Issn 2306-7365 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады

233 
 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
берген [1, 5 б.] . 
 Ататүріктің  жеке  өмірі  басқа  мемлекет  басшыларынікінен  өзгешелеу 
болды.    Ол  отбасылық  өмірде  бақытты  бола  алмады.  Біріншіден,  42  жасқа 
келгенде, кеш үйленді. Оның әйелі Латифе Ушаклыгил хатшы болып қызмет 
ететін.  Олардың   некелік  қатынасы  екі   жарым   жыл   өткен  соң   кенеттен 
бұзылды.   Мұстафа  Кемалдың  балалары   болмады.  Алайда,  оның   балалар  
үйінен   асырап алып,  бауырға  басқан  сегіз  баласы  – жеті қызы  мен бір  ұлы 
болды.  Қыздарының  бірі  Сабиха  Гекчен  түріктің  тұңғыш  ұшқыш  әйелі 
болды. 
1936  жылдың  ортасында  Ататүріктің  денсаулығы  сыр  берді.  Оның 
орасан  зор  еңбекке  қабілеттілігі  күннен-күнге  төмендей  берді,  есте  сақтау 
қабілеті  нашарлады.  1938  жылдың  наурыз  аяғында  дәрігерлер  оған  «бауыр 
циррозы» деген диагноз қойды. Бұл көп ұзамай «дүниеден өтесің» деген сөз 
еді. 1938 жылы 10 қарашада таңғы 9:05-те түріктердің атасы  Мұстафа Кемал  
өзінің Долмабахче сарайында көз жұмды. 
Осы  жылы  «Яш  Түркістан»  журналында  Мұстафа  Шоқай  түрік 
бауырларының  қайғысына  ортақтаса  отырып,  былай  деп  жазды:  «Түрік 
нәсілінің  тарихында  ең  басты  орындардың  бірін  иеленетін,  ең  басты 
орындардың  бірін  иеленетін,  ең  ұлы  тұлғалардың  бірі  Мұстафа  Кемал 
Ататүрік  сынды  көсем-қолбасшының,  ұлы  реформатор  және  мемлекет 
қайраткерінің  57 жасында дүниеден өтуі қандай ауыр десеңші!» 
1938  жылғы  26  желтоқсанда  Түркияның  Ұлы  Ұлттық  жиналысы 
Ататүрікке қайтыс болғаннан кейін «мемлекеттің Мәңгілік басшысы» атағын 
берді. 
Ататүрік  өз  халқын  шексіз  сүйетін  еді.  Өз  халқын  сүю  деген  сөз  оның 
бойындағы  кемшіліктерін,  жаман,  жат  қылықтарын  да  сүю  дегендікті 
білдірмейді.  Ататүрік  Түркия  тарихының  бағытын  өзгертті.  Оның 
реформалары  Түркия  тарихының  жаңа  бетбұрысына  қызмет  етіп,  оның 
табыстан табысқа жете беруіне кепілдік беретіні шүбәсіз. 
Ататүрік реформасының нағыз бағасын тарих өзі беріп келеді. Бұл күнде 
Түркияда болып жатқан оңды өзгерістерге қарап бұл елдің болашағына енді 
ешқандай күдік-күмән жоқ екенін сеніммен айтуға болады [4]. 
Мұстафа Кемал өзі басшылыққа келген кезінде паранжаға қарсы болды. 
«Әйелдердің бетін жауып ұстау әдеті біздің ұлтымызды күлкіге ұшыратады» 
деп  санады  ол.  Сөйтіп,  паранжа  жамылуға  тыйым  салынады.  Ататүрік  - 
Аллаға сеніп, намаз оқыды, алайда фанатизмге қарсы болған. 
Кемалшылардың Осман дәуірінен қол үзуінің алғашқы қадамдардың бірі 
ел  астанасын  Анкараға  ауыстыру  болатын.  Алайда,  Анкара  ол  кезде 
халқының саны 30 мыңнан да кем, шеткері жатқан шағын қалашық еді. Сол 
кездері  бұл  қаланың  астана  болатынына  көбі  күмәнмен  қарады,  Лондонның  
«Таймс» газеті келемеждеп көптеген мақала жазған болатын, алайда астана  

234 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
мәртебесі  бәрін  де  өзгертті.  Анкара  қаласы  Мұстафа  күткендей  шаһарға 
айнала астады, қазіргі күні әлемдегі әсем қалалардың бірі. 
Кемалды  І  Петрмен  жиі  салыстырады.  Аңызға  айналған,  орыс  патшасы 
сияқты  Мұстафа  Кемал  да  жаңа  жөн-жосықтарды  енгізгенде  дәйім  өзі  жеке 
үлгі көрсетіп отырған. 
Кемал-пашаның  билікте  атқарған  қызметі  біздің  елдің  көшбасшысы 
Н.Назарбаевтың іс-әрекеттерімен ұқсас жақтары да өте көп. Есімдері  аталған  
 
екі  тұлға  да  –  Тұңғыш  Президенттер.  Олардың  елдеріне  сіңірген  еңбегі 
өлшеусіз. Мұстафа Кемалдың Түркияны дамытуда жасаған ерлікке пара-пар 
саяси-экономикалық  істері  түрік  Президентінің  ұлы  басшы  болғандығын 
дәлелдеп берді. 
Н.Назарбаевтың  басшылығымен  Қазақстанда  экономика,  саясат,  білім, 
мәдениет  және  барлық  әлеуметтік  салаларда  ауқымды  әрі  түбегейлі 
реформалар  жүргізілді.  Осы  реформалардың  нәтижесі  әлемді  дамудың 
“қазақстандық  жолы”  туралы  айтуға  алып  келді.Тәуелсіз  Қазақстанның 
тұңғыш  президенті  өзінің  аса  күрделі,  басты  миссиясын  асқан 
жауапкершілікпен    орындауда:  Қазақстан  әлемдік  қауымдастықтың  толық 
құқылы,  тәуелсіз  мүшесі  ретінде  қалыптасты.  Президент  мемлекетімізді 
дамудың  берік  жолына  түсірді,  енді  бұл  үрдіске  тоқтау  жоқ.  Елбасының 
прогресс пен еліміздің ұлттық мүддесін қорғау жолынан басқа жолға мойын 
бұрмайтыны айқын. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: “Мен үшін киелі халқыма 
қызмет  етуден  қымбат  ештеңе  жоқ...  Осы  жолда  күшімді  де,  білімімді  де, 
тәжірибемді  де  сарп  етемін  және  бұл  ойымнан  ешқашан  да  айнымаймын” 
десе, Мұстафа Кемал «Менің мақсат-мұратым бар. Бірақ ол жақсы қызметтік 
карьера  немесе  үлкен    ақша  жасауға  қатысты  емес.  Менің  мақсат-мұратым 
менің  елімнің  жарқын  болашағы  жөніндегі  ұлы  идеяның  табысты  болуына 
қатысты.  Тек  туған  Отаныма  Қызмет  ету  ғана  маған  парызымды  өтегенім 
үшін терең қанағат сезімін бере алады. Тек осы сезім ғана маған парызымды 
өтегенім  үшін  терең  қанағат  сезімін  бере  алады.  Тек  осы  сезім  ғана  менің 
бүкіл  өмірімнің  ұстанымына  айналады...Мен  өз  парызымды  орындаймын 
және  мен  ол  парызыма  өле-өлегенімше  адал  боламын...,-  деген  болатын. 
Қарап тұрсақ, бұл екі тұлғаның өмір сүрген дәуірі бөлек, екеуі екі бөлек елдің 
азаматтары,  бірақ  оларды  байланыстыратын  бір  нәрсе  –  Отанға  деген 
сүйіспеншілікте, елге деген құрмет пен ел алдындағы жауапкершілік олардың 
бар  мақсат-  мұратына  айналған.  Бірі  –  кеңес  өкіметі,  екіншісі  -  Осман 
империясы  құлауынан  кейін  жаңа  мемлекет  құрады.  Екі  елбасы  да  жаңа 
астананың негізін салды. Мұстафа Кемалдан кейін, Н.Назарбаев ел астанасын 
ауыстыратындығын  жариялағанда,  ешкім  екі  қаланың  дәл  бүгінгідей  асем 
қалалардың  біріне  айналатынына    сенбеген  болатын.  Алайда,  екі  ел 
Президенті  өз  мақсаттарына  асқан  табандылықпен,  қайсарлықпен жетті.  Екі 
елбасының  ел  үшін  жасаған  қызметтері  орасан  зор,    біз  оларды  бауырлас 
түрік елдерінің ұлдары ретінде бірдей құрметтеуіміз қажет. 

235 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
Астанада  ашылған  Ататүріктің  ескерткіші  және  бүгін  ашылып  отырған 
Нұрсұлтан  Назарбаевтың  Анкарадағы  ескерткіші  –  екі  ірі  саяси  тұлға  өз 
елдерінің  ғана  емес,  туыс  екі  халықтың  да  ірі  саяси  қайраткерлері  болып 
табылады.  Астанадағы  Ататүріктің  ескерткіші  бізге  Ататүрікті  еске  түсірсе, 
Анкарадағы  Н.Назарбаевтың  ескерткіші  түріктерге  қазақ  халқын  әрқашан 
еске түсіртеді. 
Мұстафа  Кемал  Ататүрік  –  бодан  ұлтардың  үмітін  оятқан,  қирандыдан 
шыққан елдің еңсесін тіктеудің бағдарын жасаған аса ірі емлекет  және қоғам  
қайраткері. Ол ұлттың Азат етушісі, Құтқарушысы, Жауынгері, мемлекеттің 
Ұйыстырушысы,  Дана  әмірші,  нұрлы  болашақ  жолындағы  Күрескер, 
түріктердің  Атасы  болды.  Нұрсұлтан  Әбішұлы  Назарбаев  КСРО 
ыдырағаннан  кейінгі  қазақ  халқының  алдағы  бағыт-бағдарын  анықтап, 
ұлттың тәелсіздігін баянды етуде көсбасшылық дарындылық көрсеткен тұлға. 
Ұлт  көсбасшысының  тәуелсіз  Қазақстан  Республикасын  қалыптастыру 
жолындағы  өлшеусіз  қызметінің  обьективті  бағасын  беру  болашақтың 
еншісінде. 
      
ӘДЕБИЕТТЕР  
 
1.
 
Абдырахманов С. Ататүрік  // Егемен Қазақстан. – 2006. – №17. – 5 б. 
2.
 
Қара  Ә.  Ататүрік  Ақсақ  Темірді  ерекше  мақтан  тұтқан  //  Жұлдыздар  отбасы. 
Аңыз адам. – 2012. – №3. – 38 б. 
3.
 
Құттықадам С. Ататүрік Наполеонға ұқсауға тырысқан // Жұлдыздар отбасы. 
Аңыз адам. –2012. – №3. – 17 б. 
4.
 
Шоқай М. Таңдамалы.  2 т. – Алматы: Қайнар,  1999. – 517 б. 
5.
 
Шахнилер М. Кемализм: зарождение, влияние, актуальность. – М., 1998. – 83 с. 
6.
 
Фадли Ә. Ататүрік // Жас Алаш. – 2008. – №14. – 5 б. 
 
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  М.К.Ататюрк  рассматривается  как  первый  лидер  независимого  Турецкого 
государства и анализируется его роль в развитии общества и государства. 
(Каратаева Д.Г. Лидер Турции – Мустафа Кемаль Ататюрк)
 
 
SUMMARY 
Historical activity of Ataturk is revealed in the article. The analyses and  his role in development 
of society are given in the article. 
(Karataeva D.G. Leader of the Turkey - Mustafa Kemal Ataturk) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

236 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
ÜOS  958.45 
 
YASEMİN BİNİCİ  
H.A.Yesevi UTKÜ Yüksek Lisans Öğrencisi 
 
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA ALAŞ DÖNEMİ KAZAK 
AYDINLARININ SİYASİ FİKİRLERİ  
 
Türkistan  aydınlarının  genel  olarak  yapmış  oldukları  çalışmaları  ve  politik 
düşüncelerini doğru anlamak ve değerlendirmek için Türkistan’ın bütün ekonomik, 
sosyal,  politik,  kültürel  durumunu  ve  karmaşık  milli  yerel  ilişkilerini  göz  ardı 
etmemek  gerekir.  Meydana  gelen  sosyal  ve  ekonomik  sıkıntılar  halkın  gelişme 
göstergesi olan aydınları da derinden etkiliyordu. Bu sıkıntılı sürece üzerine bir de 
Rus  işgali eklenince  aydınlar  gelişme  bir  tarafa,  bulundukları  durumu  korumada 
da  zorluk  çekmelerine  sebep  oldu.  Çarlık  yönetimi,  kendinden  ayrı  hareket  eden 
milli  aydın  zümresinin  oluşmasına  şiddetle  karşıydı.  Yerel  halkın  bir  kısmının 
sömürgeci  iktidara  karşı  çıktığı  bilinen  bir  gerçekti  ve  yönetime  karşı  bu 
muhaliflerin  Türkistan  milli  kurtuluş  savaşını  başarabilecekleri  korkusu,  Çarlık 
yönetimini çeşitli politikalar uygulamaya yönlendiriyordu. 
 
Anahtar  Kelimeler:  Alaş,  Kazak  Aydınları,  Kazak  Edebiyatı,  Birinci  Dünya 
Savaşı. 
Çarlık Rusya’nın Türkistan (Orta Asya)’a yayılma siyaseti ilk olarak XV-XVI. 
yüzyılın  ikinci  yarısından  itibaren,  IV.  İvan’ın  1552’de  Kazan,  1556’da  Astrahan 
hanlıklarını ve Güney Batı Sibirya’yı işgal etmesiyle başlamıştır [1]. Genel olarak 
Türkistan’da  ve  özellikle  de  Kazak  Türklerinde  aydınlanma  dönemi,  Ruslarla 
ilişkiler  sonucunda  doğmuş  ve  Çarlık  Rusyası’nın  uyguladığı  sömürme 
politikalarına tepki olarak gelişmiştir.  
18. yüzyılda bir taraftan Kalmuk işgali, diğer taraftan Kazak bozkırlarında Rus 
yayılmacılığı organize olamayan bazı tepkilerin doğmasına yol açmış ve bu durum 
sözlü  edebiyatta  geniş  bir  akis  bulmuştur  [2].  1622’den  itibaren  Kazak 
bozkırlarında  kurulmaya  başlanan  Rus  kolonileri,  Rus  yayılmacılığının,  Tatar 
coğrafyasının işgalinin tamamlanmasından sonra Türkistan’daki ilk adımları olmuş 
ve 1745’te Orenburg kalesinin kuruluşuyla Kazak Türkleri aleyhine çok önemli bir 
aşama  kaydedilmiştir.  10  Ekim  1731’de  Kişi  Cüz,  1845’te  Ulu  Cüz  Rus 
hakimiyetini  kabul  etmek  zorunda  kalmış  [3]  ve  114  yıl  süren  bir  mücadelenin 
sonunda Kazakistan’ın tamamı Rus hakimiyetine girmiştir.  
Kazak  Türklerinde  yüzyıllardan  beri  süregelen  oldukça  güçlü  bir  destani 
edebiyat  ve  saz  şiiri  geleneği  mevcuttur.  Yazılı  edebiyat  türlerinin  ise  Kazak 
Türklüğünde oldukça kısa bir geçmişi vardır. Bunda elbette yaşanılan göçebe hayat 
tarzının  çok  büyük  bir  etkisi  vardır.  Oldukça  zengin  olan  bu  sözlü  edebiyat 
geleneği pek çok araştırıcının dikkatini çekmiş, gerek Rus Türkologlar  ve  gerekse  

237 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
Kazak  aydınları  tarafından  derlemeler  yapılmış  ve  çeşitli  yönleriyle  araştırılıp 
incelenmiştir.  Ruslar,  ordularıyla  işgal  ettikleri  topraklardaki  insanları,  bilim 
adamları vasıtasıyla da tanımaya çalışmışlardır. 
Kazaklarda okul eğitimi, göçebe ve yarı göçebe hayat tarzından ve çok geniş 
bir  coğrafyaya  dağılmış  olmaktan  dolayı  pek  çok  Türk  topluluğuna  göre  oldukça 
geç başlamıştır. Medreseler tarafından başlatılan bu eğitim daha çok dini ağırlıklı 
olmuştur.  Daha  sonra  büyük  merkezlerde  Rus  okulları  açılmaya  başlanmış  ve 
Kazakların  bir  kısmı  çocuklarını  bu  okullara  göndermişlerdir.  1905  yılından 
itibaren  de  “usul-ı  cedid”  okulları  açılmıştır.  Bu  üç  kaynak  da  Kazak 
aydınlanmacılığına kendi etkisini yapmıştır. 
19.  yüzyılın  ikinci  yarısından  itibaren  medreselerde  veya  Rus  okullarında 
eğitim  almış  olan  bazı  Kazak  aydınları,  Kazak  halkının  sorunlarıyla  ilgili  eserler 
ortaya  koymaya  başlamışlar  ve  kendilerini  halkı  aydınlatma  göreviyle  yükümlü 
saymışlardır. Bu öncülerin başında, bugün de Kazakların çok değer verdiği, Şokan 
Velihan, Ibıray Altınsarı ve özellikle Abay Kunanbay gelmektedir [2]. 
Haziran 1914’te başlayan I. Dünya savaşına Rusya’nın da katılmasıyla birlikte 
savaşın  etkileri  Kazakistan’da  hissedilmiştir.  Savaşın  başlamasıyla  birlikte  bütün 
Rusya  genelindeki  basın  ve  haberleşme  kurumlarına sıkı  bir  sansür uygulanmaya 
başlanmış Rusya’nın savaş esnasında elini zayıflatacak ve halk arasında karışıklık 
meydana getirecek haberlerin yayınlanmasına engellemeler getirilmiştir. Rusya’nın 
katı  bir  şekilde  uyguladığı  sansür  politikası  Kazak  basınında  ve  Kazak  aydınları 
arasında  da  kendisini  hissettirdi.  Kazak  gazetesi  savaş  boyunca  ılımlı  bir  yayın 
politikası takip etti. Sadece savaştaki gelişmelerden haberler vererek Kazak halkını 
aydınlatmaya çalıştı [4]. 
Ruslar bir yandan Türkistan’da kurduğu mutlak idareyi devam ettirirken diğer 
yandan I. Dünya savaşının patlak vermesi ve savaşın ilk yıllarında aldığı yenilgiler 
üzerine,  Çarlık  Hükümeti  bir  kararname  yayınlayarak  Türkistan  Türklerinden 
yarım  milyon kişiyi askere alacağını bildirdi. Daha önce on binlerce Türkmen ve 
Azeri  Türkünü  zorla  cepheye  süren  Ruslar,  şimdi  de  Özbekleri  ve  Kazakları 
istiyorlardı [5, 415]. Çarlık Hükümetinin 25 Haziran 1916 ‘da yayınladığı fermanla 
19  ile  43  yaş  arasındaki  erkekleri  Rus  ordusunun  geri  hizmetlerinde  çalıştırmak 
üzere alacağını bildirdi. Ve topladığı bu binlerce insanı
 
top ve tüfek yapımında, yol 
kazı çalışmaları ve madenler gibi ağır işlerde kullanıyordu.  
Birinci Dünya Savaşı başladıktan sonra alınan ağır vergilerle Kazakistan ekonomisi 
iyice  bozulmuştur.  Yirminci  yüzyılın  başı  ile  karşılaştırıldığında  1916  yılında 
buğdayın fiyatı 40 kat artmıştır. 1916 ayaklanması sırasında ve ondan önceki uzun 
yıllar  boyunca  Kazakların  en  verimli  topraklarının  Rus  ve  Ukraynalı  çiftçilere 
verilmesi ve bütün bu olaylar haksız yere yapılan uygulamalar Kazak halkını yeni 
yollar  aramaya  ve  ayaklanmaya  mecbur  etmişti  [6].  1916’yılında  Türkistan’da 
Jetisu’da  başlayan  ayaklanmalar,  1917’yılına  kadar  devam  ederek  1917’yılın  ilk 
aylarında  durdurulmuştur.  Bozkır  halkının  bu  ayaklanması  bütün  Orta  Asya’ya 
yayılmıştı. Taşkent, Semarkand, Fergana, Türkmen, (Hazar denizi) eyaletleri ile  

238 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
ilçelerinde ve Jetisu eyaletinin birçok yerine sıçramıştı.  
27  Şubat  1917’de  Rusya’da  Burjuva-Demokratik  Devrimi  zaferle 
sonuçlanmıştı.  Bu  devrim  sonucunda  Çarlık  hanedanı  yıkılmış  ve  iktidar  Geçici 
Hükümetin  eline  geçmişti.  Devrim  heyecanı  Kazak  Türklerinin  yaşadığı 
coğrafyada  bir  zafer  haberi  olarak  hızla  yayılmıştı.  Şehir  ve  köylerde,  işçiler 
mitingler  ve  toplantılara  katılıp  devrimi  desteklediklerini  göstermişlerdi.  Çarlık 
iktidarının  yıkılışı  Kazak  halkı  tarafından  büyük  bir  sevinç  ve  mutlulukla 
karşılanmıştı.  Devrimin  Kazaklar  arasında  zafer  olarak  algılanmasındaki  esas 
neden,  Ruslar  tarafından  işgal  edilen  toprakların  geri  alınabileceği  ve  Türk 
Cumhuriyetlerinin 
yeniden 
egemenliklerine 
kavuşabileceği 
umuduydu. 
Türkistan’da  temel  mesele,  Rusların  işgal  ettiği  toprakların  geri  alınmasıydı.  Bir 
zafer  coşkusuyla,  Kazaklar  da  diğer  Türk  halkları  gibi,  kaybedilmiş  topraklarına 
kavuşmayı  sabırsızlıkla  bekliyordu.  Bu  günlerde  Minsk’te  bulunan  Kazak 
aydınlarından  Alihan  Bokeyhanov  ve  Mircahıp  Dulatov  gibi  vatansever  kişiler, 
halka seslenerek milli bilinci uyandırmaya çalışıyorlardı. Bokeyhanov ve Dulatov, 
Rus zulmüyle topraklarından edilerek en ağır koşullarda cephe gerisinde çalıştırılan 
binlerce  Kazak  erkeğine  manevi  destek  vermek  istediler.  Yeniden  ayağa  kalkma 
hamlesi olarak yankılanan bu çağrılar, Kazak gazetesinde yayımlandı [7]. 
1917 yılının Mart ayında bütün Kazakistan’da Geçici Hükümetin yerli iktidar 
organları (aralarında özellikle Kazak grubu) Geçici Hükümetin yanında aktif olarak 
çalıştılar.  Alihan  Bükeyhan  Turgay  eyaleti  Başkanlığına  atandı,  Muhammedcan 
Tınışbayev ve Mustafa Çokay Geçici Hükümetin Türkistan Komitesine seçildiler. 
Kazak  liderleri  aynı  zamanda  çeşitli  eyaletlerde  bölgesel  toplantılar  başlattılar; 
Turgay  eyaletinde  (2-8  Nisan),  Semireçe’de  (12-13  Nisan),  Ural’da  (9-22  Nisan), 
Semipalask’ta (27 Nisan-7 Mayıs) ve Akmolinsk’de (25 Nisan-7 Mayıs). Hepsinin 
katılımcıları  Geçici  Hükümeti  desteklediklerini  belirttiler  ve  mahalli  idare 
organlarının-zemstvo  ve  sivil  komitelerin  kurulması  gerekliliğini  tartıştılar. 
Toplantılarda Tüm-Kazak Kongrelerinin toplanması ve nüfusun Tüm-Rus Seçmen 
Meclisi için seçimlere hazırlanması  vurgulanmıştı. Turgay  eyaletindeki  en  önemli 
toplantı  Bükeyhan,  Baytursın,  Dulat,  Cihanşah  ve  Halil  Dostmuhammed’ler 
tarafından organize edilmiş ve Akmolinsk, Semipalask, Sir Derya, Bökey Orda ve 
Kazak,  Ufa  ve  Orenburg  şehirlerinden  300  delege  toplamışlardı.  Toplantı, 
merkeziyetçi  olmayan  demokrat  ve  parlamenter  bir  Rusya  istiyor,  dinin  devlet 
işlerinden ayrılmasını zemstvonun Turgay eyaletine getirilmesini istiyordu. 
Kazak delegeleri aynı zamanda Tüm-Rus Müslüman Halkları Kongresine (1-
11  Mayıs  1917,  Moskova)  katılmışlar,  Dostmuhammed,  Validhan  Tanaçev  ve 
Kölbay  Tosgısov  Milli  Merkezi  Şura’nın  Yürütme  Kurulu’na  seçilmişlerdi.  İlk 
Tüm-Kazak  Kongresi  Orenburg  şehrinde  (Turgay  eyaleti)  21-28  Temmuz  1917 
tarihlerinde düzenlenmiştir [8]. 
Otonomi meselesine Alaş Partisi çok büyük önem vermiştir. Bu mesele 5-13 
Aralık  1917’deki  Genel  Kazak  Kongresinde  de  dikkatli  bir  şekilde 
değerlendirilmiştir. Bu kongreyi tertipleyenler arasında J.Akbayev,  

239 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
A.Bökeyhanov,      J.Dosmuhammedov,      Ә.Ermekov,      M.Tınışbayev,  
B.Kulmanov  bulunuyordu.  Kongreye  katılanlar  arasından  Ural,  İşinara,  Sırderya 
ve  Bökey  Ordası  temsilcilerinden  bir  grup  otonominin  hemen  ilan  edilmesini 
istedi.  Ancak  başka  vilayetlerden  gelen  delegeler  otonomiyi  ilan  etme  işini, 
Türkistan  bölgesinin  Kazakları  ile  anlaşmanın  tamamlanmasının  ardından  bütün 
Kazak halkının üstlenmesi gerektiğini savundu. Otonominin hemen ilan edilmesi 
yapılan oylama sonucu 33 kabul oyuna karşılık 42 red oyu ile reddedildi. Bu oyu 
verenler arasında Mağjan Cumabayev, Ahmet Baytursunov, Mirjakıp Dulatov ve 
Alihan  Bökeyhanov’da  vardı.  Kongre  neticesinde  Türkistan  Kazaklarının  Alaş 
Otonomisine  katılmaları  için  bir  ay  süre  verildi.  Eğer  Türkistan  Kazakları  Alaş 
Otonomisine  katılmazlarsa  Kazakistan’ın  diğer  vilayetlerinin  Alaş  Otonomisini 
ilan edeceği açıklandı [9].  Otonomi’nin ilanının bir ay ertelenmesi, Bökeyhanov’a 
idari yapılanmayı tamamlaması için zaman kazandırdı. 
Alaş  Orda  Hükümet’inin  kurulması  bir  çok  Kazak  tarafından  sevinçle 
karşılanmış  Hükümet’in  kurulması  haberi  Milli  Kazak  matbuatı  tarafından 
duyurulmuştur.  II.Genel  Kazak  Kongresi’ne  delege  olarak  katılan  Alimhan 
Bermekov Hükümet’in kurulması haberini Sarıarka gazetesi aracılığı ile şu şekilde 
vermiştir:  "  Aralık’ın  12.  günü  saat  3’  de  dünyaya  gelen  Alaş  otonomisine  ezan 
okunup  ad  verildi.  Alaş  bayrağı  gönlere  çekilip  Alaş  yurdu  kendi  başına  devlet 
oldu.”  
Alaş  Orda  Hükümeti’nin  kurulmasına  en  büyük  tepki  Bolşevik  ihtilalinden 
sonra Bolşeviklere yakınlaşan Üç Cüz Partisinden geldi. 2 Mart 1918’de Üç Cüz 
gazetesinde  Alaş  Otonomisi  hakkındaki  makalede  tek  başına  otonomi  ilanının 
yanlış  olduğu  vurgulanmış  bunun  yerine  Türkistan  yada  Sibirya  ile  birlikte 
otonomi kurulmasının daha iyi olacağını belirtilmiştir. 
Alihan Bökeyhanov Üç Cüz Partisinin eleştirilerine Kazak gazetesinden şöyle 
cevap vermiştir: " Çok uluslu Kazakistan Otonomisi’ni içimizde bulunan Rusların 
koruyacağını ümit ettik. Türkistan’la birleşmeyi düşünmedik. Çünkü Türkistan’da 
yaşayan halklar eğitim-öğretim bakımından Kazaklardan on kat daha fazla geriler. 
Ayrıca  Türkistan’ın  sosyal  ve  siyasi  hayatında  dinin  etkisi  çok  fazla.  Sibir 
Otonomisi ile birleşmek istedik. Bu çabamız da sonuçsuz kaldı”. Bökeyhanov bu 
düşüncelerinden  dolayı  Hokand  Otonomisi’nin  bazı  üyeleri  tarafından  şiddetle 
eleştirilmiştir.  Alaş  Orda  Otonomisi’nin  resmen  ilanı  için  önem  taşıyan  Sırderya 
Kazaklarının  Kongresi  Ocak  1918’de  toplandı.  Kongreden  önce  Bökeyhan  ve 
Çokay  Türkistan  Kazaklarına  yönelik  bir  bildiri  yayınladılar.  Bu  bildiride:  “II. 
Kazak  Kongre’sinin  bütün  Kazakları  birleştirecek  bir  Otonomi’nin  kurulması 
kararı alındı.  
II. Kazak Kongresi sonrası kurulan hükümet Otonomi kurma çalışmalarını 1 
ay  kadar  ertelemesine  rağmen  Rusya  da  gelişen  olaylar  ve  başlayan  iç  savaş 
otonomi  düşüncesinin  daha  da  ertelenmesine  yol  açtı.  Ocak  1918  den  itibaren 
Bolşevikler  Rusya’da  hakimiyeti  ele  almaları  ile  birlikte  Kazak  aydınlarının 
otonomi kurma düşüncelerini gerçekleştirmeleri daha da zorlaştı. Çünkü  

240 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 

жүктеу/скачать 2,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: