент немесе мемлекеттің өкілі ретінде 
халықаралық терроризм актісін жасайтын немесе жасау туралы бұйрық беретін тұлғалық белгілері 
ғана бар, сондықтан осындай құрамның сыртында арнайы субъектінің көрсетілген белгілеріне жатпай-
тын тұлғалар жасаған актілер қалып қояды. Екіншіден, Кодекстің өзгешелігіне байланысты жобаның 
24 бабының белгілеріне формальды түрде ұшырайтын көптеген әрекеттер, бір жағынан, адамзаттың 
бейбітшілік пен қауіпсіздік негіздерінің өзіне зиян келтіруі мүмкін халықаралық қылмыс деңгейіне 
«жетпейді», екінші жағынан –қандай да бір мемлекетке зиянның жаппай таралуы немесе елеулі зиян 
келтіру жағдайында тікелей немесе жанама агрессия мағынасы қабылданып, ол үшін осы Кодекс 
жобасының 15 бабында жеке жауапкершілік ескеріледі.
Кодекс жобасын әзірлеушілердің ойы бойынша ол халықаралық терроризмнің ең қауіпті түрлерін 
ғана қамтитын болып тұр. Енді оның басқа да түрлілігімен не істеу керек? Келесідей диллема сөзсіз ту-
ындайды: халықаралық терроризмнің барлық түрлері мен формасын осы Кодекстің бабымен қамтимыз 

Қазақстанның ғылымы мен өмірі. №3 2020 
100
ба, бірақ барлық осындай әрекеттердің қоғамдық қауіптілік шкаласы жасанды түрде асырылады; осы 
Кодекстің ықпалына түспейтін халықаралық терроризмнің басқа да түрлері мен формаларын терро-
ризммен күресу бойынша арнайы әмбебап Конвенциясында көрсетеміз ба. Онда мынандай да сұрақ 
туындайды: терроризммен күресу бойынша әмбебап халықаралық Конвенция болса, онда осы Кодек-
сте терроризм туралы айтудың не қажеті бар, мүмкін терроризмнің барлық формалары мен түрлерін 
терроризммен күресу бойынша жалпыға ортақ Конвенцияның аясында ескерген дұрыс болар?
Бұл мәселенің тағы бір жағы бар. Жоғарыда айтылғандай, әлемдік қауымдастық бірнеше рет 
Халықаралық қылмыстық кодексті әзірлеп, қабылдауға тырысты. Мұндай мүмкіндіктер сәтті бол-
мады, себебі кодекс жобалары, бір жағынан, мемлекеттердің қылмыстың жауапкершілігі туралы 
тұжырымдамасы, көптеген ғалымдар мойындамайтын қылмыс субъектісі ретінде болды. Пікірталас 
жоқ, кемшіліктер елеулі болмастан, жобалар толық негізделіп қайтарылды. Бірақ, кейде болатындай, 
«лайқа сумен» бірге кейде тиімді дәнде «шашырайды». Осындай жағдай Халықаралық қылмыстық 
кодекспен де орын алды. 
Егер де негіз ретінде, қылмыс субъектісі ретінде тек қана жеке тұлғалар саналатын тұжырымдаманы 
алатын болсақ, онда Халықаралық қылмыстық кодексті әзірлеп, қабылдану мүмкіндіктері айтарлықтай 
іске аспайтындай болмайды. Осындай бірыңғай модификацияланған халықаралық құжат өзінің бойына 
халықаралық қылмыспен күресудің жеке мәселелері бойынша алдыңғы халықаралық қатынастардың 
жетістіктерін жинап, халықаралық сипатқа ие болатын қылмыстар бойынша жаңа конвенцияларды 
қабылдау қажеттілігі ілгеріде туындамас еді, себебі жалпыға ортақ Кодекстің болуында, қандай да бір 
қылмыстық әрекетке халықаралық сипат беру үшін және жүргізілген схема бойынша онымен сәтті 
күрес жүргізу үшін, оның баптарына сәйкесінше түзетулер енгізу жеткілікті болып табылады [3; 10б].

жүктеу/скачать 7,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: