Issn 2306-7365 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
жүктеу/скачать 2,33 Mb. Pdf көрінісі
|
Sonuç Gizli birlik giderek genişlemeye başlar ve Binbaşı Enver Bey Manastır’da ciddi bir teşkilatçılık vasfı gösterir. Mümtaz Kolağası Servet, Selanik’in tanınmış adamlarından Konyalı Hüseyin, Avcı Yüzbaşı Süleyman Cemiyete girenler arasındadır. Hürriyet Kahramanı olarak ün salacak olan Kolağası Resne’li Niyazi Bey de Enver Bey tarafından cemiyete alınmıştır. Dört ay kadar sonra Enver Bey yeniden Selanik’e giderek Talat Bey’le görüşür. Orada Rahmi Bey’le tanışırlar. El yazısıyla bir talimat alır. Manastır üyelerinin numaraları beş yüzden başlayacaktır. Enver çok ateşlidir. Dönüşünde çalışmalar hızlandırılır ve binbaşı ve mülazım arasındaki subaylar yemin töreninden geçirilerek gizli cemiyete alınırlar. Manastır’dakiler kendilerine ayrı bir merkez heyeti seçerler. KAYNAKÇA 1. Kemal H. Karpat, Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, Çev; Recep Boztemur, İmge Yayınları, Ankara 2001, s. 243; Osmanlı tarihinin en önemli ve kuşkusuz ilerisi için en belirleyici olan dönem 1908 – 1918 yılları arasındaki Jön Türk ya da İttihat ve Terakki (İT)dönemidir. 2. Orhan Koloğlu “Enver Paşa İngilizlerin İstemediği Bir Adamdır”, Murat Çulcu vd, Şu İngilizler Canımı Çok Sıkıyor bir Enver Paşa kitabı, Destek Yayınları, İstanbul 2009, s. 43; Jön Türk kavramıyla belirlenen hareket ayrı bir harekettir; İttihat ve Terakki ise ondan tamamen farklı bir harekettir. Jön Türk hareketi, İttihatçıları da içerir gibi görünür. Ancak büyük bir iç parçalanma söz konusudur. Jön Türk hareketinin içinde Osmanlı’daki ayrılıkçı hareketler, hatta Türk kökenli olmalarına rağmen yabancılarla işbirliği yapmayı savunanlar da vardır. Mizancı Murat ve Prens Sabahattin’ler vardır. 3. Muhittin Birgen, İttihat ve Terakki’de On Sene, İttihat ve Terakki Neydi?, Haz: Zeki Arıkan, 1. Cilt, Kitap Yayınevi, 2. Baskı, İstanbul 2009, s. 63-69; Birgen önce “İttihat ve Terakki” nedir? Diye kendi-kendine kaş yüz defa sorduğunu fakat zihnimdeki düğümü çözmedim diyor. Bir gün bu meraklı sorusunu Talat Paşa’ya sormuştur. Talat Paşa’dan tatminci cevap alamıyor ve bu arada Ziya Gökalp odaya giriyor ve soruyu Talat ona havale ediyor. Ziya Bey’de “İttihat ve Terakki Türk Milletinin ruhundan kopmuş bir mefkûre hamlesidir” diye cevaplar. Birgen sonra, bizim gibi, birçokları gibi, İttihat ve Terakki’nin rengi taayyün etmemiş bayrağı etrafında toplanmış olan muhtelif fikir ve meşrepteki taraftarları bunu sonradan anlamaya başladılar. Fikrimi daha iyi anlatmak için şöyle ifade edeyim: “İttihat ve Terakki, bidayette, bir bayrak bile değildi. Üzerine herkesin kendi bayrağını çekmek istediğini boş bir bayrak direği! Yalnız bundan ibarettir” demiştir. 4. Emine Gümüşsoy, “II. Meşrutiyeti Hazırlayan Bir Merkez Ohri”, SDЬ Fen Edebiyat Fakьltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayэ No 18, Aralэk 2008, s. 53. 5. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, VIII. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1983, s. 511; Genç Türkler, hiçbir zaman organik bir siyasi parti teşkil etmemişlerdir. İşlerinde istibdat idaresinin yerine meşrutiyetin kurulmasına taraftar olmasına rağmen bu ekseriyette, meşrutiyetin kuruluş şekli ve meşrutiyetin ilanından sonra yapılması gereken ıslahat ve icraat konularında fikir yönünden görüş ayrılıkları var idi. İttihat ve Terakki Cemiyetine gelince, bu cemiyeti kuranlar, Genç Türklerden sayılmakla beraber organik bir siyasi teşekkül içinde ve siyasi bir program etrafında toplanmış bulunmakta idiler. Gerçi bu parti üyeleri de her hususta aynı fikirde değildiler. Aralarına keskin ve fikir ayrılıkları vardı. 248 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 6. Ahmet Bedevi Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler, Tan Matbaası, İstanbul 1945, s. 30. 7. Kazım Nami Duru, İttihat ve Terakki Hatıralarım, Sucuoğlu Matbaası, İstanbul 1957, s. 5. 8. Kazım Karabekir, İttihat ve Terakki Cemiyeti, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2009, s. 19. 9. Hüner Tüncer, Osmanlı’nın Rumeli’yi Kaybı (1878-1914), Kaynak Yayınları, İstanbul 2010, s. 90. 10. Macfie, 2003, a.g.e, s. 25; Fuat Dündar, İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân Politikası (1913-1918), İletişim Yayınları, 5. Baskı, İstanbul 2011, s. 19. 11. Ahmet Eyicil, “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti”, Ed: Hasam Celal Güzel vd, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, 13. Cilt, Ankara 2002, s. 228; Cemiyetin kuruluşunda mason teşkilatı ve İtalayan birliğini sağlamak amacıyla kurulan Carbonari teşkilatı da etkili olmuştur. İbrahim Temo Birindis Napoli’ye giderek burada mason locasını ziyaret etmiştir. Bu ziyareti esnasında edinmiş olduğu bilgileri ışığında cemiyeti de buna benzer şekilde örgütlemiştir. Cemiyetin üyelerine verilen numaralar Carbonari teşkilatı üyelerine verilen numaraların bir örneğiydi. Bu modele göre İbrahim Temo’nun numarası 1/1 olarak kaydedilmiştir. Yani birinci şubenin numaralı üyesi demektir. 12. B.Gaibov (Hazırlayan), Dashnaki, Komünist Yayınları, Bakü 1990, s. 5-9; Rus Çarlığı İçişleri Bakanlığı’nın örgüt hakkında verdiği bilgiye göre 1880’de kurulmuştur. Ayrıca 1892’de Cenevre’de Birinci Taşnaktzutyan Genel Kurultayı toplanmıştır. Toplantıya 32 üyenin katıldığı bildirilmektedir. 13. Ömer Karayumak, Ermeniler Ermeni İsyanları Ermeni Katliamları, Vadi Yayınları, Ankara 2007, s. 148-149; İlk Ermeni Ayaklanmaları 1890 yılından itibaren Erzurum Ayaklanması (20 Haziran 1890) ile başlamış, aynı yıl Kumkapı Olayı (15 Temmuz 1890) ile devam etmiştir. 1892 ve 6 Ocak 1893 Merzifon, Kayseri, Yozgat ve Çorum’da Ermeniler isyanlar çıkarmıştır. Ağustos 1894 Birinci Sason İsyanı, Eylül 1895’de Bab-ı Ali gösterisi ve eş zamanlı Eylül 1895’te Sivas İsyanı takip etmiştir. Aynı yıl çıkan Eğin ma-murat-il Aziz İsyanı, Ekim 1895 Trabzon, Elazığ, Erzincan, Bitlis, Bayburt, Maraş, Urfa, Diyarbakır, Muş ve Sivas İsyanları ile bütün Doğu Anadolu Vilayetlerini içine alacak şekilde genişlemiştir. Ekim 1895, Ocak 1896 Zeytun ve Haziran 1896 Van İsyanları Ağustos 1896 yılında Osmanlı Bankası Baskını izlemiştir. 1903-1904 İkinci Sason İsyanı, Temmuz 1905 yılında ise Sultan II. Abdülhamit’e yapılan Yıldız Suikastı girişimi takip etmiştir. II. Meşrutiyetin ilanından sonra Nisan 1909 yılında Birinci Adana Vakası ile yeniden alevlen olaylar, Birinci Dünya Savaşı esnasında Doğu ve Orta Anadolu bölgesinde yoğun bir şekilde devam etmiştir. Şubat 1914 yılında II. Zeytun İsyanı, Bitlis, Muş, Elazığ, Diyarbakır, Sivas, Yozgat, II. Adana ve Van İsyanları takip etmiştir. Birinci Dünya Savaşı sonrası da Ermeni çetecileri isyanlarına devam etmişlerdir. 14. Galip Vardar, İttihat ve Terakki İçinde Dönenler, Yazan Samih Nafiz Tansu, Tan Matbaası, İstanbul 1960, s. 48; Bursalı Tahir Bey, Posta Telgraf Dairesi Başkâtibi Talat Bey (Paşa), Selanik Müşir Yaveri Kazım Nami Bey, Askeri Rüştiye Fransızca Öğretmeni Naki Bey, Katib-i Mes’ul Mithat Şükrü (Bleda) Bey, İzmir Valisi Mustafa Rahmi (Evranos) Bey, Bursalı Hakkı Süha Bey, Mücahit Ömer Naci Bey, Mas’ub İsmail Canbolat Bey ve Edip Servet Bey’dir. 15. Tarık Zafer Tunaya, Hürriyet’in İlanı İkinci Meşrutiyetin Siyasi Hayatına Bakışlar, Cumhuriyet Armağanı, 1998, s. 131. 16. Bayram Kodaman, “II. Meşrutiyet Dönemi (1908-1914)”, Ed: Hasam Celal Güzel vd, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, 13. Cilt, Ankara 2002, s. 183. 17. Nevzat Kösoğlu, Enver Paşa, Ötüken Yayınları, 2. Baskı, Ankara 2008, s. 47. 249 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 18. Hasan Babacan, “Enver Paşa”, Ed: Hasam Celal Güzel vd, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, 13. Cilt, Ankara 2002, s. 263. Babacan, Avşar, 2011, a.g.e, s. 17. ТҮЙІНДЕМЕ «Бірлік және Даму» партиясының құрылған жері, бірнеше дін және әртүрлі ұлттар бір мекенде өмір сүрген Румели еді. ХІХ ғ. алғашқы ширегінде Османлы мемлекетінің бұл аймағындағы халықтардың ұлттық көзқарастарының оянуымен қатар шет мемлекеттердің қол сұғушылық әрекеттері нәтижесінде қарама-қайшылықтар туындап өрши түсті. Македония территориясында басталған қайшылықтардың нәтижесінде Әскери фельдшерлік академия білімгерлері 1889 жылы «Бірлік және Даму» партиясының құпия түрде негізін қалады. Ресей-жапон соғысы соңында Ресейде 1905 жылы, 1906 жылы Иран және 1908 жылы Қытайда орын алған конституциялық парламенттік жүйеге өтуі, «Бірлік және Даму» партиясының тікелей құрылуыны өз әсерін тигізгені даусыз. Сонымен қатар бұл ұйым мүшелері Салониктегі «Македония Рисорта» және «Веритас» атты массон ұйымдарымен астыртын байланыс жасап «Хилал» атты құпия ұйымның негізін қалады. Әнуар Паша массон болмағанымен 1906 жылы аталмыш құпия ұйымға мүше болып тіркелді. (Тұрлыбек А. Бірлік және даму партиясының құрылуы және Әнуар Пашаның мүше болып қабылдануы) РЕЗЮМЕ На месте организации партии «Единство и Развитие», где в первой четверти ХІХ в. жил Румели, вместе проживали несколько религий и разные национальности. На этой территории Османского государства вместе с пробуждением национального взгляда у народа в результате вторжения иностранных государств возникали и вспыхивали разногласия. В результате начавшихся разногласий в 1889 г. в Македонии студенты Военно-фельдшерской академии секретно основали партию «Единство и Развитие». Неоспоримо, что в конце Российско-японской войны в 1905 г. в России, в 1906 г. в Иране, и в 1908 г. в Китае переход конституционно-парламентской системе повлиял на возникновение партии «Единство и Развитие». Вместе с тем члены этой организации тайно вели связь с массонскими организациями «Македония Рисорта» и «Веритас» в Салонике и основали секретную организацию «Хилал». Хотя Ануар Паша не являлся масоном, в 1906 году он тайно вошел в эту организацию. (Турлыбек А. Создание партии «Единство и развитие» и членство Ануара Паши) SUMMARY At the place of organization place of the party «Unity and Development» where Rumelidir lived шт the first quarter of the ХІХ century, ten religions and various nationalities lived together. On this territory of the Ottoman state, together with awakening of peoples national view, as a result of invasion of foreign states, disagreements arose and broke out. As a result of the started disagreements in 1889 in Macedonia students of Military and Medical assistant's Academy secretly created the party “Unity and Development”. Indisputably, at the end of the Russian-Japanese war in 1905 in Russia, in 1906 in Iran, and in 1908 in China, transition to the constitutional and parliamentary system affected the emergence of «Unity and Development» party. At the same time, members of this organization secretly conducted communication with “Macedonia Risorta” and “Veritas” Masonic organizations in the Salonik and founded a secret organization "Hilal". Although Anuar Pasha wasn't a mason in 1906 it secretly entered this organization. (Turlybek A. Party creation "Unity and development" and Anuar Pasha's membership) 250 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 ӘОЖ 958.45 Н.Т.ҮСЕНБАЕВА №22 жалпы орта мектеп мұғалімі ПАТША ӨКІМЕТІНІҢ ОТАРЛАУ САЯСАТЫ ТУРАЛЫ Патша өкіметі жүргізген қазақ жерін отарлау әрекетінің патша өкіметіне ең тиімдісі әрі ең қолайлысы қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандыру болып табылды. Бұл әрекет ғылымда «шаруалық отарлау» деп аталады. Шаруалық отарлау патшалы Ресейдің отарлау әрекетінің барлық жақтарын қамтиды. Олардың отарлау саясаты қазақтардың саяси тәуелсіздігін жою, билікті орыс шенеуніктерінің қолына беру, қазақ халқын рухани салада да отарлау болып табылды. Егемендігімізді алып, етек-жеңімізді жинаған тұста қазақтың бір айтулы ғалымы бүгінгі таңда қазақтардың басым бөлігінің шөл және шөлейт жерлерде өмір сүргені туралы мәлімет жариялады. Шындығында ұлан-ғайыр өлкенің қазақтар қоныстанған жерлерін қарасаңыз, көбісі аңызақ кең дала. Тіпті кешегі республика үкіметінің шешімімен жүзеге асырылған «ауыл жылы» шарасы кезінде де көптеген қазақ ауылдарының қолайсыз жерлерде өмір сүріп отырғаны анықталды. Кілт сөздер: отарлау саясаты, шаруалық отарлау, жаппай қоныстандыру, әлеуметтік тірек, әлеуметтік күш. Шаруалық отарлаудың мән-мағынасын қазақ жерін отарлау ретінде ғана қарастыруға болмайды. Қазақ жерін отарлау шаруалық отарлаудың бір саласы ғана. Біздің ойымызша, шаруалық отарлау саясатын кең мағынада түсінсек, Ресейдің бұл әрекетінің ең негізгі, түпкі мақсаты орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныс аудару арқылы отарлық саясатты қолма-қол жүзеге асыратын әлеуметтік күшті қазақ жеріне орналастыру болып табылады. Патша өкіметі көздеген мақсатына жетті. ХХ ғасырдың басында Қазақстанға миллиондап қоныс аударылған орыс шаруалары, олардың үрім-бұтақтары патша өкіметінің, одан кейінгі уақытта кеңес өкіметінің әлеуметтік тірегі, солардың саясатын жүзеге асыратын әлеуметтік күштің рөлін атқарғаны белгілі. «1844 жылы 14 маусымда қабылданған «Орынбор қазақтарын басқару туралы ережеде» Орынбор қазақтары орналасқан жер Ресей империясының бір бөлігін құрайтыны, Сыртқы істер министрлігінің қарауында болатыны» айтылған [1]. 1867 жылы қазақ даласындағы басқару туралы ережені әзірлеу жөніндегі комиссияның құжаттарынан қазақтардың жерге меншік құқығын анықтайтын Заң жоқ екені, Орынбор өлкесінің басшыларының қазақ жерін мемлекеттік меншік деп танып келгені, танып отырғаны туралы мәліметтерді оқуға болады. Осыдан келіп патша өкіметі өзінің қазақ жерінің меншіккері құқығын 251 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 заңдастыруға көшті. 1868 жылы қазан айында қабылданған қазақ жеріне Ресейдің әкімшілік жүйесін енгізу туралы «Уақытша Ереженің» 210- параграфында «қазақ қоныстары алып жатқан жерлер мемлекеттік жер деп танылады және қазақтардың қауымдасып пайдалануына беріледі» [1, 424 б.] деп жазылған. Қазақстанның оңтүстігіндегі қазақтардың жер пайдалану құқығы туралы мәселе 1886 жылы маусым айында қабылданған ережеде жарияланды. Ақырында патша өкіметі 1891 жылы 25-наурызда «Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы ережеде» сол кездегі қазақ жерінің меншік және пайдалануы туралы қолданыста жүрген барлық заң, ережеле біріктіріліп, бір жүйеге келтірілді [1, 425 б.]. Бұл құжат кейбір басылымдарда «Степное положение» («Дала ережесі») деп аталып жүр [2, 115 б.]. Небәрі 17 баптан тұратын бұл заң бойынша қазақ жері патша өкіметінің меншігіне айналды. Заңның 119-бабында: «Жер, соның ішінде ормандар да мемлекет меншігі деп танылатыны туралы» айтылады [1, 425 б.]. Қазақ жерін патша өкіметінің меншігі деп жариялаған алғашқы күндерден бастап қазақ халқы, оның алдыңғы қатарлы зиялыларының арасында ғана емес, Ресейдегі зиялы қауымның арасында отаршылдық жүйені жүзеге асырып жүрген шенеуніктерінің арасында Ресейдің аталмыш әрекетінің заңдылығы туралы әңгіме өрбігені, оппозициялық күштердің бой көрсете бастағаны байқалады. Қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандыру мәселесімен шұғылданып жүрген шенеуніктердің бірі Т.И.Седельников деген: «Дала өлкесінің жерге орналастырушы комиссиясының жоғары шенді адамдары қазақтардан жерді тартып алудың заңдылығы туралы мәселенің туындауынан қауіптенді» [1, 425 б.] деп жазады. Ары қарай ол патша өкіметінің қазақ жерін отарлау әрекетінің заңсыз екеніне патша шенеуніктерінің көзі жете бастағанына тоқталады. Патша өкіметі қазақ жерін мемлекет меншігіне алудың заңсыздығына қарамастан Қазақстанда шаруалық отарлау әрекетін жалғастыра берді. Патша өкіметі, оның Қазакстандағы өкілдерінің бастамасымен Қазақстанға қоныстанатын шрауаларға барлық жағдай жасалып отырды. Қоныс аударушыларға ең құнарлы жерлер берілді, олардың Қазақстанға көшіп келетін жол қаражатын өкімет өз мойнына алды. Көшіп келгендердің шаруашылығын ұйымдастыруына мемлекет қарыз берді, оларды белгілі мөлшермен салықтан босатты. Мұндай жеңілдіктер қазақ жеріне орыс шаруаларының мың-миллиондап ағылуына әкеп соқты. Орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныстандыруда ерекше көзге түскен жоғары шенді шенеуніктердің бірі Жетісу облысының губернаторы Г.А.Колпаковский болды. Жетісу губернаторының Қазақстанның бұрынғы астанасы Алматы қаласының әскери бекінісі ретінде салынуына губернатордың тиісті еңбек сіңіргенін атап отырып, Қазақстанның ең шұрайлы жерінің бірі «жер жаннаты Жетісуды» орыстандыруда сіңірген еңбегін атап өтпесек, тарихқа жасаған қиянат болар еді. Губернатор Жетісу 252 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 жеріне орыс шаруаларын қоныстандыру туралы рұқсат бергендегі мақсатын «өлкені орыстандыру» [1, 426-427 б.] деп тұжырымдаған көрінеді. Ол ереже қабылдап, Жетісу облысына келіп қоныстанған ер адамдардың әрқайсысына 30 десятина жер, шаруашылық жүргізуге қарыз ақша беретін, 15 жылға салықтан босатылатын болған [1, 427 б.]. Мұндай ережелер Қазақстанның басқа облыстарында қабылданып отырған. Сөйтіп, патша өкіметі қазақ жерін өз меншігіне алып, орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныстандыру әрекетін заңдастырды. Ресейдің бұл әрекеті тарих ғылымында «шаруалық отарлау» деп аталып жүр дедік. Бұл атаудың мағынасы патша өкіметі қазақ жерін өз меншігіне алу арқылы ғана отарлау әрекетін доғармай, жалғастырды деген мағына береді. Қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандыру әрекеті бастала салысымен осы мәселемен шұғылданып жүрген орыс шенеуніктерінің арасында патша өкіметі жүргізе бастаған қазақ жерін отарлау әрекетінің заңдылығы туралы күмән пайда болғаны тегін болмаса керек. Патша өкіметі Қазақстанда жүргізген аграрлық саясатында екі түрлі заңсыздық жасап отыр. Оның біріншісі, ата-бабасынан бері қыстап, жайлап игеріп алған қазақ жерін патша өкіметінің өз меншігіне алуы болса, екіншісі, сол жерге орыс шаруаларын қоныстандыру болып табылады. Сырт көзбен қарағанда, орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныстандыру патша өкіметі өз шаруаларын өз жерінің бір бөлігінен екінші бөлігіне көшіріп жатқаны сияқты көрінгенімен, бұл әрекеттің заңсыздығы, отаршылдық сипаты орыс және қазақ қоғамының зиялы қауымының назарынан сырт қалмады. Шаруалық отарлауға байланыстты «Дала уалаяты» газеті біраз мәселе көтергені байқалады. Осы газетке басылған Т.Уәлиханның мақаласында қазақтың қыстауларын қоныс аудару қажеттігі үшін тартып алу қазақтардың жағдайын ауырлатып жіберетіні туралы айтылса, келесі бір мақалада орыс шаруаларына жер берудің теңсіздігі туралы айтылады. Дала генерал-губернаторы 1901-1902 жылғы есебінде қонысаудару қазақтардың көші-қон өрісін тарылтып жібергенін айта келе, қонысаударудың қазақ халқы үшін мәдени емес, теріс мәні болып отырған айтылады [1, 429 б.]. Осындай жағдайда қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандыру арқылы отарлау туралы қоғамда теріс пікір қалыптастырмау үшін, екінші жағынан, оппозициялық күштердің күшеймеуі үшін қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныс аударудың тігісін жақызып, қоғамға басқа қырынан көрсетудің айла-шарғысын іздестіре бастайды. Мұндай айла-шарғылардың бірі Қазақстандағы артық жерлер туралы қауесет еді. Бұл қауесеттің негізгі мақсаты патша өкіметі орыс шаруаларына қазақтың артық жерлерін ғана үлестіріп жатқаны туралы, қазақта жер жеткілікті, тіпті жерлері де бар, өкімет олардың шаруашылыққа қажетті жерлеріне тимегендігіне қоғамның көзін жеткізу еді. Сөйтіп, Ресейде Қазақстандағы артық жерлерді іздестіру басталады. Дала генерал-губернаторының 1894 жылғы есебіне жасаған ескертуіне ІІ 253 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 Николай патша Ақмола, Семей облыстарының көшпелі халқының пайдалануындағы бос жерлерінің сапасын тез арада зерттеу, мөлшерін анықтау тапсырылған. Патшаның жарлығына сай орыс шенеуніктері қазақтың бос жерін іздеуге шығады. 1893 жылы Сібір темір жолының Батыс бөлігінің аяқталуы Ресейдің орта бөлігінен шаруалардың Шығысқа қарай шаруашылық жүргізуге қолайлы жр тауып беру қажеттігі туындайды. Бұл міндетті патша өкіметі жүзге асыру үшін арнайы экспедиция ұйымдастырды. Экспедицияны земство статистігі Ф.А.Щербина басқарды. Патша өкіметі экспедицияға төмендегі міндеттерді жүктейді: орыс шаруаларын қоныстандыруға қажетті жердің мүмкіндігінше мол қорын табу және олардың егіншілік үшін жарамдылығын анықтау, қазақтардың жер пайдалану нормаларын белгілеу, осылардың нәтижесінде қазақтардың «артық жерінің» көлемін анықтап, онан қоныс аудару қорын құру. Қазақстаннан «артық жер» іздеген Ф.А.Щербина экспедициясы 1896- 1903 жылдар аралығында Ақмола, Семей, Қостанай облыстарының 12 уезінің жеріне зерттеу жүргізеді. Зерттелген өлкелерден артық жер тауып алу үшін экспедиция өзіне берілген нұсқауда көрсетілгеніндей, қазақтардың жер пайдалану нормасын белгілеп, нормадан артық жерді қоныстандыру қорына аударуға тиіс болған. Экспедиция белгілеген норма бойынша қазақтың бір отбасына 24 ірі қара мал жайылатын жер жеткілікті деп есептелген [2, 124 б.]. (Ірі қара деген атау патша өкіметі мал шаруашылығымен шұғылданған халықтарға алым-салық салғанда пайдаланған есептік көрсеткіш. Бұл көрсеткіш бойынша түйе - екі ірі қара, жылқы - бір ірі қара, сиыр - бір ірі қара, 7 қой - бір ірі қара деп есептелген. Кейін бұл көрсеткіш кеңес өкіметі кезінде де пайдалынған). Щербина экспедициясы зерттеген үш облыстың 12 уезіндегі 100 мыңдай қазақ шаңырағына нормаға сай 17 млн. десятина жер қалдырып, 18 млн.дай артық жер қоныстандыру қорына берілген [2, 128 б.]. Қазақ жерінен артық жер іздеу Щербина экспедициясымен аяқталған жоқ, онан соң да жалғасып жатты. Қазақстанға орыс шаруаларының қоныс аударуына Щербина экспедициясынан соң әсер еткен екінші бір оқиға патша министрі Столыпин жүзеге асырған реформа болды. 1861 жылы Ресейде басыбайлылық қатынастар жойылған соң Ресейдің ауыл шаруашылығын капиталистік жолға түсіп, дамуға мүмкіндік алды. Мұндай мүмкіндікте пайдалануға аграрлық салада басыбайлылық қатынастар жойылған соң қалыптасқан жер иелену, пайдалану жүйесі мүмкіндік бермеді. Басыбайлылықтан құтылған шрауалар помещиктерден өздерінің үлес жерлерін алып, өзара қауымдасып, шаруашылық жүргізе бастады. Мұндай қауымдастық тарихта орыс қауымдастығы деп аталады. Ресей территориясы да кең байтақ болғанымен, шаруашылыққа қолайлы 254 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 жерлердің көпшілігі орыс қауымдастығына тиесілі болды. Ресейде ауыл шаруашылығында капиталистік қатынастарды дамыту үшін орыс қауымдастығының қолындағы жерді ірі капиталистік шаруашылықтардың қолына топтастыру қажет болды. Бұл мәселені Столыпиннің аграрлық реформасы шешіп берді. Ол орысқауымдастығының құрамындағы ұсақ шаруаларға өз меншігіндегі үлес жерлерін сатып, қауымдастықтан шығуға рұқсат бердіде, патша өкіметі үлес жерін сатып, жерсіз қалған шаруаларға Шығыста дала өлкесінен құнарлы жер беретін болды. Сөйтіп, шаруалар қауымдастықтан шықты, олардың үлес жерлерін помещиктер сатып ала бастады. Столыпиннің ауыл шаруашылығында капиталистік қатынастардың дамуына жағдай жасау болды. Бұл реформа өз кезегінде орыс шаруаларының қазақ жеріне жаппай қоныстану қарқынының өсуіне әкеп соқты. Реформадан кейінгі жылдары қоныстану науқанының қарқынының өсуінен, Қазақстанда халық санының өсуінен байқауға болады. Статистік мәліметтерге қарағанда, 1896-1910 жылдары Қазақстан халқының саны жыл айын 2-3 пайызға өсіп отырған болса, тек 1911 жылы 43 пайызға көтерілгені [3, 107 б.] жоғарыда айтқандарға дәлел болса керек. Шаруалық отарлау кезінде орыс шенеуніктері ойлап тапқан «артық жер» мәселесі кеңес заманында қайта жанданғаны белгілі. 1921 жылы Қазақ АССР- нің Орталық атқару комитеті қабылдаған жер-су реформасын жүргізу туралы шешімде жер пайдаланушылардың артық жерлерін қайта бөлу туралы айтылады. Патша шенеуніктері қолданып, ұмыт болған бұл атау кеңес дәуірінде неліктен қайта жаңғырды деген заңды сұрақ туады. Бұл атау жер иесі қазаққа байланысты қолданбағаны белгілі. Бұл атау қазақ жеріне қоныстанған орыс шаруаларына, әсіресе, помещиктерге, кулактарға байланысты қолданылды және олардың пайдаланып отырған жерлері шексіз болды, өкімет арнаулы шешім қабылдап, өкіметтік дәрежеде шешу қажет болды дегенді көрсетеді. Жер-су реформасы кезінде «артық жер» мәселесінің иелері орталық өкіметке өз айтқандарын істетті, бұл науқанды өкімет шешіміне сай жүргізбекші болған С.Қожановқа «қожановшыл» деген шен тағып жіберді. Қазақ жеріне келіп қоныстанған мекені туралы мәліметті Д.Дамко 1926 жылы жүргізілген халық санағына сүйеніп анықтаған. Оның жазғанына қарағанда 1926 жылғы санақ бойынша қазақ жеріне қоныстанған шаруалардың 83 пайызы ауылды жерлердің, 17 пайызы ғана қалалық жерлердің үлесінде [3, 39 б.]. Бұл мәлімет патша өкіметі жүзеге асырған шаруалық отарлау Қазақстан экономикасының аграрылқ саласын қамтығанын көрсетеді. 1889 жылы патша өкіметі қабылдаған орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныстандыру туралы заңда Қазақстанда орыс шаруаларын қоныстандыратын жерлерді алдын-ала дайындау туралы айтылады. Қоныстану учаскелерін, яғни қазақтың «артық жерлерін» табу, оның 255 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 шекарасын анықтаудан басталып, табылған жерлерді жеке отбасыларына, бау-бақша салуға, мал жайылымына, шабындыққа, мектеп, шіркеу тұрғызуға бөлумен аяқталатын болған. Сөйтіп, Қазақстанда орыс деревнялары пайда болды. Мұндай деревнялардың жалпы саны 1915 жылғы есеп бойынша 6500 болды да, ол 20 млн. деястина жерді алып жатты [3, 92 б.]. Қазақстандағы Ресейдің шаруалық отарлауының негізгі нәтижесі халық санының өсуі болды. 1896-1916 жылдардың аралығындағы 20 жылда Қазақстан халқының саны 2 млн.нан астам адамға өскен [3, 107 б.]. 1915 жылғы ресми мәлімет бойынша орысшаруалары қоныстанған Қазақстанның солтүстік төрт облысындағы 160 млн. десятина жер қоныстанушылардың пайдалануында болды [3, 128 б.]. 1906 жылдан кейін өкімет шаруаларды жерге оналастырудың үш түрін енгізді: 1. Жерді қауымдасып пайдалану; 2. Қауымнан шығып, жерді жекеше пайдалану; 3. Фермалар, хуторлар ретінде пайдалану. Жер пайдаланудың бұл түрінің ішінен 1911 жылғы мәлімет бойынша түр пайдаланудың 2, 3 түрі барлық жер пайдаланушылардың 84 пайызына тең болды [3, 130 б.]. Патша өкіметі Қазақстанды екі ғасырға жуық уақыт отарлағанда отаршылдықтың ең ауыр, зардабы мол түрі қазақ жерін отарлау болды. Отаршылдықтың бұл түрінің салдарынан қазақ халқы жерінен айырылып қалды. Қазақ жерін отарлау ХІХ ғасырмен аяқталған жоқ, келесі ғасырда да жалғаса берді. ХХ ғасырдың басына дейін патша өкіметінің қазақ жерін отарлауы негізінен елдің солтүстігін, ондағы төрт облысты қамтыған болса, ХХ ғасырдың басында отарлау әрекеттерін оңтүстікке бағыттай бастады. Мұнан соң патша өкіметі қазақ жеріне келіп қоныстанған шаруаларға еркін көшіп-қону құқығын берді. 1904 жылы қабылданған ереже бойынша 1889 жылғы ережеден шаруалардың тек өкімет орындарының рұқсатымен қонысаударатыны туралы бапты алып тастады. Сөйтіп, патша өкіметі орыс шаруаларын қоныстандыруды жүйелі ұйымдасқан түрде жүргізу әрекетін қолданғанымен, қоныстандыру бұрынғыша стихиялы түрде жалғаса берді. Мәселен, 1905 жылы өз бетімен қоныстанушылардың саны Ақмола облысында жалпы қоныстанушылардың 55 пайызын құраса, бұл көрсеткіш Семейде 61 пайыз, Торғайда 87 пайыз болған [1, 594 б.]. Бұл фактілер Қазақстанға орыс шаруаларын қоныстандыру мәселесі бойынша жаңа экспедиция жасақтауда, бірақ олар қоныстандыру науқанында орын алып отырған қазақ халқының мүддесіне қайшы әрекеттерді жоя алмады. Қазақстанға орыс шаруаларын қоныстандыруды күшейте түсу мақсатына 1906-1911 жылдары министрлер Кеңесінің төрағасы және ішкі министрі 256 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 болған П.А.Столыпин жүргізген аграрлық реформа, реформаны жүзге асыруға байланысты қабылданған бірнеше заң актілері бағытталды. Аграрлық реформаның негізгі мәселесінің бірі Қазақстанға орыс шаруаларын қоныстандыруды күшейтуге бағытталды. Аграрлық реформаға байланысты жиналған мәліметтерде 1916 жылға дейінгі мерзімде қазақтардан тартып алынған жерлер туралы қорытынды мәлімет жарияланған. Осы кезде Дала өлкесінде 106 млн. десятина жер зерттеліп, оның 30 млн.-ы, яғни үштен бірі «артық жерге» жатқызылып және қазақтардан күшпен тартып алуға арналған [4]. Мұнымен қатар бұл мәліметке әскери бекіністерге қоныстанған қазақтарға берген жерлер, қалалар мен темір жолдарға берілген жерлерді қоссақ, патша өкіметінің қазақтардан тартып алған жерінің көлемі 45 млн. десятинадан асып түседі [4]. Зерттеушілер Қазақстанда жүргізген патша өкіметінің отаршылдық әрекеттерінің ішіндегі ең сорақысы, ең шектен шыққан қаталы - жерді өздері иеленгені деп есептейді. Жер қалың бұқараның өмір тіршілігінің негізгі көзі, мемлекеттің тірегі, жерсіз мемлекет құрылмайтынын ескерсек, патша өкіметі қазақ халқын осы негізінен айырды. Қазақстанды патшалы Ресей отарлаған соң өрістеген ұлт-азаттық қозғалыстардың негізгі себебі жер мәселесі болғаны да белгілі. ӘДЕБИЕТТЕР 1. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. – 3-том. –Алматы: Атамұра, 2002. – 768 б. 2. Шонанұлы Т. Жер тағдыры – ел тағдыры. –Алматы: Санат, 1995. 3. Демко Дж. Орыстардың Қазақстанды отарлауы (1896-1919). – Алматы: Ғылым, 1997. – 230 б. 4. Тынышбаев М. Ресей Министрлер Комитетінің Төрағасына хат //Өркен, 1991, 28 желтоқсан. РЕЗЮМЕ В статье речь идет о том, что самой основной целью колониальной политики Царской России, которую проводили в прошлых веках в казахской земле, было посредством переселения русских крестьян на казахскую землю расположить социальную силу, осушествляющую непосредственно колониальную политику в казахской земле. (Усенбаева Н.Т. О колониальной политике Царской власти) SUMMARY The article focuses on the fact that the most basic to the colonial policy of Tsarist Russia, which was conducted in the past centuries in the Kazakh land, it was through the resettlement of Russian peasants in the Kazakh land arrange social force that is carried out directly in the colonial policy of Kazakh land. (Usenbaeva N.T. About the Colonial Policy of the Tsarist Government) 257 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 ДІНТАНУ ӘОЖ 297.7 С.Н.ҚҰРБАНҚОЖА педагогика ѓылымдарының кандидаты, Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің профессоры СОПЫЛЫҚ МЕКТЕПТІҢ НЕГІЗГІ ҰСТАНЫМДАРЫ Сопылық - исламдағы мистикалық-аскеттік бағыт. Алғашқы сопылық қауымдар сегіз жүз жылдың шамасында пайда болып, өмір сүріп отырған әлеуметтік теңсіздікке феодалдық ақсүйектермен ауыз біріктірген жоғары дін басыларының дүниеқоңыздығына наразы төменгі топтағы мұсылман дінбасыларын біріктірді. Тақуалық өмірді аскетизмді уағыздау үстем таптардың өмір салтын сынап, халықтың ең кедей топтарын марапаттап көтермеледі. Алайда сопылық қанаушы қоғамға белсенді түрде қарсы шықпауға, бітімге келуге, құдайдан қорқуға, дүниеден бас кешуге шақырды. Кедейлік жанды құтқарудың басты ең таңдаулы құралы ретінде дәріптелді, діни сенім дәрежесіне жетті. Бұл мақалада негізінен орта ғасырларда пайда болған сопылық, оның ішінде «Йассауйа» мектебінің негізгі ұстанымдары қарастырылады. Кілт сөздер: сопылық ұстаз, шәкірт, хақ, хәл, хақиқат, кемелдік, насихат, хақ жолы. Ұстаз бен шәкірт арасындағы қатынасты реттеуде Ясауи мектебі: шәкірт ешқашан өзін ұстазынан артық санамау керек және оған толық мойынсұну қажет; ұстаз шәкірттің сөз мағынасын, астарлы сөздің ишаратын, иін, ойын түсінуі үшін оның ақылы мен сезімталдығын үнемі ұштап отыруы керек; шәкірт ұстазының сөзі мен ісіне мұқият болуы тиіс; ұстаздың ризалығына ие болуы үшін адал қызмет етуі тиіс; шәкірттің жалған сөзді болмауы, сөзіне берік, бір мінезді болуы тиіс; ұстазының сырларына сақ болу керек; оның барлық насихатын, нұсқауларын орындауы тиіс деп үйретеді. Ұстаз бен шәкірт арасындағы қатынас сол дәрежеде болу үшін алты хәл: 1) Кемелдікке жетуге талаптану; 2) Хаққа жақындауға тырысу; 3) Хаққа қауышу үшін жанұшыра ұмтылу; 4) Хақ жолында қауіп пен үміт хәлінде болу; 5) Алланы естен шығармау; 6) Үнемі Хақиқат туралы пікірде болу қажет [1]. 258 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 ҰСТАЗ БЕН ШӘКІРТ АРАСЫН РЕТТЕУШІ 6 ШАРТЫ Мектепке кірген шәкірттің кемелдікке жетуінің төрт шарты: Қожа Ахмет Ясауи негізін салған бұл діни-сопылық мектеп Хаққа қызмет ету - халыққа қызмет ету, басты талап - барша адамды сүю деген ілім негізінде дамыды. Әсіресе, сопылық жолға түскен мүридтің кемелдікке жетуінің төрт шарты: макан (кеңістік), заман (уақыт), ихуан (бауырмалдық, өзара ынтымақтастық), рабт-и Султан (мемлекет басшысына риясыз қолдау көрсету) көрсетілді. Бірінші, кеңістік, яғни шәкірттердің дін негіздерін үйренуі үшін, ең алдымен ыңғайлы орын, отан болуы керек. Екінші, уақыт, тыныш заман болуы керек. Үшінші, ихуан, яғни бір мақсатқа және бір ізгілікке ұмтылған ортада бауырмалдық болуы керек. Төртінші, рабт-и Султан, яғни мемлекет басшылары бастамашы болған игі істерге жәрдемші болу, шынайы қарым-қатынаста болу. Ясауи бұл «кемел адам жолының» төрт қажетті шартын тікелей дәстүрлі түркілік дүниетанымға негіз деп қалыптастырған [2]. Мектепке кірген шәкірттің кемелдікке жетуінің төрт шарты Кемелдікке жетуге талаптану Хаққа қауышу үшін жанұшыра ұмтылу Хаққа жақындауға тырысу Хақ жолында қауіп пен үміт хәлінде болу Алланы естен шығармау Үнемі Хақиқат туралы пікірде болу Макан (кеңістік) Заман (уақыт) Ихуан (бауырмалдық, өзара ынтымақтастық) Рабт-и Султан (мемлекет басшысына риясыз қолдау көрсету) 259 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 Ал ұстазға қойылатын шарт: дін ғылымына қанық болу; жұмсақ, ашық мінез; сабырлық; Хақ ризасына қауышу; шын ықылас; Хаққа жақын болу. Мектептің алты түрлі дәстүрлі жолы бар: 1) Көппен бірге намаз оқу; 2) Таң сәріде ояу болу; 3) Үнемі дәретті, таза болу; 4) Өзін үнемі Алланың құзырында ұстау; 5) Хақты жиі зікір ету; 6) Салиқалы және кемел адамдармен сұхбатта болу. Мектептің дәстүрлі алты жолы Мектептің ерекше қадір тұтатын қасиеттері: 1) Қонақжайлылық; 2) Қонаққа мүмкіндігінше жағдай жасау, күту; 3) Қонақтың кенеттен кеп қалуын ырыс деп білу; 4) Қонақтың көңілін қалдырмау; 5) Қонақтың тілегін орындау; 6) Қонақтың дұғасын, батасын алу. Мектептің алты этикалық тәртібі бар: 1) Ұстаз алдында әдепті болу; 2) Өзін қасындағы адамнан артық санамау; 3) Барлық адамды өзінен артық санау; 4) Ұстаздарды құрметтеу; 5) Ұстаздың алдында рұқсатсыз сөйлемеу; 6) Олардың айтқан нақылы мен ақылдарын естен шығармау [3]. Мектептің этикалық алты тәртібі Көппен бірге намаз оқу Таң сәріде ояу болу Өзін үнемі Алланың құзырында ұстау Үнемі дәретті, таза болу Салиқалы және кемел адамдармен сұхбатта болу Хақты жиі зікір ету Ұстаз алдында әдепті болу Өзін қасындағы адамнан артық санамау Барлық адамды өзінен артық санау Ұстаздарды құрметтеу Ұстаздардың нақылы мен ақылдарын естен шығармау Ұстаздың алдында рұқсатсыз сөйлемеу 260 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 Түріктердің ислам дінін таңдауындағы ықпалды алғышарттар дін, адам, қоғам туралы ілімінде болды. Ол ілімді қорыта айтсақ: дін - адамның ішкі жан дүниесін түсіну, адам – әлем жаратылысының себебі, қоғам - адамдардың бауырмалдық, кішіпейілдік, сүйіспеншілік қарым-қатынасы. Әл- Фарабиде, Жүсіп Баласағұн да бұл ұғымдарды философиялық трактаттарында жан-жақты сөз етеді. Онда «қоғам жеке адамдардан құралады. Жеке адамдар жақсы болса, қоғам жақсы болады, қоғам жақсы болса өмір де бақытты, жан да тыныш» деп ой түйеді. ТҮСІНІКТЕМЕ Хәл ілімі – Адамның ішкі күйін, халын реттеуді үйрететін сопылық ілім. «Зікір» (араб. зикр – еске алу, жадына сақтау деген мағынаны береді) сопылықта Алланы ұлықтау, дәріптеу үшін жасалатын шартсыз ғибадат саналады. ӘДЕБИЕТТЕР 1. Құрбанқожа С.Н. (Әбу Фараби) «Йассауйтану». – Түркістан: ЖК «Мырза», 2004. – 190 б. 2. Кенжетаев Д., Асқаров Н., Сайлыбаев Ә., Тұяқбаев Ө. Дінтану. – Алматы: «Арман П.В», 2010. – 240 б. 3. Құрбанқожа С.Н. (Әбу Фараби) «Ұлттық тәрбие негіздері» – Түркістан: ЖК «Мырза», 2010. – 582 б. РЕЗЮМЕ В этой статье рассматриваются основные принципы школы суфизма. (Курбанкожа С.Н. Оснавные принципы школы суфизма) The main principles of the schools of Sufism are studied in this article. (Kurbankoja S.N. That are the Main Principles of the School of Sufism) 261 А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 CОЦИОЛОГИЯ УДК 301 Т.Б.МАТИБАЕВ кандидат социологических наук, cоискатель-докторант Академии Государственного Управления при Президенте Республики Узбекистан РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ СОЦИАЛЬНОГО ПАРТНЁРСТВА В СОЗДАНИИ ОСНОВ НАЦИОНАЛЬНОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ И УКРЕПЛЕНИИ СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКОЙ СТАБИЛЬНОСТИ В СТРАНЕ В статье раскрывается роль государства в функционировании механизма социального партнерства. Акцентируется внимание на том, что социальная ответственность государства проявляется в выполнении ряда важнейших социальных функций, т.е. корректирует стихийные процессы поляризации богатств, не допускает того, чтобы социальная дифференциация в обществе перешла допустимые пределы. Подчеркивается, что в социальной политике это означает перераспределение (на основе закона) части богатств для поддержания малоимущих слоев. Ключевые слова: государство, социальное партнерство, функция, президент, право, общество, коллектив, концепция, население, гражданство, развитие, консенсус. Роль государства в функционировании механизма социального партнерства определяется общим характером взаимоотношений государства и гражданского общества в демократически организованном социуме. Государство как политическая организация публичной власти выполняет по отношению к гражданскому обществу две функции: а) осуществляет управление гражданским обществом, в том числе правовое регулирование общественных отношений; б) сотрудничает с институтами гражданского общества в рамках социального партнерства. жүктеу/скачать 2,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|