Issn 2306-7365 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады

224 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
Kıbrıs’ta  yaşayan  halka  her  türlü  müsamaha  gösterişmiş,  adaletli  bir  hâkimiyet  tesis 
edilmiştir  [20].  1571  –  1878  yıllar  içinde  307  sene  Türkler  Kıbrıs’ı  doğrudan  idare 
ettiler  [21].  Ada’nın  Osmanlı  yönetimi  altında  kaldığı  dönemde  Ortodoks  ahaliye 
“millet sisteminin” gereği olarak otonomi tanınmıştır [22].  
 
KAYNAKÇA 
1.
 
İdris  Bostan,  “Akdeniz  Dünyasında  Osmanlılar  ve  Osmanlı  Devleti’nin  Akdeniz 
Politikası  (19.  Yüzyıla  Kadar)”,  Ed:  Mustafa  Bıyıklı,  Türk  Dış  Politikası  Osmanlı  Dönemi  1, 
Gökkubbe Yayınları. – İstanbul, 2008. – S. 119.  
2.
 
Feridun  Emecen,  “Kuruluştan  Küçük  Kaynarca’ya”,  Ed;  Ekmeleddin  İhsanoğlu, 
Osmanlı  Devleti  ve  Medeniyeti  Tarihi,  İslam  Tarihi,  Sanat  ve  Kültür  Araştırma  Merkezi 
(IRCICA). – İstanbul, 1994. – S. 39. 
3.
 
Soyalp Tamçelik, “Kıbrıs’ın Fethini Meşrulaştıran Dini Sebepler”, Soyalp websitesi. – 
S. 1.  
4.
 
Recep Dündar, “Kıbrıs’ın Fethi”, TÜRKLER IX Cilt, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 
2002,  s. 667;  Mücteba İlgürel,  “Zirveden  Dönüş  II.  Selim’den  III.  Mehmed’e”,  TÜRKLER  IX 
Cilt, Yeni Türkiye Yayınları. – Ankara, 2002. – S. 643. 
5.
 
Kıbrıs’ın  Fethi  (1570  –  1571),  Kültür  ve  Turizm  Bakanlığı  Yayınları,  Haz: 
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1986, s. VII. 
6.
 
İslam Ansiklopedisi VI Cilt. – İstanbul, 1993. – S. 674. 
7.
 
Cemal  Kutay,  “Dört  Yüz  Yıllık  Kronoloji  İçinde  Kıbrıs’ın  Kaderinde  Tarih  İbretleri, 
Haz: Derviş Manizade, Kıbrıs Dün Bugün Yarın, Kıbrıs Türk Kültür Derneği İstanbul Bölgesi 
Yayınları, Yaylacık Matbaası. – İstanbul, 1975. – S. 95-96.   
8.
 
Akif Erdoğru, Kıbrıs’ta Osmanlılar, Galeri Kültür Yayınları, – Lefkoşa, 2008. – s. 15. 
9.
 
Halil  İnalcık,  Devlet-i’ Aliyye  Osmanlı  İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar  I,  Klasik 
Dönem  (1302  –  1606):  Siyasal,  Kurumsal  ve  Ekonomik  Gelişim,  Türkiye  İş  Bankası  Kültür 
Yayınları, 46 Baskı. – İstanbul, 2010. – S. 166. 
10.
 
Lord Kinross, Osmanlı İmparatorluğun Yükselişi ve Çöküşü, Akdeniz Yayıncılık, Çev: 
Meral Gaspıralı, 3. Baskı. – İstanbul, 2009. – S. 261. 
11.
 
Mustafa  Cezar,  Mufassal  Osmanlı  Tarihi  Resimli  –  Haritalı,  3.  Cilt,  Türk  Tarih 
Kurumu. – Ankara, 2011. – S. 1224. 
12.
 
Mustafa  Akdağ,  Kıbrıs’ın  Tarih  Boyunca  Anadolu  ile  İlgisi,  XV  ve  XVI.  Asırlarda 
Yakın Doğudaki Osmanlı İdaresi, Kıbrıs Türk Maarif Yayını, Lefkoşa 1962, s. 23; Nasım Ziya, 
Kıbrıs’ın  İngiltere’ye  Geçişi  ve  Adada  Kurulan  İngiliz  İdaresi,  Türk  Kültürünün  Araştırma 
Enstitüsü  Yayını,  Seri  III.  S  12,  Ankara  1975,  s.  6;  Erol  Manisalı,  Dünden  Bugüne  Kıbrıs, 
Akdeniz Haber Ajansı Yayınları, 1. Baskı. – İstanbul, 2002. – S. 15. 
13.
 
 Rupert Gunnis., Historic Cyprus. – London, 1947. – S. 20. 
14.
 
Pierre  Oberling,  Bellapais’e  Giden  Yol  Kıbrıs  Türklerinin  Kuzey  Kıbrıs’a  Zorunlu 
Göçü, Gnkur. Basımevi, Çev: Em. İs. Alb. Mehmet Erdoğan. – Ankara, 1988. – S. 2. 
15.
 
Costas P. Kyrris, Kıbrıs’ta Osmanlı Dönemi 1570 – 1878, Der: ve Çev: Akif Erdoğru, 
Kubrus “Doğu Akdeniz’de Bir Osmanlı Adası”, Galeri Kültür Yayınları. – Lefkoşa, 2010. –S. 1. 
16.
 
Cengiz  Orhonlu,  “Osmanlı  Türklerinin  Kıbrıs  Adasına  Yerleşmesi  (1570-1580)”, 
Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikler Kongresi, Türk Heyeti Tebliğleri, Ankara 1971. – S. 91;  
17.
 
Nejat Göyünç,  “Türk Hizmetine Giren Bazı Kıbrıs Müdafileri”, Milletlerarası Birinci 
Kıbrıs  Tetkikler  Kongresi,  Türk  Heyeti  Tebliğleri,  Ankara  1971.  –  S.  105;  Şerafettin  Turan, 
“Kıbrıs’ın Fethi, Lala Mustafa Paşa Hakkında Notlar”, BELLETEN XXII. – Ankara. – S. 574-
581. 
18.
 
Lord  Eversley,  The  Turkish  Empire  İTS  GROWTH  AND  DECAY,  DODD,  MEAD 
AND COMPANY. – New York, 1917. – S. 140-141. 

225 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
19.
 
Azmi  Süslü,  Tarihte  Türk  Devletleri  II.  Ankara  Üniversitesi  Rektörlüğü  Yayınları.  – 
Ankara, 1987. – S. 722. 
20.
 
Münir Yıldırım, Kıbrıs Rum Ortodoks Kilisesi, Aziz Andaç Yayınları. – Ankara, 2008. 
– S. 51.  
21.
 
Haysiyet  ile  Teslimiyetçiliğin  Mücadelesi;  Kıbrıs  Gerçeği  ve  Annan  Planı,  MHP  Ar-
Ge Merkezi. – Ankara, 2003. – S. 4. 
22.
 
Rauf Özhun, Minik Adacığın Direnişçileri, Güner Matbaacılık, 1. Baskı, 2006. – S 18. 
23.
 
İrfan Kaya Ülger, “Türkiye ile Yunanistan Arasında Temel Sorunlar”, Ed: İrfan Kaya 
Ülger,  Ertan  Efegil,    Avrupa  Birliği  Kıskacında  Kıbrıs  Meselesi  (Bugünü  ve  Yarını),  Ahsen 
Yayıncılık, 2. Baskı. – Ankara, 2001. – S. 201. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Анадолының  батыс  аймақтарына  келіп  жеткен  түріктер,  алғашқы  көрген  теңізді  Ақтеңіз 
(Жерорта  теңізі)  деп  атаған.  Заман  өте  бұл  теңіздің  атаулары  ресми  құжаттарда  «Бахри  сефид» 
немесе  «Даряи  сефид»  деп  жазылған.  Осы  аймақта  құрылған  вилаетке  де  «Жезаири  Бахри  сефид» 
деп атаған. Уақыт өте келе Османлы мемлекетінің билігі Гибралтар шығанағына дейін жетті және 
осы  аудандардың  барлығына  «Жезаири  Бахри  сефид»  деп  атады.  Бірақ  XVI  ғ.  шарықтау  шегіне 
жеткеніне  қарамастан,  стратегиялық  және  сауда-саттық  жолы  бойында  орналасқан  Кипр  аралы 
мемлекет қарамағына кірмеген болатын. Сонымен қатар Кипр аралы Шығыс Жерорта теңізі арқылы 
өтетін әскери және теңіз сауда жолы, Анадолы мен Таяу Шығыста жүргізілетін саяси іс-әрекеттерді 
бақылайтын  маңызды  орын  болып  табылады.  Кипр  аралының  басқа  мемлекет  билігінде  қалуы, 
Османлы мемлекетінің бүйрегіне сапталған қанжар деп танылды. Нәтижеде Кипр аралы 1571 жылы 
Осман мемлекетінің қарамағына өтті.        
(Жұматаева  Д.  Осман  мемлекетінің  Шығыс  Жерорта  теңізі  саясаты  және  Кипрді 
бағындыруы) 
РЕЗЮМЕ 
Турки,  прибывшие с  западных регионов  Анатолии  и  впервые   увидевшие  Средиземное  море 
назвали  его  Белым.  Со  временем  эти  названия  морей  в  официальных  документах  писались  как 
«Бахри  сефид»  и  «Даряи  сефид».  Созданному  в  этом  регионе  вилаету  было  присвоено  название  
«Жезаири  Бахри  сефид».  По  прошествию  времени  власть  Османской  империи  достигла  до 
Гибралтарских    вершин  и  всем  регионам  было  дано  имя  «Жезаири  Бахри  сефид».  Но  в  XVI  в 
несмотря  на  то,  что  все  подошло  к  кульминации,  Кипр,  находившийся  вдоль  торгового  пути  не 
входил  в  распоряжение  государства.  Вместе  с  тем,  Кипр    являлся  контролирующим  объектом, 
наблюдавшим  за  политическими  действиями,  происходящими  в  Анатолии  и  Ближнем  Востоке,  за 
военным и торгово-морским путем, проходившим через Восточно-Средиземное море. То, что Кипр  
находился под властью  других государств был как нож, вонзившийся в спину Османской империи. 
В результате Кипр в 1571 г. перешел в распоряжение Османской империи.    
(Жуматаева  Д.  Политика  Восточно-Средиземного  моря  Османской  империи  и  повиновение 
Кипра) 
 
SUMMARY 
The  Turks  who  arrived  from  the  western  regions    of  Anatoly  and  first  saw  the  Mediterranean  sea 
called  it  “White”. Eventually the names of the seas in official documents were written as "Bahri sefid" and 
"DaryaI  sefid".  The  vilayet  established  in  this  region  was  given  the  name  of  «Zhezari  Bahri  Sefid».  The 
power  of  the  Ottoman  Empire  reached  to  the  Gibraltar  tops  and  all  regions  were  named  "Zhezairi  Bahri 
Sefid".  But in XVI  despite that everything reached the culmination Cyprus which was along the trade way 
was met part of the state order. meanwhile Cyprus was the supervising body observing  political activities 
in Anatoly and the Middle East,  the  military and trade  paths along the East Mediterranean Sea.  The fact 
that Cyprus was under the power of other states was as a knife striking into Ottoman Empire from the back. 
As a result Cyprus passed into the order of the Ottoman Empire in 1571.   
(Zhumatayeva  D.  Policy  of  the  east  Mediterranean  sea  of  the  Ottoman  Empire  and  Obedience  of 
Cyprus) 
  

226 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
ӘОЖ 94.100 
 
Д.Ғ.ҚАРАТАЕВА  
І.Жансүгіров атындағы ЖМУ-нің аға оқытушысы 
 
ТҮРІК ЕЛІНІҢ КӨШБАСШЫСЫ – МҰСТАФА КЕМАЛ АТАТҮРІК  
 
Тарих  тағлымын  терең  зерделеген  халықтың  ғана  болашағы  жарқын 
болатыны өмірде дәлелденген. Өйткені, бүгініміз бен болашағымыз өткеннің 
негізінде  жасалады.  Ал  мемлекеттің  өсіп-өркендеуі  оның  азаматтарының 
белсенді іс-әрекетінсіз мүмкін емес. 
Осы бір тарих беттерін ақтарып отырып, көптеген танымал тарихи 
тұлғаларға  кезігіп,  олардың  өмірі  мен  қызметіне  қарап  таң  қалуға  болады. 
Әрине, олар осындай ғажап адамдар болмаса, тарихта қалушы ма еді? 
Мақалада  Түрік  елінің  алғашқы  тәуелсіздігін  алып  берген  көшбасшы 
Мұстафа Кемал Ататүрік және оның қоғамды дамытудағы рөліне талдау 
жасалады. 
 
Кілт сөздер: реформа, мемлекет, күрес, қолбасшы, елбасы. 
 
Әлемде  қандай  да  бір  елдің  өркендеуін  бір  адамның  есімімен  тікелей 
байланыстыратын  жайлар  көп  емес.  Әдетте,  олар  өздерінің  ерекше 
жаратылысының арқасында қоғамдық күштерді жаңа мемлекеттіліктің негізін 
құруға жұмылдыра алған және туған еліне әлемдік қоғамдастықта орын алып 
берген  аса  көрнекті  тұлғалар  болып  келеді.  Дүние  жүзіне  шығысты 
мойындатуға мәжбүр еткен бес басшының  – Түркияны түлетіп, түрік рухын 
түрлентіп  кеткен  Мұстафа  Кемал  Ататүрікті,  Сингапур  кереметінің  авторы 
Ли Куан Юді, Қытай ғажайыбының иесі Дэн Сяопинді, Малазияның мерейін 
биіктеткен  Махатхир  Мұхаммедті,  Қазақстанды  қарыштатып  берген 
Нұрсұлтан  Назарбаевты  атауға  болады.  Бұл  аталған  тұлғалар  өз  бойларына 
Шығыстың даналығы мен Батыстың серпінділігін қатар сіңірген осы заманғы 
мемлекет құрушылардың жұлдызды шоғырына қосуға толық лайық негіз бар. 
Олар  -  өздерінің  елдерімен  бірге  жедел  жаңғыруды  жүзеге  асырып  қана 
қоймай,  өздерінің  ата-баба  дәстүрлеріне  арқа  сүйейтін,  болашаққа  нық 
сеніммен  қарайтын  Жаңа  адамды,  Жаңа  ұлттарды  қалыптастырған 
көшбасшылар [1] . 
Осы  көшбасшылардың  ішінде  дүние  жүзі  тарихында  ерекше  орны  бар, 
өзін әлемге ұлы тұлға деп танытқан, шығыстың Кемалы, түркі халықтарының 
аса  құрметті  перзенті,  соның  ішінде  түрік  халқы,  Түркия  Республикасының 
тұңғыш  Президенті  –  Мұстафа  Кемал  Ататүрік.  Бұл  тұлғаның  өмірі  мен 
қызметін  қарап  отырып  таңқаласың  және  қызығасың,  оның  халқы  үшін 
істеген әрекеттерінен алатын тәрбиелік тәлім, үйренетін нәрселер өте көп. 
 

227 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
Мұстафа  Кемал  Ататүрік  туралы  Түркияда  да,  шет  елдерде  де  көп 
жазылған.  Отанында  оның  есімі  бүгінгі  күнге  дейін  үлкен  құрметке  ие. 
Түркияда  ғылыми  зерттеулерді  былай  қойғанда,  Ататүрік  туралы  жазылған 
естеліктердің, оған арналған өлең-жырлар мен дастандардың өзі том-том. Ол 
жайында  көркем  шығармалар,  фильмдер,  спектакльдер,  музыкалық 
туындылар да жетерлік. 
1990-жылдардың  басынан  бері  Ататүрік  жайлы  ғылыми  еңбектер  мен 
мақалалар  Қазақстанда  да  жарық  көре  бастады.  Соның  ішінде  1998  жылы 
Түркия  Республикасының  75  жылдығына  байланысты  Срайыл  Смайылдың 
«Ататүрік»  атты  кітабы  жарық  көрді.  Бұдан  ертеректе  Мұстафа  Кемалдың 
замандасы, қазақ баласы, Алаш қайраткері – Мұстафа Шоқай «Яш Түркістан» 
журналында  жарияланған  «Ататүріктің  реформалары»,  «Ататүрік  қазасы» 
сияқты  Мұстафа  Кемалға  байланысты  мақалаларын  жариялап  отырған. 
Сондай-ақ,  қазіргі  кезде  Сейдахмет  Құттықадамның  «Служение  нации» 
кітабында,  Фадли  Әлидің  зерттеулерінде,  Жансейіт  Түймебаевтың  « 
Ататүрік-  түркі  әлемінің  ұлы  перзенті»,  Мұртаза  Бұлұтайдың  «Жас  ұрпаққа 
үлгі  етерлік  бір  тұлға  болса,  ол  –  Ататүрік»,  Сауытбек  Абдырахмановтың 
«Ататүрік»  атты  мақалаларынан  Ататүрік  өмірі  мен  қызметіне  қатысты 
мағұлмат ала аламыз. 
«Мен  үшін  ең  ұлы  қорғаныс  ұясы,  ең  ұлы  көмек  көзі  –  ұлтымның 
кеудесі.  Сондықтан  да  мен  ұлтымның  кеудесін  ешкімге  бастырмақ  үшін 
барымды саламын!», - деген ұстаныммен өмірінің соңына дейін өмір сүрген 
Мұстафа  Кемал  1881  жылы  12  наурызда  Осман  империясына  қарасты 
Грекияның Селаник қаласында дүниеге келді. Оның әкесі Әли Рыза бей ағаш 
материалдарынан  сатуға  көшкен  бұрынғы  орта  деңгейлі  кеден  шенеунігі, 
анасы  Зүбәйда  ханым  шаруа  әйелі  еді.  Мақбүпә  есімді  қарындасы  болған. 
Әкесі  ерте  қайтыс  болып,  анасының  қолында  өседі,  анасы  ұлының 
қаһармандыққа  толы  күрескерлік  өмірінің  куәсі  болды.  Орта  әскери  білімді 
Салоникте  және  Монастирде  (Биола)  әскери  училишеде  алған.  1905  жылы 
Ыстамбұлдағы  Бас  Штаб  Академиясын  бітіріп,  жоғары  әскери  білім  алып 
шыққан. Оқу жылдарында Мұстафа өзін қабілетті студент ретінде танытады. 
Жас  бозбала  білімге  деген  құштарлығымен  француз  тілінің  мұғалімі 
Накиюддин  бек  Юджектің  де  көзіне  түседі.  Ұстаз  бен  шәкірт  Ұлы  француз 
революциясы  мен  Наполеон  Бонапарт  туралы,  демократия  мен  тәуелсіздік 
жайлы ашық әңгіме құратын. Осы мұғалімнің әсерімен Кемал Вольтер, Руссо, 
Гоббс  секілді  көптеген  ойшылдар  мен  философтардың  еңбектерімен 
танысады.  Осы  кезден  бастап  ол  бонапартизм  рухымен  «ауырады». 
Болашақта Ататүрікте Наполеон сияқты мемлекет тізгінін қолына алады, сол 
кезде  оны  Наполеонға  ұқсататындар  көп  болады,  ол  сонда:  «Наполеон  кім? 
Тәж  бен  серуен  соңында  жүрген  бір  адам.  Мен  ондайлардан  емеспін. 
Наполеон  он  түрлі  ұлттардан  көптеген  адамдарды  соңынан  ертіп,  серуенге 
шықты. Сондықтан мақсатына жете алмай орта жолда қалды. 

228 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
 
 
Мен  бауырларыммен  Отанымды  азат  етуге  күш    жұмсап    келемін  
және  мақсатыма  жетемін»  -  деп  жауап  беріп  өзін  Наполеонға  ұқсатуына 
қарсы болады [2].         
Наполеон өз заманының керемет қолбасшысы болды, Ататүрікте солай. 
Алайда,  ол  одан  асып  түсті.  Себебі,  Наполеон  соңында  жеткенінің  бәрінен 
айырылады. Францияның жағдайы нашарлайды. Ал, Ататүрік жеңіске жетеді, 
мемлекет құрады. Наполеонның «Құдай мені алдыма мақсат қойып жіберген. 
Сол мақсатқа жетпегенше мені еш оқ алмайды» деген сөзі болса, Ататүріктің 
«Түрік  деген-  ең  керемет  халық.  Түрік  деген-  мен»  деген  сөзі  бар  [3].  Жас 
бозбала шағында Ататүрік Наполеонға ұқсауға тырысқан да болар, кейін оны 
басқалар мемлекет, түрік халқы үшін атқарған қызметінен оның Наполеонға 
ұқсас қасиеттерін тауып, ұқсатқан да шығар, бірақ Ататүріктің өзі салған сара 
жолы,  өзінің  ешкім  қол жеткізе  алмаған  өз  биігі болды.  Бұған  ешкім  таласа 
алмайды және онымен ешкім теңесе алмайды. Училищеде оқып жүргенінде, 
оның  есіміне  Кемал  («кемел»  -  бұл  түріктің  де,  қазақтың  да  «кемел,  білімі 
толық,  терең,  жетік»  деген  мағынаны  беретін  сөзі)  деген  атау  сөз  сол  кезде 
қосылған. 
Оқу  кезінде  Мұстафа  және  оның  достары  революциялық  идеяларды 
ұстанатын  «Ватан»  («Отан»)  қоғамының  негізін  қалайды.  Бірақ  ұйым 
мүшелері  ойының  ортақ  болмау  салдарынан  ол  бұл  жерден  кетіп,  жасырын 
түрде жас түріктердің «Бірлік және прогресс» партиясының құрамына кіреді. 
1905 жылдың 5 қаңтарында (академияны бітірген, бірақ капитан шенін алмай 
тұрған  кезі)  оның  бар  мақсатын  біліп  қойған  сұлтанның  құпия  қызметі 
Мұстафаны  абақтыға  жаптырады.  Арада  бірнеше  ай  өткенде  академиядағы 
ұстаздары  одан  талантты  офицер  шығатынын  айтып  шығарып  алады.  Бірақ 
осы  оқиғадан  кейін  ол  Осман  империясының  дамыған  еуропалық  бөлігінде 
емес, артта қалған Дамаск қаласына жұмысқа жіберіледі. 
Осылайша,  Мұстафаның  әскери  карьерасы  басталады.  М.Кемал  әскери 
адамның  билік  мансабына  тез-ақ  жеткен.  Бұдан  арғы  Мұстафаның  әскери 
жолы  ғасырлар  бойы  алып  империя  болған  Осман  империясының  ыдырау 
кезеңіне тұспа- тұс келді. 
ХІ ғасырда көшпенді түркі халқының жер аумағы шығыста - Ұлы Қытай 
қорғанынан бастау алып, батыста - Дунай өзені, оңтүстікте - Жерорта теңізіне 
дейін  созылатын  аса  зор  жер  көлемін  алып  жатқан.  Негізінен  қыпшақтар 
қоныстанған  Ертістен  Дунайға  дейінгі,  Қырымнан  Ұлы  Бұлғарға  дейінгі 
аумақ  Дешті-Қыпшақ  деп  аталды.  Оғыздың  Селжүк  көсемі  қалаған  келесі 
патшалыққа Иран, Ирак, Кіші Азия, Оңтүстік Кавказ түгел енетін. Осылайша 
Орталық Азияны қыпшақтар мен оғыздар бөліп алған. Бұл алып аумақты ұлы 
түрік көсемдері найзаның ұшы, қылыштың жүзімен бағындырған. Міне, сол 
замандардан бізге «арабтар – пайғамбарлар елі, парсылар-ақындар, түріктер - 
көсемдер елі» деген мақал-мәтел жеткен. 
 ХІІ ғасырда бұл алып кеңістікті әскерінің төрттен үші түріктерден 

229 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
құралған  Шыңғыс  хан  әскері  жаулап  алды.  Бірақ  бұл  моңғол  билігін  ғана 
мойындайтын   жаңа   түріктер   еді.  Әуелде   түріктердің   алғашқы  толқыны  
тайталасқа  түсті.  Ескілер  жеңіліске  ұшырады,  дегенмен  көп  ұзамай  ескілер 
де,  жаңалар  да  өздерінің  қандас  бауырлар  екенін  түсініп,  одақ  құрды, 
бірлесті.  Осының  нәтижесінде  екі  түрік  империясы  пайда  болды.  Жошы 
ұлысына  қарасты  ел  «Алтын  Орда»  деп  аталды.  Ал  Осман  империясы 
Шыңғыс ханның кенже ұлы Төлейдің ұлы Хулагудың қоластына қарады. 
Алайда,  1370  жылы  Шыңғыс  ханның  екінші  ұлы  Шағатай  ұлысына 
қарасты  патшалықтан  Әмір  Темір  империясы  пайда  болды.  Оған  Орталық 
Азия  тарлық  еткен  соң,  1395  жылы  солтүстіктегі  Алтын  Орданың  ханы 
Тоқтамысты тас-талқан етті. Содан кейін оңтүстіктегі түрік сұлтаны Найзағай 
Баязиттің әскерін қирата жеңіп, оны 1402 жылы қолға түсірді. Егер түріктің 
осы екі патшалығы өзара қырқысқа түспей, бірігіп Еуропаға қол бастағанда, 
олар  бүкіл  дүниені  түгел  бағындыратын  еді.  Сондықтан  Ақсақ  Темір 
«Еуропаның құтқарушысы» демеске амалыңыз жоқ. 
1405  жылы  ақпанда  Әмір  Темір  қайтыс  болған  соң  оның  құрған  алып 
империясы  да  көп  ұзамай  құрдымға  кетті.  Ал  Осман  империясы  орнынан 
қайта  тұрды.  1453  жылы  21  жасар  түрік  сұлтаны  Мехмед  ІІ 
Константинопольді  жаулап  алады  да,  әлемнің  ең  ұлы  империяларының  бірі 
Византия  өмір  сүруін  біржола  тоқтатты.  Осыдан  кейін  Мехмед  ІІ  «Фатих» 
(«Жаулап  алушы»)  атағын  алып,  Константинопольді  Ыстамбұл  («енді  бұл 
біздің  астанамыз»)  деп  атады.    ХVІІ  ғасырдың  басында  Осман  патшалығы 
Таяу  Шығыс,  Солтүстік  Африка,  Еуропаның  Оңтүстігі  мен  Шығысы, 
Жерорта теңізінің шығысын түгел қамтыған алып аумаққа билік құрды. Қара 
теңіз  бен    Азов  теңізі  патшалықтың  ішкі  теңіздері  еді.  Осман  сұлтандары 
мұсылман әлемінің дін басшысы – «Халиф» мәртебесіне ие болды. Әйтсе де 
ХVІІ ғасырдың аяғында ішкі тоқырау мен еуропалық державалардың сыртқы 
қысымдарының  салдарынан  алып  империя  ыдырай  бастады.  ХVІІІ  ғасырда 
оңтүстіктен  Ресей  патшалығы  күшейіп,  Осман  империясына  қысымшылық 
көрсете  бастайды.  ХІХ  ғасырдың  аяғында  ол  Еуропаның  аграрлық  шикізат 
өндіретін  бөлшегіне  айналып,  бірте-бірте  ел  экономикасы құлдырауға  түсті. 
Барлық  ыдырауға  ұшыраған  империялар  сияқты  мұнда  да  сатқындық  пен 
жемқорлық кең қанат жайды. 
Мұстафаның  Сириядағы  әскери  өмірі  дәл  осы  патшалықтың  ыдырау 
үдерісінің шыңына жеткен кезеңімен қатар келді. Оның саяси көзқарасының 
қалыптасуына  басшылардың  жағымпаздық  және  жемқорлық  әрекеттері 
түрткі  болды.  Бір  кезде  мақтаныш  тұтқан  империяның  талан-таражға  түсе 
бастағанын көріп, Мұстафаның жаны күйді. 
1907  жылы  Сириядан  кетіп,  өзінің  туған  жері  Селаниктегі  3-армия 
корпусының штаб бастығы қызметіне тағайындалған соң, 1908 жылы Әнуар 
паша  мен  Мұстафа  Кемалдың  жетекшілігімен  жас  түріктер  ұйымдастырған 
төңкеріс басталады. Төңкерісшілер ІІ Абдул-Хамит сұлтанның саяси  

230 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
тәртібі мен елдегі ол қалыптастырған конституциялық монархияны құлатты. 
1912  жылдың  9  қазанында  Түркияға  қарсы  Болгария,  Сербия,  Грекия 
және Черногория  Бірінші  балқан  соғысын   бастайды.   Бұл   бірінші  Балқан  
соғысында  Түркия  жеңіліске  ұшырап,  Ыстамбұл  мен  Шығыс  Фракияның 
шағын  бөлшегінен  басқа  еуропалық  жерлерінің  бәрінен  айырылады.  1913 
жылдың  29  маусымында  Екінші  Балқан  соғысы  бастау  алды.  Осы  соғысқа 
қатысқан  Мұстафа  Кемал  Диметокия  менің  Эдирненин  Түркияға 
қайтарылуына  үлкен  еңбек  етті.  Болгарияны  жеңген  соң,  Мұстафа 
подполковник шенін алып, сол елге әскери атташе қызметіне тағайындалды. 
Қарамағындағы  дайындықсыз,  білімсіз,  қару-жарағы  нашар  әскерді 
басқарғанына  қарамастан,  бұл  соғыстарда  Мұстафа  Кемал  аса  дарынды 
қолбасшысы екенін көрсетті. 
1914  жылы  Бірінші  дүниежүзілік  соғыс  басталды.  Оның  бір  жағында 
Франция, Ұлыбритания және Ресей тұрса, екінші жағында Германия, Австро 
– Венгрия және Осман патшалығы тұрды. Мұстафа бұл таңдаулы қателік деп 
есептеді. 
Бірінші  дүниежүзілік  соғыс  бұрқ  ете  қалған  кезде  Мұстафа  Кемал  өзі 
шайқасқан  майдандардың  бәрінде  де  сеніп  тапсырылған  әскерлерге  шебер 
басшылық ете білді. 1915 жылдың сәуірінде Ол Галлиполи түбегінде британ 
қолын  жарты  айдан  астам  уақыт  бойы  ұстап  тұрды,  сол  шайқастан  кейін 
«Ыстамбұлдың  құтқарушысы»  деген  атқа  ие  болды.  Бұл  түрік  әскерінің 
бірінші  дүниежүзілік  соғыстағы  сирек  жеңісінің  біреуі  еді.  Бұл  соғыстан 
кейін  Мұстафа  Кемал  дивизия  генералы  шенін,  «Паша»    құрметті  атағын 
алады. 
Осман  армиясының  Антанта  Әскерлерін  шайқаста  жеңген  жалғыз 
генералы  Мұстафа  Кемал  десе  де  болады.  1916  жылы  ол  басқарған  әскери 
бөліктер  орыс әскерлерінің Эрзурум түбіндегі шабуылын тойтарған, Сакарья 
өзені  бойындағы  жеңістен  (1921  жылдың  23  тамызы  мен  13  қыркүйегінің 
арасы) кейін Мұстафа Кемал ұлттық батырға айналды. Ұлы Ұлттық жиналыс 
оған  маршал  атағына  қоса  құрметті  «Ғази»  (Жеңімпаз)  лауазымын  берді. 
Мұстафа  Кемал  Ататүрік  тарапынан  құрылған  ұлттық  қорғану  ұйымы  түрік 
халқының  ұлт-азаттық  күресі  тарихында  жаңа  бір  ерлік  дәуірін  бастады. 
Алайда ұлтты құтқару күресі сыртқы жауды жеңіп, туған жерін азат етумен 
ғана  шектелмейді.  Ұлтты  көтеру  көбіне-көп  ішкі  реформаларға  байланысты 
болатын  да,  реформаның  қарқыны  ұлттың  бойындағы  дерт-дербездің 
қандайлығына  тәуелді  еді.Мемлекетті  қасіретке  душар  еткен  дерт-дербезден 
құтқаруға  бекем  бел  байлаған  адам  кез  келген  кедергіні  жеңіп,  алға  қойған 
мақсатқа  қарай  батыл  қадамдар  жасауға  тиіс.  Ұлт  күшін  азаттық  пен 
тәуелсіздіктен артық тағы қандай қасиетті нәрсе болмақ? [4]. 
1922  жылы  түрік  әскерлері  барлық  майданда  шабуылға  шықты. 
Басқыншылар  туған  жерден  қуылды.  Бейбіт  бітім  шарты  жасалды.  1923 
жылдың 24 маусымында Лозанн бейбіт келісімшартына қол қойылады. 

231 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
Бұл  шарт  Түркияның  масқара  капитуляция  тәртібі  мен  халықаралық 
қаржылық  бақылауға  түсу  кіріптарлығын  жойды.  Түркия  жаңа  шекарасын 
белгіледі.  Оған  шығыс  Фракия,  Измир  және  Севар  келісімшарты  бойынша  
бөлініп  кеткен  басқа  да  аумақтар   қосылды.  Осылайша,  Түркия  
тәуелсіз  державаға  айналды.  1923  жылдың  29  қазанында  Ұлы  Ұлттық 
жиналыс Түркия Республикасын жариялады. Оның тұңғыш президенті болып 
Кемал-паша  сайланды.  Ұлттық жиналыс Мұстафа  Кемал-пашаға  «Ататүрік» 
(түріктердің  атасы)  деген  ататек  берді.  Елдің  жаңа  астанасы-Анкара  болып 
жарияланды. 
Түрік  ұлтын,  жаңа  түрік  мемлекетін  заманауи  өркениет  деңгейіне 
жеткізу  жолында  Ататүрік  жүзеге  асырған  реформалардың  негізі 
принциптердің жиынтығы  «ататүрікшілдік», «кемализм» деп аталады. Бұл – 
жалаң  теория  емес,  Ататүрік  құрған  Түркия  республикасы  мемлекетінің 
практикалық тұғырдағы тұғырнамасы, идеологиялық арқауы, мыналар: 
1.
 
республикашылдық  (мемлекеттің  және  ұлттың  тұрақты  түрде 
республикалық құрылым жолымен басқарылуы;) 
2.
 
халықшылдық (мемлекеттің халық үшін қызмет етуі және оның халық 
тарапынан басқарылып отыруы;) 
3.
 
ұлтжандылық (ұлтжандылық, түрік ұлтының мүдделері мен мерейінің 
басты мақсаты болып табылады); 
4.
 
мемлекетшілдік  (барлық  саяси,  экономикалық,  әлеуметтік  және 
мәдени  шаралар  Түркия  мемлекетінің  мәңгі  өмір  сүруін  және  нығаюын 
қамтамасыз етуі керек); 
5.
 
лаицизм (діни емес, зайырлы мемлекет жүйесі); 
6.
 
революцияшылдық  (тоқырауға  жол  бермеу,  үнемі  даму,  жаңару 
үстінде болу, әлемдік өркениеттен артта қалмау). 
1923-1937  ж.ж.  Кемализмнің  негізгі  4  принципі:  этатизм,  лаицизм 
(зайырлық), республикашылдық және халықшылдықтың жүзеге аса бастаған 
кезеңі болды [5]. 
Бұл  принциптер  1937  жылы  ресми  түрде  Түркия  Республикасының 
Конституциясына  енгізілді.  1960,  1986  жылғы  конституцияларға  енгізілген 
өзгерістер де бұл принциптерге нұқсан келтірген жоқ. 
Осы  принциптердің  негізінде  Түркияда  Ататүріктің  басшылығымен 
мынандай реформалар жүзеге асырылды: 
-
 
саясат  саласында  –  сұлтандық  жойылып,  Түркия  республика  болып 
жарияланды.  Түркияның  жаңа  парламенті  –  Ұлы  Ұлттық  Мәжілісі 
ұйымдастырылды, халифат таратылды, жаңа конституция қабылданды; 
- құқық саласында – шариғат соттары таратылды, азаматтық кодекс және 
жаза  туралы  заңдар  қабылданды,  әйелдер  мен  еркектерге  тең  құқықтар 
берілді, көп әйел алуға тыйым салынды; 
- әліпбиі қабылданды, жаңа университеттер ашылды, білім берудің тұтас 
жүйесі қалыптастырылды; 

232 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
-  лаицизмге  бағыт  алу  жолында  –  дін  мемлекеттен  ажыратылды, 
дәруіштердің  ғибадатханалары  таратылды.  Әрине,  дінге  тыйым  салынған 
жоқ; 
-  батысшылдық бағытында – сағат мерзімі мен күнтізбе өзгертілді. (1926 
жылдан  бастап  Түркияда  еуропалық  жыл  санау  жүйесі  жүргізіліп келеді),  

жүктеу/скачать 2,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: