Issn 2308-0590 Индекс 74661 редакциялық кеңес мағауин Мұхтар Қазақстанның халық жазушысы Ғарифолла Есім

103
деректің  екіншісінде  жоқ  екеніне  назар  аудара
отырып  саралайды.  «Бұл  түскен  жырлардың
қай-қайсысы болсын, уақиғаға, мазмұн жағынан
бір  негіз,  бір  сарында.  Қабанбай  батырдың
басына арналған халық жырының үш түрі бірін-
бірі толықтыра отырып, түбі бір арнаға құяды»
[1.7]-  деп  ғалым  жырдың  бірнеше  нұсқасын
салыстыра  отырып  бастапқы  оқиғалары  мен
сюжет желісіне талдау жасайды.
Ғалымның  бұдан  басқа  «Мухаммед-
Хайдар  Дулати»  (1968  ж.),  «Қадырғали
Қосынұлы Жалайыри» (1968ж.), «Дулат жырау»
(1977ж.), «Шөже ақын» (1978ж.), «Үш халыққа
ортақ  ақын  (Ақмолланың  туғанына  150жыл
толуына)»  (1981ж.),  «Бұқар  жырау»  (1982ж.),
«Мол мұраның иесі  Машһүр – Жүсіп Көпеевтің
туғанына  125  жыл»  (1983ж.),  «Семсер  жырға
серек  қарайық.  (Махамбет  өлеңдерінің
басылымдары  және  тестологиясы  жайында)»
(1986ж.)  мақалалары  қазақ  әдебиеті  тарихына
тың зерттеулер болып кірді.
Абайдың  150  жылдық  мерейто йы
қарсаңында атқарылған ірі-ірі ғылыми зерттеулер
мен абайтану саласындағы тың жаңалықтар да
Қайым  Мұхамедханов  есімімен  байланысты.
1995 жылы  Абай шығармаларының   екі томдық
академиялық жинағы текстологиялық жағынан
дұрысталған нұсқасымен шығуына да ғалым аға
өз  үлесін  қосты.  Осы  жылы  жарыққа  шыққан
«Абай»  энциклопедиясының  редакциялық
алқасын  басқарған  Қайым  Мұхамедханов  бұл
басылымның да мағыналы, мәнді болуы үшін көп
тер төкті. Өмірінің соңына дейін абай мектебі мен
абайтану  мәселесіне  байланысты  талмай
еңбектенген ғалым  үшін энциклопедияның  әр
мақаласы маңызды болды.
Қазақ  әдебиетінде  өлкелік  әдебиет
тарихының қолға алынып, зерттеле бастауына
М.Әуезов ұйытқы болса, Қ.Мұхамедханов өзінің
ғылыми  шығармашылық  жолында  үнемі  осы
бағытты назарда ұстаған ғалым. Оның тарихи
шындықты  бұрмаламай,  деректерді  нақтылы
дәлелдермен берген мақалалары 400 ден астам.
Мысалы, «Халық ақыны Сапарғали Әлімбетов
шығармашылығы 
жайында», 
«Мақы
Шыңғысұлы Уалиханов – алғашқы кәсіби қазақ
суретшісі»,  «Қ.Еркебаев  және  С.Әлімбетов
поэмаларындағы  азамат  соғысының  батыр
әйелдері Айқыз және Білісай бейнелері», «Тағы
да Айқыз туралы», «І.Бораганский», «Қаракерей
Қабанбай», «Бұқар жырау», «Шешен Сабыржан»,
«Сабыржан  Ғаббасов»  және  тағы  басқа
мақалаларындағы  тарихи тұлғалар ғалымның
көркем  шығармаларынан өз орнын алып жатты.
Ал, «Абайдың бұрын жарияланбаған өлеңдері»,
«Түзелгені қайсы? Түсініктері қайсы?», «Қазақ
әдебиетінің адал досы», «Саади Ширази», «Құдай
деген  сөзден  құдай  сақт асын»  және  т.б.
мақалаларындағы әдеби-танымдық, тарихи ой-
түйіндер  көптеген  ғалымдардың  болашақ
зерттеулерінің ғылыми діңгегіне айналды.
Қазақ  әдебиеттану  ғылымы,  абайтану,
өлкелік  әдебиеттану,  қазақ  әдебиетіндегі
тексто логия  мәселесі  туралы  айтқанда
Қ.Мұхамедханов еңбектерінсіз елестету мүмкін
емес.  Бұл туралы белгілі әуезовтанушы ғалым
Т.Жұртбай өзінің «Қайсар ғалым» (1989, жұлдыз)
деген  мақаласында:  «Қ.Мұхамедханов  –  Абай
өлеңдерін жинаушы, Абай мұрасының жазылу,
басылу тарихын зерттеген историограф, үш-төрт
басылымына  түсініктеме  жазған  библиограф,
Абай  шығармаларының  дұрыс  жазылуын
жүйелеген текстолог, Абай және оның ақындық
дәстүрі хақында монографиялық еңбек жазған
теоретик,  сол  замандағы  қоғамдық  қарым-
қатынастарды зерттеген тарихшы, сол дәуірдегі
әдеби нұсқаларды, ел аузындағы өлең-жырды,
әңгіме-аңызды қағазға түсірген фольклорист» -
деп бағалайды.  Ғалым ағаға берілген бұл бағадан
шығармашылық  еңбектерінің  сан  тарау,  сан
салалы  екенін  байқауға  болады.  Әсіресе  Абай
шығармаларының  тарихы  мен  текстологиясы
туралы сөз еткенде Қ.Мұхамедханов еңбектерін
назарда ұстамау мүмкін емес.  Абай өлеңдерінің
текстологиялық 
зерттеулерінде 
де
Қ.Мұхамедханов  өзінің  телегей    білімі  мен
ғалымдық парасатын танытты. Ғалым Абайдың
«Сабырсыз, арсыз, еріншек», «Көңілім қайтты
достан  да,  дұшпаннан  да»,  «Сегіз  аяқ»,
«Қансонарда», «Сап-сап көңілім» т. б. көптеген
өлеңдерінің  текстологиясы  мен  қатар  кімге
арналғаны,  қайда  шыққанының  тарихын  да
нақтылы, тың тұжырымдар арқылы дәлелдейді.
Абай  өлеңдер  жинағының  академиялық
басылымдарында Қ.Мұхамедханов дайындаған
түсініктемелерде    де    нақтылық  пен  ғылыми
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)

104
талдаудың  жаңа  қағидаларын  көреміз.  Бұл
зерттеулер    болашақ  әдебиет  теориясы    мен
әдебиет тарихын   зерттеушілерге дайын  зерттеу
нысандары  деуге  болады.  Сондай-ақ,  ғалым
Шәкәрім 
Құдайбердіұлының 
 
 
да
шығармаларының  текстологиялық  жағынан
дұрыс басылуына, өлеңдерінің хронологиялық
дұрыс орналасуына арнап бірнеше мақала жазды.
Сол  мақалаларының  өзі  бүгінгі  шәкәрімтану
ғылымының  жаңа  белесінің  тың  парақтары
болып ашылды.
Қ.Мұхамедхановтың  қаламынан  туған
драмалық  туындылары  «Комиссар  Ғаббасов»,
«Ер Білісай» және аударма пьесалары «Аршин
мал  алан»,  «Қажы  Әпеді  үйленді»  көптеген
жылдар бойы Абай атындағы облыстық драма
теартының  сахнасында  қойылды.  Аударма
саласында  Қ.Мұхамедханов  өзінің  аса  шебер,
дарынды,  білгір  екенін  танытты.  Карамзиннің
«Сормаңдай  Лиза»  повесін  қазақша  поэма
түрінде сөйлетіп, Тарас Щевченконың, Габдолла
Тоқайдың  30  дан  астам  өлеңін  қазақ  тіліне
аударды. Айта берсек, алаш алыптарының  ізін
басып өскен Қ.Мұхамедханов мұрасы сан тару
екеніне көз жетеді.
Әдебеит
1 
Қ.Мұхамедханов 
Көп 
томдық
шығармалар жинағы. 1-том – Алматы, «Алаш»
2005. -352б.
2 
Қ.Мұхамедханов 
Көп 
томдық
шығармалар жинағы. 2-том – Алматы, «Алаш»
2005. -344 б.
3  Т.Жұртбай    Болатөзек.  Кітапт а:
Қ.Мұхамедханов  Көп  томдық  шығармалар
жинағы. 1-том – Алматы, «Алаш» 2005. – 352 б.
4 Қ.Мұхамедханов Тарта көр Семейімнің
топырағы.  Өлеңдер,  поэмалар,  мақалалар,
арнаулар. – Семей: 2010.-144 б.
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
Резюме
Resume
В статье рассматриваются научные статьи К.Мухамедханова посвященные поэтической
школе Абая и об истории казахской литературы.
The article deals with scientific articles dedicated to K. Mukhamedkhanov’s poetic school of Abai
and the history of Kazakh literature.

105
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
А.ОЙСЫЛБАЙ, филология ғылымдарының кандидаты
М.О.Әуезов  атындағы Әдебиет  және  өнер  институтының аға  ғылыми
қызметкері
ҚАЙЫМ  МҰХАМЕДХАНҰЛЫ  – АБАЙДЫҢ  МҰРАГЕРІ, МҰХТАРДЫҢ  ШӘКІРТІ
Тәуелсіздік  кезеңінің  басты  жаңалығы  –
Алаш  әдебиеті  мен  Алаш  әдебиеттануының
қайта  жарық  көруі.  Алаш  әдебиеттануының
тарихы мен тағдыры, оның тұлғаларының әдеби
өмірі, 
әдебиеттанулық 
мұрасы
қайта  қарастырылып,  Тәуелсіздік  кезең
талаптары 
тұрғысынан 
жаңаша
зерттелініп 
келеді. 
Алаш 
әдебиет-
тануының 
теориялық 
еңбектерінің
тәуелсіз  кездегі    ғылыми  айналымға  қайта
қосылуы 
 
үлкен 
жетістік. 
Алаш
ғалымдары  Ә.Бөкейхан,  А.Байтұрсынұлы,
Х.Досмұхамедұлы,  М.Дулатұлы,  Ы.Мұстан-
байұлы, 
Ж.Аймауытұлы, 
М.О.Әуезо в,
Қ.Кемеңгерұлы,  М.Жұмабаев,  Қ.Жұбанов,
І.Жансүгіров,  Р.Мәрсековтің,  Қ.Мұхамед-
ханұлының  абайтанулық  зерттеулері  қазіргі
абайтануға жаңа серпіліс әкелді. Совет кезіндегі
«қатып қалған» қағидалармен шектелу жеткіліксіз
екені де айқындалды.
Қазақ  әдебиеттануы  тарихында  Абай
Құнанбайұлының  есімі  ерекше  аталады.  Абай
қазақ поэзиясын мазмұн, түр жағынан байытып
қана  қоймай,  әдебиеттің  қоғамдық  сипатын,
қызметін өзгертті.
Ал,  Абайдың  ақын  шәкірттері  және
мұрагерлері бар ма? Бар болса, олар кімдер? деген
сұраққа  ғылыми  тұрғыда  берілген  толымды
жауапты 
абайтанушы 
ғалым 
Қайым
Мұхамедханұлының «Абайдың ақын шәкірттері»
(1993, 1994,  1995, 1997)  деп аталатын  зерттеу
еңбегінен табасыз.
Аталған  зерттеу  4  кітаптан  тұрады:  1-
кітапқа Абайдың өз балалары Ақылбай Абайұлы,
Мағауия  Абайұлы  және  Тұрағұл  Абайұлының
өлеңдері  енген;  2-кітапқа  ақындар  Кәкітай
Ысқақұлы  Құнанбаев,  Көкбай  Жанатайұлы
және  Уәйіс  Шондыбайұлы;  3-кітапқа  Әріп
Тәңірбергенұлы,  Әсет  Найманбайұлы,  Мұқа
Әділханұлы және Әубәкір Ақылбайұлы сияқты
ақындардың шоғыры яғни «... бәрі де Абайдың
тәрбиесінде  болған,  ұлы  ұстаздың  өсиетін
тыңдап,  тағылым  алған  және  Абайдың  ақыл-
кеңесі  бойынша  арнаулы  шығармалар  жазған,
анық Абай мектебінің шәкірт ақындары» [1. 5]
кірген.  Ал  4-кітап  Қ.Мұхамедханұлының  өзі
жазғандай: «... Абайдан тәрбие алып өскен, Абай
мектебінің  тағы  төрт  шәкіртіне:  Тайыр
Жомартбайұлы,  Баймағамбет  Айтқожаұлы,
Иманбазар  Қазанғапұлы  және  Әрһам
Кәкітайұлы Ысқақовтарға» [1. 5] арналған.
Абай  –  Қайым  Мұхамедханұлының  өмір
бойы зерделеген, безбендеген тақырыбы, соның
нәтижесінде  ғалымның  «Абай  мұрагерлері»
(1995) [2] деп аталатын зерттеуі де жарық көрді.
Осы  басылымда  абайт анушы:  «...Абай
шығармаларында  соншама  шынайы  көрініс
тапқан  махаббат,  сұлулық,  сүйіспеншілік,
жаратылыстың  ғажайып  болмысы  –  кімнің
көңілі, кімнің көзіне жат көрінер еді. Қазына көзі
ӘОЖ 821.512.122
Мақалада  автор  Қайым  Мұхамедхановтың  шығармашылығына  жан-жақты  талдау
жасап, Абайдың әдеби мұрасын зерттеудегі орнын ерекшелейді.
Тірек сөздер: Қ.Мұхамедханұлы, Абайдың әдеби мұрасы, Алаш қайраткерлері, мұра, Абай
шәкірттері.

106
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
– Абай болатыны міне, осыдан. Іздегенімізді әмсе
Абайдан  табатынымыз  міне,  о сыдан.  Бұл
жағынан бәріміз де – Абайдың мұрагерлеріміз.
Алайда... оны тікелей ұстаз тұтып, ізін басқан,
көзін көріп, көңіліне нұр құйған, одан қалған асыл
мұраны жалпы халықтың игілігіне жаратуға жан-
тәнімен күш салған немесе ұлы ақынның «бөтен
сөзбен былғанбаған» саф  таза, сары алтындай
ақындық  дәстүрін  жалғастыра  беруге  алғаш
жанашырлық жасаған кімдер?» [2. 4] деп сауал
тастайды. Сұрақтың жауабы: «... алдымен, көзі
тірісінде  ақыннан  көп  шапағат,  тәрбие  көрген
оның немере інілері Шаһкәрім, Кәкітай, баласы
Турағұл, шәкірті Көкбай» [2. 4]. Ары қарай ғалым
Абайдың  ұлылығын  алғаш  таныған,  Абайды
өнердегі  бірінші  ұстаз  тұтқан  мұрагерлері
қатарында Алаштың ардақты арыстары Әлихан
Бөкейхан,  Ахмет  Байтұрсынұлы,  Мағжан
Жұмабаев,  Жүсіпбек  Аймауытұлының  және
Міржақып Дулатұлының аттарын атап көрсетеді.
Абай  шығармаларына  қатысты  Алаш
қайраткерлерінің әдебиеттанулық зерттеулерімен
ғалым таныс өткен ғасырдың 30-жылдарында-
ақ таныс болған, бірақ тоталитарлық заманның
кесірінен  жаза  да  алмады,  аттарын  да  атай
алмады.  Ғалымның  «Абай  мұрагерлері»  атты
зерттеуінде бұрын еш жерде жарияланбаған тың
деректер мен архив материалдары да бар.
Абайдың  әдеби  мұрасын  зерттеу  қашан,
қалай басталды? Қайым Мұхамедханұлы – совет
заманында 
Абай 
шығармаларының
текстологиясын  тиянақты  түрде  зерттеген
бірегей  әдебиеттанушы ғалым.  М.О.Әуезовтің
жетекшілігімен  1939  жылдан  бастап  өмірінің
соңына  дейін  Абай  мұрасын,  Абай  мектебін,
Абай  шығармаларының  текстологиясын
зерттеуге  арнаған  ғалым  Қ.Мұхамедханұлы
Абайдың  ақындық  мектебі  деген  ұғымды
ғылыми  тұрғыда  нақтылап  берді.  Совет
заманында  жазуға  тиым  салынған  соң
М.О.Әуезов  Алаш  қайраткерлері  бастаған
абайтану  саласына  шәкірті  Қ.Мұхамедханұлы
арқылы  өзінің үлесін қосты.
Қ.Мұхамедханұлының  совет  заманында
жазылған, бірақ баспа бетін көрмеген ғылыми
зерттеулеріне Тәуелсіздік кезеңде қол жеткізіп,
қағаз бетіне жаңаша түсірді. Ғалым абайтанудың
бастауын, қайнар көзін Алаш әдебиеттануынан
іздейді  яғни:  «Абай  айтқандай»  деген  ең
қарапайым  мысалдан  ...  әлемге  әйгілі  «Абай
жолы»  эпопеясына  дейінгі  аралықта  осынау
«Хакім ата» (Мағжан) хақында қаншама мәйекті,
дәйекті  сөз  айтылмады!  Ол  кімдерге  даналық
ойдың  кеніші,  өнегелі  сөздің  өресі  болмады!
Оның  рухани  мұрасын  жанына  азық,  өнерін
қазық етпеген кімдер бар! Ондаған кандидаттық,
до кторлық  диссертациялар...  жүздеген
монографиялық зерттеулер, ғылыми еңбектер...
Қаншама мақала мен көркем шығармалар. Бәрі
де Абай жөнінде – ұлы ақынның ұлағаты, өнері
мен өмірі, өнегесі мен тәлім-тәрбиесі жөнінде,
бірақ бұлармен Абай туралы сөз таусылды, ақын
жұмбағы шешілді, «Құпия құрылық» бар қазына-
байлығымен ашылып бітті деп және ешкім айта
алмаса керек...» [2. 3].
Ахмет  Байтұрсынұлы  «Қазақтың  Бас
ақыны»  атты  зерттеуінде  Абайдың  сөздерін
түсінудің оңай еместігін бекер жазбаған: «...Оқып
қарасам,  басқа  ақындардан  басқалығы  сонша,
әуелгі  кезде  жатырқап,  көпке  дейін  тосаңсып
отырасың. Сөзі аз, мағынасы көп, терең. Бұрын
естімеген адамға шапшаң оқып шықсаң, азына
түсініп, көбінің мағынасына жете алмай қаласың.
Кей  сөздерін  ойланып,  дағдыланған  адамдар
болмаса, мың қайтара оқыса да түсіне алмайды.
Не  мағынада  айтылғанын  біреу  баяндап
ұқтырғанда ғана біледі. Сондықтан Абай сөздері
жалпы адамның түсінуіне ауыр екені рас, бірақ
ол ауырлық Абайдың айта алмағанынан болған
кемшілік емес, оқушылардың түсінерлік дәрежеге
жете  алмағанынан  болатын  кемшілік.  Олай
болғанда  айып  жазушыда  емес,  оқушыда.  Не
нәрсе жайынан жазса да Абай түбірін, тамырын,
ішкі сырын, қасиетін біліп жазған соң сөзінің бәрі
халыққа  тіреліп,  оқушылардың  біліміне  сын
болып, емтихан болып табылады. Оқушы сөзді
сынаса, сөз оқушыларды сынайды» [3. 141-142]
дегенде  А.Байтұрсынұлы  бұл  жерде  Абайдың
кейбір  сөздерінің,  пікірінің  нақты  мағынасын
түсіну қиынға соғатынын айтып отыр.
Абайдың  әдеби  мұрасы  туралы  зерттеу
еңбектер көптеп саналады, бірақ академик Зәки
Ахметовтің  Абайы  барлық  зерттеулерден
басқаша 
сипатта 
жазылғандығымен
ерекшеленеді.  Абайтануға  қатысты  басты
теориялық  ұстанымын  З.Ахметов  «Абайдың

107
ақындық әлемі» (1995, 2008) монографиясы мен
«Абай  шығармаларының  екі  томдық  толық
академиялық  жинағы»  (1995)  зерттеуінде
анықтап  берді.  Осы  еңбектерінде  ғалым
Абайдың  ақындық  тұлғасын  қазіргі  ұғым-
түсініктер  деңгейінде  яғни  Тәуелсіздік  кезең
талаптары тұрғысынан толық сипаттады. Ғалым
зерттеуінде 
ақынның 
шығармашылық
мұрасының танымдық, эстетикалық, көркемдік,
тағылымдық мәнін, абайтану белестерін, дәстүр
жалғастығын, өлеңінің өрнектерін, суреткерлік
шеберлігін, орыс классиктерімен үндестігін, тіл
бейнелілігін, 
тақырыптық, 
жанрлық
өзгешеліктерін ғылыми жағынан ашып көрсетуді
мақсат тұтты.
З.Ахметов  «Абайтану  белестері»  атты
тарауда Санкт-Петерборда (1909) жарық көрген
Абай  шығармаларының  алғашқы  жинағына
және Орынборда (1916), Ташкент пен Қазанда
(1922)  басылған  жинақтарға,  сондай-ақ
І.Жансүгіровтің «Тілші» (1923) газетінде шыққан
«Абай кітабы» [4] мақаласына да тоқталады.
Абай  мұрасы  Тәуелсіздік  кезеңіне  дейін
қандай  зерттеу  еңбектерде  орын  алды?  Осы
сауалдарға  абайтанушы  М.Мырзахметұлының
«Абайтану тарихы» (1994) атты зерттеуі нақты
мағлұматтар береді: «Абай шығармалары мен ол
мұра  жайлы  зерттеулік  пікірлер  1889  жылдан
бастап ресми баспасөздерде жариялану, танылу
тарихын ғылыми тұрғыдан біртіндеп аша түсу
әрекеті біздің әдебиетімізде елуінші жылдардан
сөз етіле бастады. Ұзақ жылдар бойы толассыз
әрекет етудің нәтижесінде ақын мұрасы жайлы
жазылған,  жарияланған,  зерттеу  жүргізілген
әртүрлі сипаттағы деректер көзі қазірдің өзінде
төрт  мыңға  таяп  қалды.  Абай  мұрасы  туралы
осындай  орасан  зор  көлемдегі  деректер  сан
жағынан ғана емес, сапа жағынан да ғылыми-
зерттеу  дәрежесі  артып  отырған  қазіргі  кезде
абайтанудың  зерттелу  тарихы  мен  қалыптасу
жолы қандай болды екен деген заңды сұрақ та
туары хақ» [5. 3].
Абайдың қарасөздері абайтанушы Жабал
Шойынбеттің  «Абай  қарасөздерінің  жанрлық
және стильдік ерекшеліктері» (2004) атты зерттеуі
Тәуелсіздік көзімен жаңаша зерттелінді. Совет
заманында тыйым салынған діни түсініктер осы
еңбекте тұңғыш рет қайта қарастырылды. Ғалым
Х.Сүйіншәлиевтен  кейін 
Ә.Марғұлан,
А.Машани,  Қ.Өмірәлиев,  М.Мырзахметов,
Р.Бердібайдың 
тұжырымдарын 
қазіргі
әдебиеттану  тұрғысынан  жалғастырды.
Абайдың  әдеби  мұрасы  яғни  «Ғақлияның»
жанрлық, стильдік, рухани-танымдық арналары
арнайы зерттелінді.
Қорыта  айтқанда,  Еліміздің  Тәуелсіздік
алғанына  биыл  ширек  ғасыр  толады.  Осы
жылдар ішінде еліміздің қоғамдық-саяси, мәдени,
әдеби өмірінде неше алуан оқиғалар өтуде. XX
ғасырдың бас кезінде басталған Алаш абайтануы
мен  абай  дәстүрін  игеру  мәселесі  мұнымен
шектелмейді,  қазіргі Тәуелсіздік кезеңдегі әдеби
процеспен  сабақтасып,  жалғасын  табуы  да
заңдылық.
Әдебиет
1  Мұхамедханов  Қ.  Абайдың  ақын
шәкірттері. – Алматы: Дәуір, 1997. – 240 б.
2  Мұхамедханов  Қ.  Абай  мұрагерлері.  –
Алматы: Атамұра, 1995. – 208 б.
3  Байтұрсынұлы  А.  Алты  томдық
шығармалар жинағы. Т. I. – Алматы: Ел-шежіре,
2013. – 384 б.
4  Ахметов З.  Абайдың  ақындық әлемі.  –
Алматы: Ана тілі, 1995.
5 Мырзахметұлы М. Абайтану тарихы. –
Алматы, 1994.
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
Автор  статьи  анализируя  произведения  Каюмов  Мухамедханова,  определяет  его  роль  в
изучении литературного наследия Абая.
Резюме

108
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
Resume
The author analyzes the works Kayumov Mukhamedkhanov's and defines its role in the study of the
literary heritage of Abai's.

109
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
А.СМАҒҰЛОВА, филология ғылымдарының кандидаты
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
ӘОЖ 821.512.122
Қ. МҰХАМЕДХАНОВ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ ТАРИХЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақ  әдебиеті  тарихын  зерттеуде
Қ.Мұхамедхановтың  назар  аударған  басты
мәселе сі  -  Абайдың  ақын  шәкірттері.
Қ.Мұхамедханов 
ақын 
мұрагерлері
шығармаларын  ғылыми  тұрғыдан  негіздей
отырып,  жинақтап,  бір  арнаға  тоғыстырды.
Қазақ  әдебиеті  тарихында  әлі  де  жеке  дара
зерттеу  нысанына  айналмаған  текстология
мәселелерін  қозғауы    Қ.Мұхамедхановтың
ұлттық әдебиеттану ғылымындағы алар орнын
айғақтайды. Абай,  Махамбет, Шәкәрім  сынды
даналар  туындыларының  төлнұсқасын
анықтауда  жүргізген  текстолог  зерттеулері
дәйектілігімен ерекшеленеді. Ұлттық әдебиеттің
біртуар өкілдерінің өмірі мен шығармашылығына
арналған 
зерттеу 
мақалалары 
даулы
мәселелердің ақиқатын шешуге негіз болды.
Әдебиеттану саласындағы зерттеулерінің
маңыздылығы  құндылығы  бұлтартпас
деректерімен, ізденіс өрісінің ауқымдылығымен
ерекшеленеді. Қазақ әдебиеті тарихына қатысты
сын-зерттеулері  Қайым  Мұхамедхановтың
зерттеушілік  аясының,  ғалымдық  қарым-
құлашының 
кеңдігін 
даралайды.
Қ.Мұхамедханов  қазақ  әдебиеті  тарихына
арналған  зерттеу  мақалаларында  жеке
тұлғалардың  өмірі  мен  шығармашылығына
қатысты  тарихи  әділет  пен  азаматтық
мұраттарын айқындап, жазба әдебиет және ауыз
әдебиеті  байланысын  ашып,  тың  пікірлер
білдіріп, олардың қазақ көркем ойының дамуына
қосқан үлесін айқындады. Ұлттық әдебиетіміздегі
дау  тудырып  жүрген  мәселелердің  тарихи
әділетіне  жетуде  зерттеушінің  сын-зерттеу
мақалалары    маңызды  ой,    құнды    пікірімен
сипатталады.
Қ.Мұхамедхановтың  ғылыми  ізденісінің
бір арнасы – халық шығармашашылығы, әлі де
әдебиет  тарихында  сүрлеуге  салынбаған
мұраларды  зерттеп,  мұрағат  деректерімен
дәлелдеу. Осы мақсаттың жемісіндей зерттеуші
Ақылбек  Сабаловтың  48  800  өлең  жолы  бар
түпнұсқа қолжазбасын, Мәжит Дәулетбаевтың
1100 жол қолжазбасын, Ілияс Молдажановтың
белгісіз болып келген поэмаларын, тарихи поэма
«Бөгенбай  батырдың»  1896  жолы  бар  жаңа
нұсқасын, «Қазақ шежіресінің» (80 бет) қолжазба
тізімін  анықтап,  Қаракерей  Қабанбай  батыр
жыры  туралы  тарихи  мәліметтерге  ғылыми
түсініктер берді.
Мұрағат  деректерін  жинап,  сүзіп,  ой
елегінен өткізген ғалым зерттеулері әдебиеттану
тарихында жеке тұлғалардың өміріне қатысты
тың  пікірлердің  тууына  себепші  болды.  Бұл
әрине  жекелеген  тұлғаларды  тану  үшін  елеулі
үлес болмақ.  «Мұхтар мұрагерлерінің міндеті
мен  борышы  ұлы  жазушы  қалдырған  мұраны
және оның өмір сапарын ізерлей зерттеп, терең
тану»,- дей  отыра ғалым 1957 жылдан бастап
әр  жыл  сайын  жазған  мақалалары  мен
Мақалада  автор  Қ.Мұхамедхановтың  қазақ  әдебиеті  саласындағы  зерттеулерінің
маңыздылығын қарастырады.
Тірек сөздер: Қ.Мұхамедханов, әдебиет тарихы, түпнұсқа, қолжазба.

110
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
естеліктерінде  ғылыми,  тарихи  деректерімен
құнды дүниелердің бетін ашты. Сөзіміздің дәлелі,
1925  жылы  «Қазақ  тілі»    газетінде  «Семей
техникумы» деген атпен  жарияланған «Әдебиет
ескілігін жинаушыларға» атты мақаланың авторы
М.Әуезов екенін мұрағат құжаттарына сүйене
отырып, дәлелдеп берді. Бұл М.Әуезовтің әдеби
мұрасын тануға қосылған соқталы сыбаға, елеулі
үлес болды.
Тың деректер мен соны пікірлер түйіндеуді
өз зерттеулерінің берік нысаны етіп алған ғалым
М.Әуезовтің 80 жылдық мерекесі кезінде қазақ
және орыс тілдерінде жазған оның өмір жолы
мен  еңбегі  туралы  ғылыми-тарихи  очеркінде:
«Мұхтар 
оқыған 
семинария 
үйінің
(Ш.Уәлиханов  көшесі,  150-үй)  қабырғасына
қойылған ескерткіш тақтада: «Мұнда 1915-1919
жылдары 
жазушы-академик 
Мұхтар
Омарханұлы  Әуезов  сабақ  оқыды»,  деп  қате
көрсетілген.  Дұрыстығына  келсек,  Мұхтар
семинарияда 1912 жылдан бастап, 1919 жылға
дейін оқыған» [1] ,- дей келе, Семей қаласындағы
бірқатар  ескерткіш  орындардағы  бұрмаланып
көрсетілген  фактілерді  мұрағат  деректерімен
бұлжытпастай  дәлелдеп  берді.  Бұл  ұлы
жазушының  ғылыми  өмірбаянын  жазу  ісіне
қосылған тағы бір елеулі үлес болды.
Қ.Мұхамедханов  қаламынан  туындаған
«Ұлы  жазушы,  көрнекті  қоғам  қайраткері»,
«М.О.Әуезовтің  қолжазба  мұрасы  жайында»,
«Мұхтар  –  семинарист»,  «Мұхтар  өміріне
байланысты  Семей  қаласындағы  кейбір
ескерткіш орындар жайлы», «Ұлы ұстаз, қамқор
аға»,  «Өнегелі  өмір  жолы»,  «Сын  своего
времени», «Кемеңгер ұстаз» сынды зерттеулері
- әуезовтану ғылымының дамуына  ықпал еткен
игі іс.
Бұхар жыраудың дүниеге келген, өмірден
өткен уақыты жайлы зерттеушілер пікірлері сан
алуан.  Мәселен,  қазақ  әдебиетін  зерттеуші
Қ.Жұмалиев  Бұқарды  1693-1787  жылдар
арасында  өмір  сүрген  деп,  мынандай  дәлел
келтіреді:  «Бұхар  өзінің  «Ей,  Абылай!»  деген
өлеңінде  Абылайды  11  жасынан  бастап,  ең
ақырғы  өміріне  дейін  білетін  адам  болып
сөйлейді. Бұхардың осы өлеңіне қарағанда оның
жасы    сол  кезде  95-те  болса  керек…  Егер
Абылайдан оны үлкен десек, Абылай 81 жылы
өлсе,  Бұхар  өз  аузынан  Абылайды  он  бір
жасында білем деп отырса, онда Абылай өлген
кезде Бұхардың 95-те болуы таң қаларлақ нәрсе
емес».  С.Мұқанов  Мәшһүр  Жүсіп  Көпеевтің
қолжазбаларындағы деректерге сүйене отырып,
Бұқардың  шыққан  тегі  туралы  айтады  да:
«Бұқардың  нақ  қай  жылы  туып,  қай  жылы
өлгенін тарих әлі білмейді, бірақ жасаған ғасыры
белгілі – XVIII ғасыр, Абылай ханның тұсы» -
деген 
ой 
тұжырымдайды. 
Ғалым
Х.Сүйіншіәлиев жырау 1684-1782 жылдарда өмір
сүргендігін  айтады.  М.Мағауин  Бұқар  жырау
1668-1782 
жылдары 
жасаған 
дейді.
Қ.Мұхамедханов  Бұқар  жырау  1685  жылы
дүниеге келіп, 1777 жылы өмірден өткен деген
пікір  айтады.  Бұқар  жыраудың  ғылыми
өмірбаянына, 
әдеби 
мұрасының
текстологиясына арналған зерттеушінің «Бұхар
жырау»  атты  мақаласы  -  әдебиет  тарихын
зерттеуге арналған құнды еңбек [2]. Бұхар жырау
шығармаларының  жариялануы, өміріне қатысты
деректер, зерттеушілер пікірлері сараптала келіп,
жыраудың  ғылыми  өмірбаянының  со ны
қырлары, ақындық еңбегінің сырлары ғылыми
тұрғыдан талданды. Зерттеуші Бұқар жыраудың
қай  жылы  дүниеге  келгендігін  айқындау
мақсатында, жырау дүниедан өткен шақта азалы
жыр  төккен  Үмбетей  жыраудың  толғауына
сүйенеді:
Асқар тауды құлатып,
Тоқсан екі жасында,
Арыстанды сұлатып,
Отырмыз біз басында.
«Жырдың  бұл  бастамасынан  Бұхардың
тоқсан  екі  жасында  өлгенін  және  оның  асын
берген  кезде  Абылай  ханның  тірі  екендігін
көреміз». Тарих қойнауына сапар шегіп, әдебиет
бетінде  анық-қанығы  белгісіз  о сындай
мәселелерді  шешу  зерттеушінің  ең  негізгі
мақсұтынан  саналмақ. Бірнеше  жылдар  Бұқар
жыраудың туған жылы туралы орын алып келген
осындай  жаңсақтықты  зерттеуші  бұлтартпас
деректермен дәлелдеп береді.
«Бұл  ақиқатты  ескермей  болмайды.
Ендеше, Бұқар 1668 жылы тумаған, себебі оның
ұстаз тәлімгері  Қожабергеннің өзі  1673 жылы

111
туып, 1789 жылы 96 жасында қайтыс болған ғой.
Олай  болса,  Мұхамедханұлы  Қайым  айтқан
мағлұматты дұрыс деп санауымыз керек» [3, 62].
Міне, ғалымның тірнектеп жинап, тиянақ етуінің
нәтижесінде, XVІІІ ғасырдағы әдебиетіміздің ең
ірі ақыны Бұқар жыраудың өмірбаянына қатысты
дүниелер  ғылыми  айғақтармен  толықты  және
жыраудың  әдеби  мұрасын  танудағы  мәтіндік
мәселелер  зерттелді.  Академик  Ә.Марғұлан
«Бұхар жырау мен Мұхтар туралы жазғандарың
зор ақылға келеді, ғылыми жөнімен жақсы жазған
екендігің байқалады», -  деп Қ.Мұхамедхановқа
жолдаған хатында риза көңілін білдіреді.
  Қазақ  өлең-жырларының    орыс  тіліне
алғашқы  аудармасы  жайлы  ғылыми  зерттеу
жүргізіп, 
мән-жайын 
анықтаған 
да
Қ.Мұхамедханов.  1885  жылы  Орынбор
қаласында  басылып  шыққан  «Образцы
киргизской  поэзии  в  песнях  эпического  и
лирического  содержания  переложенных  в
русские стихи П.Р.» атты кітаптың  1940 жылы
қолына түскендігін   айтады. Кітапқа  жастық -
махаббат,  тұрмыс-салт  жырлары  және  тарихи
өлең-  жырлар  кірген.  Кейбір  шығармаларға
қысқаша  түсініктеме  берілген.  1885  жылы
басылып шыққан кітапқа енген өлең-жырлар  ол
кезде, яғни 19 ғасырдың  80-жылдарында қазақ
тілінде баспа жүзін әлі көре қоймаған болатын.
Арнайы  ғылыми  зерттеуді  қажет  ететін  бұл
мәселені 
Қ.Мұхамедханов 
былайша
пайымдайды: «Түсініктемелерге қарағанда, осы
кітаптағы қазақ өлеңдерінің орыс тіліне аударылу
мәселесінен  бастап,  қолға  алған  және  кітапқа
кірген өлең-жырларды ең алдымен орыс тіліне
сөзбе  –сөз  аударып  берген  Сұлтан  Жантөрин
болуы  керек  деген  ойға  келеміз.  Содан  кейін
барып орыс тіліне аударған орыс ақыны «П.Р.»
болады» [4,3]. Бұдан бір ғасыр бұрын орыс тіліне
аударылып  жарияланған,  қазақ  поэзиясының
асыл  мұраларына    ыждаһаттылықпен  қарап,
түйінін  түйіндеу,  әрине  кейінгі  жас  ұрпақтың
асыл мақсұтынан саналмақ.
Төкпе ақын, Жарма өңірінің тумасы Сәдір
Жәпеко в 
жайлы 
зерттеулері-Қайым
Мұхамедхановтың  тың  жатқан,  сүрең    ізі
салынбаған  дүниелерді    зерттейтінінің  бәр
дәлелі.  Сәдір   ақын  жайлы  ел аузынан  жинап,
көзін  көрген  куәгерлерден  (Сапарғали
Әлімбетов,  Төлеу  Көбдіков)  өлеңдерін,
өмірбаяндарын  жазып  алып,    ғылыми  арнаға
түсіріп    зерттеу    жүргізеді.  «Сәдір  –  қара
танымаған,  қолына  қалам,  қарындаш  ұстап
көрмеген адам. Ол және домбыра тартып, шабыт
шақырып айтатын да ақын емес, кезі келіп қалған
жерде өлеңді  тұтқиылдан табан  астында төгіп
жіберетін, ерекше табиғи дарынды, анық ақпа
ақын» [5] – деген түйіндеуін жасай келе, кейінгі
зерттеушілердің  міндеті  -    ақынның    сүйегі
жерленген жерді анықтап, басына ескерткіш қою
мәселесін шешіп, Сәдір ақынның соңында қалған
әдеби мұрасын  жинақтап,  жүйеге келтіру.
Қазақ  әдебиеті  тарихына  қатысты
беймәлім, тылсым дүниелерді ой елегінен өткізіп,
архив деректерін сүзіп қарауының нәтижесінде
Шөже,  Орынбай,  Кемпірбай  т.б.  айтыс
ақындары, Ертіс  өңірін ән мен  жырға бөлеген
Әміре,  Майра,  Естай  сынды  әншілер,  Жұмат
Шанин, Күләш Байсейітова, Елубай Өмірзақов
тәрізді  белгілі  өнер  қайраткерлері,  Сапарғали,
Төлеу, Иса т.б. ақындар өмірі мен өнері ғылыми
тұрғыда сараланды, халық  игілігіне ұсынылды.
Қ.Мұхамедхановтың  ел  тарихына
байланысты  зерттеулерінде  кеңестік  жүйенің
белді  тұлғалары  С.Ғаббасов,  А.Көшкінбаева,
Б.Байғаранова, А.Ермұхаметов, У.Жәнібеков т.б
туралы  тарихи    деректі  мәліметтер  берген.
Сонымен қатар, Ұлы Отан соғысының ардагері,
Панфилов дивизиясының офицері ерлігімен аты
шыққан  Балтабек  Жетпіс баев,  Қызыл  ту
орденінің екі мәрте  иегері Ысқақ Байбосынов,
Бердеш  Қалиевтардың    ерліктері    туралы
зерттеулері  ел  тарихын  пайымдауда  айрықша
маңызды.
Қ.Мұхамедханов нәр алған орта, ұшқан ұя
бала кезінде-ақ біртуар азаматтарды көруіне, олар
құрған  сұхбаттың    куәсі  болуына  септігін
тигізгендігі 
аян. 
Белгілі 
мәдениет
қайраткерлерімен  жете    таныс  болуының  өзі
ғалымның олар туралы естелік - әңгіме жазуына
да  түрткі  болғандығы  мәлім.  Осындай  көңіл
түкпірінде қалған кездесулердің бірін ол: «Бұдан
47  жыл  бұрын  (1930  жылы)  январь  айының
аяғында Семейдің А.В.Луначарский  атындағы
театр  үйінде  үлкен  салтанатты  жиналыс
болғаны  әлі  есімде…Біз  шәкірттер  мінбеге
шыққан адамның омырауында жарқырап, тізіліп
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС

жүктеу/скачать 2,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: