Issn 2308-0590 Индекс 74661 редакциялық кеңес мағауин Мұхтар Қазақстанның халық жазушысы Ғарифолла Есім

23
Резюме
Статья посвящена проблемам абаеведения в ХХІ веке.
Resume
The article is devoted to the problems of abayevedeniye in  the ХХІ century.
АБАЙТАНУ
2015  №2  (27)

24
АБАЙТАНУ
2015  №2  (27)
Т.КӘКІШЕВ, филология ғылымдарының докторы, профессор
АБАЙТАНУ ТАРИХЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Мақалада  абайтану  ілімінің  қалыптасу  кезеңдері,  Абай  шығармашылығының  негізгі
мәселелері, Абай жаңашылдығы мен реализмі қарастырылған.
Тірек сөздер: Абай, абайтану, шығармашылық, жаңашылдық, реализм.
Әдеби  мұраны  игеру  мәселесін
әңгімелеген  уақытта  оны  тек  ауыз  әдебиеті
үлгілерімен  ғана  шектеп  қоюға  болмайды.
Өйткені  ол  жалпы  әдеби  мұраның  мәнді  бір
саласы  ғана.  Біздің  ғылыми-сыншылдық
ойымыздың  өркендеу  барысында  жеке  ақын-
жазушылардың, 
тарихта  аты 
қалған
дарындардың  творчествосына  назар  көп
аударылады.
Әдеби мұраның екінші бір мәнді тармағы
–  жеке  дарындар  творчество сы  жөнінде
айтылған  пікірлерді,  әрбір  ақын-жазушы
жайындағы  еңбектер  мен  мақалаларды  тізе
берудің,  кімнің  не  айтқанын  келтіре  берудің
ғылыми  жөн-жосығы  болмайтынын  ескеріп,
сыни-ғылыми  ойдың  эволюциясын  Абай
творчествосы  төңірегінен  көрсеткен  абзал.
Өйткені Абай – қазақтың жаңа жазба әдебиетінің
негізін қалаушы және идеялық-творчестволық
мәнді  мәселелерді  көтеруге,  екінші  жағынан,
қазақтың сыншылдық ой-пікірін өсіруге, өскен
өресін  танып-білуге  жағдай  жасайтын  ұлы
дарын. Шын үлкен талант қана өрелі ойларды,
салиқалы пікірлерді туғыза алатыны әдебиеттің
бұлжымас заңы.
Абайдың  творчествосы  жайында  совет
заманында айтылған ой-пікірдің эволюциясын
сын  жанрының  қалыптасуы  тұрғысынан
қарардан бұрын осы мәселеге тікелей қатысы
бар  кейбір  еңбектерді  айтып  өткен  жөн.  1945
жылы  Абайдың  туғанына  100  жыл  толуына
байланысты  көптеген  еңбектер  жазылды,
солардың  ішінде  Е.Ысмайыловтың  «Абайды
зерттеу  жайында»  деген  тақырыпта  арнайы
баяндамасы тыңдалды. Осы мәнді еңбекте, яғни
абайтану ілімінің қалыптасуы қарсаңында, Абай
творчествосы  төңірегіндегі  сыншылдық,  ой-
пікірлерді  а)  революцияға  дейінгі  кезең;    ә)
революциядан кейінгі алғашқы 10 жыл (1917-
1933);  б)  Абайды  ғылыми  жолмен  зерттеудің
басы (1934-1945) деп үш кезеңге бөле қарайды
да, әрбір кезеңнің ерекшеліктерін негізінен дұрыс
көрсетеді. 1959 жылы М.Сильченконың «Абай
шығармаларының  жариялану  және  зерттелу
жайы»  деген  мақаласында  1945  жылдан  бері
жазылған ғылыми-зерттеу және сыни еңбектерге
шолу жасалған.
Абайтану  ілімінің  өркендеу  барысы  оны
арнайы зерттеу қажеттігін тудырды. 1964 жылы
Мекемтас  Мырзахметов  «Абай  Құнанбаевтың
әдеби  мұрасын  зерттеу  туралы»  кандидаттық
диссертация  жазып,  жалпы  абайтанудың
қалыптасу  процесін  Е.Ысмайылов  белгілеген
кезеңдер негізінде едәуір тереңдете зерттеді.
Диссертацияның  екінші  тарауы  Абай
жайында 1918-1940 жылдар арасында жазылған
сын, ғылыми еңбектерге арналып, бұл дәуірді
іштей  үш  кезеңге  бөліп  қарайды.  Автордың
ӘОЖ 821.512.122

25
АБАЙТАНУ
2015  №2  (27)
сыншылық, 
ғылымдық 
ой-пікірлер
эволюциясын  жинақтай  баяндау  талабын
құптағанмен,  Абай  творчество сы  жөнінде
жазылғандарды  1918-1925,  1927-1936,  1936-
1940  жылдарға  бөле  қараудың  ғылыми  дәлелі
жеткіліксіз екені және едәуір мәнді еңбектер мен
сыншылық  ойлар  ілтипатқа  алынбай  қалғаны
байқалады.
Совет  дәуірінде  абайтану  ілімі  негізінің
қалануын,  қазақ  әдебиеттануының  жеке  отау
болу процесін басқаша кезеңдеу қажет. Бұл арада
1918-1940  жылдарды  үш  кезеңге  бөлудің
ғылыми  дәлелдемесі  жетіспей  жатса,
Е.Ысмайыловтың  1934-1945  жылдарды:
«Абайды ғылыми жолмен зерттеудің басы» деп
көрсетуінің  негізінен  дұрыстығын  мойындай
отырып, осы кезеңнің өзін басқаша атау керектігін
айтпасқа  болмайды.  Біздіңше,  1917-1945
жылдарды  абайтанудың  үлкен  бір  дәуірі  деп
қарап, оны іштей екі кезеңге бөлген жөн сияқты.
Әдеби  мұраны  игерудің  барысы
тұрғысынан да, сонымен қатар сыншылық ой-
пікірдің  эволюциясы  тұрғысынан  да  бірінші
кезеңді  1917-1933  жылдар  аралығымен
белгілеген  дұрыс,  өйткені  осы  кезеңде  Абай
творчесвосын  тану-танымау  мәселесі  айқын
шешіледі. Абай шығармаларының 1933 жылғы
жинағы алғашқы кезеңнің қорытындысы болды.
Демек, Абай шығармалары айтыс-тартыс, «ішке
тарту,  сыртқа  тебу»  дәуірінен  өтіп,  халық
кітапханасынан  орын  алды.  Алайда  Абай
творчесвосының  шын  мәні,  тарихи  орны  әлі
анықталмай,  келешек  кезеңнің  ауқымына
ауысты.
1934 жылы Абайдың қайтыс болуына 30
жыл толуын атап өту жөнінде Қазақ АССР-ның
Орталық атқару Комитетінің указы шыққанын,
1945  жылы  ұлы  ақынның  туғанына  100  жыл
толуының ұлттық көркем сөз мерекесі ретінде
тойлануының  тек  әлеуметтік  тұрғыдан  ғана
емес, ғылыми эстетикалық тұрғыдан мәні зор.
Бұл  кезеңді  шартты  түрде  абайтану  ілімінің
дайындық дәуірі деп атаса да болғандай. Өйткені
Абай  творчесвосының  мәні  мен  маңызына,
эстетикалық  қуат қауқарына,  саяси  әлеуметтік
және қоғамдық көзқарасының қыры мен сырына
жан-жақты  барлау  жасалды.  Ал  бұдан  кейін
жазылған  күрделі  де  мәнді  еңбектер  абайтану
ілімінің қалыптасу дәуірін айқындайды.
Қазақ әдебиеттану ғылымында өз алдына
отау  тіккен  абайтану  ілімінің  қалыптасу
жолдарын  осындай  үш  үлкен  дәуірге  жіктеп
қарау тарихи шындықтарды мол қамтуға және
әдеби-ғылыми  ойымыздың  өсу  кезеңдерін
айқынырақ байқауға мүмкіндік береді.
Абайдың творчесволық тұлғасын – қазақ
халқының ұлы ақыны, ойшылы деп тану дәуірі
(1917-1954), сөз жоқ, Октябрь революциясына
дейінгі  кезеңнен  түбірлі  айырмашылығы  бар.
Революцияға  дейінгі  кезеңде  Абай  даңқының
жайылу, елге танымал болу, қанат қомдап келе
жатқан сынға арқау болу жайы көбірек әңгіме
болса, енді ол сәбиліктен өтіп, ғылыми өңірге
қол соза бастадық.
Абайды тану-танымау мәселесі әлеуметтік
талқыға түскен дәуірдің өзін іштей бірнеше өзек-
салға  бөлуге  болғандай.  Бірінші  өзек  –  Абай
мұрасын  жинау,  жариялау.  1909  жылғы
жинақпен  шектеліп  қалмай,  қазақ  зиялылары
Абайдың шығармаларын, Абай өміріне қатысы
бар деректерді жинау мәселесіне айрықша назар
аударды.  Бұл  процесс  1933  жылғы  жинақтан
кейін де толастай қойған жоқ.
«Сана»,  «Таң»,  «Әдебиет  майданы»
журналдары  мен  «Ақ  жол»,  «Қазақ  тілі»
газеттерінде  Абайдың  бұрын  баспасөз  бетін
көрмеген  өлеңдері  басылып,  қалың  оқушы
қауымға ұсынылуы бір болса, екінші жағынан,
Абай  шығармаларының  жинақтарын  шығару
процесі де жүріп жатты.
1917  жылы  Самат  Нұржанов  «Абай
термесі»  деген  жинақ  шығарғанымен,  Абай
шығармаларын жариялау мәселесі 1921 жылдан
бастап қана жүйелі арнаға түсе бастады. Абай
жинағын  шығару  жөніндегі  ұсыныстарда
дәйектілік жетіспеген соң, 1909 жылғы кітапты
қайтадан  жариялау  қажет  деп  табылып,  оған
алғы  сөз  жазу  міндеті  Нәзір  Төреқұловқа
тапсырылды.  Түркістан  республикасының
халық ағарту комиссариаты жанындағы Қазақ
ғылым  ко смиссиясы  1922  жылғы  15
февральдағы қаулысында Абайдың өмірбаянын
жазып,  шығармаларына  сын  берген  уақытта
қазақтың  жазба  әдебиетінің  атасы  екендігін
дәлелдей айтуға назар аудару қажеттігін ескертті.
Комиссияның 10 сентябрьдегі мәжілісінде

26
АБАЙТАНУ
2015  №2  (27)
Әбубәкір  Диваев  Абайдың  қолжазбасы
Н.Төреқұловтың қолында жатқанын, алғы сөзі
әлі  жазылмағанын  өкіне  хабарлап,  о сы
басылымның мән-жайына қысқаша түсіндірме
беру  керек  деп  ұсыныс  жасады.  Осындай
ыждахатпен  1921  жылы  Қазанда,  1923  жылы
Ташкентте Абай өлеңдерінің жинақтары шықты.
Қазақстан Оқу комиссариаты 1925 жылы
Абай шығармаларының толық жинағын баспаға
дайындауды Мұхтар Әуезовке тапсырды. 1927
жылы жинақтың алғашқы нұсқасы жасалып, Оқу
комиссариатының  ғылым  және  методика
советінің талқылауына ұсынылды. Оны екі күнде
оқып,  пікір  айту  Сайдалинге,  ал  ол  үлгере
алмаймын  десе,  Майлинге  тапсыру  қажеттігі
ескерілді.  Советтің  29  августағы  мәжілісінде
Сайдалиннің рецензиясы талқыланып, жинақты
баспаға тапсыру жөнінде ұсыныс қабылданды.
Рецензияда айтылған ескертпелерді тиянақтап
қарау, жөндеу М.Әуезовке тапсырылды. Ертеден-
ақ қолға алынған игілікті істің нақты шешімін
тапқаны  –  1933  жыл.  Жинаққа  үлкен  кіріспе
жазған – Ілияс Жансүгіров.
Осыдан  кейін  Абай  өлеңдерінің  жинағы
үнемі басылып тұрды. 1939-1940 жылдары Абай
шығармаларының толық жинағы екі том болып
жарияланды. 
Тап 
осындай 
жағдай
Сұлтанмахмұт  Торайғыров  шығармаларының
жинағын жариялау кезінде де болды.
Демек,  тарихқа  аты  белгілі  ұлы
дарындардың  жинағын  шығару  ісінің  талай
қиындықтар мен уақыт талқысына түсуінің өзін
әшейінгі  бір  ұқыпсыздық  деп  қана  қарауға
болмайды. Олардың шығармаларын жариялау-
жарияламау мәселелері тек творчесволық негізгі
мәселелерін  саралау,  эстетикалық  арналарын,
көзқарасын,  дүниетанымын  айқындау  және
ақындық кемеңгерлігін тану асулы белес болғаны
тарихқа мәлім.
Екінші  өзек-арна  –  Абай  кімнің  ақыны,
оның  көзқарасы  қандай  деген  проблема  20-
жылдары әшейінгі мәселе емес  еді. Бұл өзекті
проблеманы оңтайлы шешіп алуға буржуазияшыл
ұлтшылдарың  қырсығы  көп  тиді.  Октябрь
қарсаңында  басталған  айғай-шу,  яғни  Абайды
қайткен күнде ұлтшылдық әдебиеттің басы етуге
талаптану  Совет  үкіметі  орнағанан  кейін  де
толастамады.  Абайдың  дүниет анымын
тұмандата көрсету үшін оның ата-тегін, өзінің
іс-қылығын әдейі бұрмалай, дәріптей даурықты.
Осының бәрі совет әдебиетінің өкілдерін қатты
алаңдатты,  кейде  ашына  жазуға  мәжбүр  етті.
Бұл  мәселенің  обьективтік  жағы  болса,  енді
кейбір  дарындар  өздерінің білім  өресі,  таным
деңгейінен  қарап,  кем  сілтеп  алғаны  да  жоқ
емес. Осы жайды анық көрсету үшін көптеген
ақын-жазушылардың  ой-пікірін  келтіріп
жатпай-ақ,  қазақ  совет  әдебиетінің  негізін
қаласқан  үлкен  дарын  Сәбит  Мұқанов
көзқарасының эволюциясын баяндаған абзал.
Өйткені оның ой-пікірі сол кездегі сыншылық
көзқарастың өсіп-өркендеу жолдарынан анық
хабар бере алады.
1923  жылы  «Қара  тақтаға  жазылып
жүрмеңдер,  шешендер»  деген  мақаласында
кейбір 
ұлтшылдарды 
Абаймен
салыстырғандарға  қарсы  шығып,  өз  ойын
білдірді.  Әдебиет  майданындағы  айтыс-
тартыстар күшейген кезде Сәбит Мұқанов 1928
жылы  «Әркім  өзінше  ойлайды»  деген
мақаласында  жоғарыдағы  ойын  енді  ашық
тұжырымдады. «Пушкин де, Абай да орыс пен
қазақ әдебиетін бастап жаратқандар емес, түйіп
қорытқандар.  Қазақтың  әріден  келе  жатқан
жақсылы-жаманды әдебиеті болды, сол әдебиет
те сарқылып келіп Абай заманында бір қазық
қағылды. Осының кезеңіне Абай кез келген соң
даяр таяқтың иесі, даяр тоқпақтың ұрушысы,
даяр қазықтың қағушысы болды да жүре берді.
Абай  –  байшыл  табының  ақыны.  Абай
өлеңдерінің жалпы сарыны екі түрге бөлінеді:
біреуі ескішілдерді сөгіп, олардың надандығына,
бақ құмарлығына кею, екіншісі – елді өнерге,
оқуға  шақырған.  Бұл  екеуі  де  жаңашыл
байшылдықтың  өркендеуге  бет  алған  кезінде
басталатын жұмыстар. Абай – қиялшыл. Оңдап
зерттеген  кісіге  байшылдың,  ұлтшылдықтың
түп қазығы – Абай.
Абай кедейге көріне қарсы жазған жоқ.
Абай – жаңашыл. Онысында дау жоқ. өз
заманында  пайдалы  адам  болды.  Әлі  де
пайдасы  бар,  онысында  да  дау  жоқ.  бірақ  ол
өнерге  ұмтылған,  қазақтың  ақсүйектіктен
жаңалыққа  ұмтылған  жаңашыл  байының
тілегінен туған. Абайды орынсыз көтеретіндер
бар, ол дұрыс емес» [1], - деген кезеңдік ойларда

27
АБАЙТАНУ
2015  №2  (27)
Абайдың  ақындығын  тану,  мойындау  процесі
ақынның ата-тегінің құрбандығына шалынады.
30-жылдардың бас кезінен С.Мұқановтың
көзқарасында әдеби мұраны, әсіресе Абайдың
творчествосын тану мәселесінде өзгеріс пайда
бола  бастады.  Енді  мәселенің  бәрін  әрбір
шығарманың  туған  дәуіріне,  әрбір  дарынның
өскен ортасына бейімдей бермей, тарихи нақты
бағалау қажет екендігін ескерді.
«Блокшылдықтан демьяншылдыққа» деген
мақаласында  осы  жаңаша  түсініктің  алғашқы
қарлығаштары көріне бастады. Мәселен, жалпы
әдеби  мұра  жайында  айтқанда:  «пролетариат
жазушылары  өздерінен  бұрын  өткен  ақсүйек
байлардың жазушыларының табысымен толық
пайдаланады. Олардан түр үйренеді, мазмұнды
өрбітудің әдісін үйренеді. Онда дау жоқ», - деп
ой  түйіп,  Абай  жайына  тұжырым  жасады:
«Қазақтың  ұлт  әдебиетіне  күшті  негіз  салған
Абай  Пушкин  мен  Лермонтовтың  үлгісімен
жүрді». Философия жағынан Абайға толық әсер
еткен адам – Толстой [2] екенін айту Абайдың
идеялық-эстетикалық  арқауын  анықтаудың
жемісті  өңірін  меңзейді.  Әлі  де  зерттей  түсу
қажеттігін аңғартады.
«ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» атты 1932
жылы  шыққан  кітабында,  Қазақстан
жазушыларының бірінші сьезінде қазақ поэзиясы
туралы  жасаған  баяндамасында  (1934  жыл)
бұрынғы  тұжырымдардың  сарқыншақтары
сыздықтап көрінгенін байқаймыз. Осындай ой-
пікір  эволюциялары  1937  жылы  Сәбит
Мұқановқа «Абай – халық ақыны» деген мәнді
мақаланы  жаздырды.  Мұның  жетілдірілген,
ғылыми  жағынан  толыққан  және  Абай
жаңашылдығының  сырын  жарқырата  ашқан
нұсқасы Абай шығармаларының бірінші томына
1939 жылы жазған алғы сөзі болды.
Сыншылдық ой-пікір эволюциясын айқын
таныту  үшін  Абай  творчествосы  жайында
жазылғандарға,  эстетикалық  проблемаларға
молырақ  тоқталу  қажет.  Сонда  ғана  бүгінгі
абайтанудың  арғы  бастауларында  талай  пікір
тұжырымдар  айтылып,  бәрі  жинала  келе  кең
арналы ілімге құйғанын, қазақ әдебиеттануының
өнімді бір саласы боп қалыптасқанын дәлелдей
аламыз.
Абай  шығармаларын  жинау,  жариялау
және дүниетанымын бағдарлау процестерімен
қатар,  Абайдың  қазақ  әдебиетіндегі  тарихи
орнын анықтау мәселесі үзеңгі қағыса сахнаға
шықты.  Бұл  салада  да  артық-кем  пікірлер
айтылғанмен,  аздан  көпке,  саяздан  тереңге,
жақыннан  алысқа  көз  салу  тенденциясы
байқалып жатты.
Абай – қазақтың жазба әдебиетінің негізін
қалаушы  деген  ең  негізгі  концепция  Октябрь
революциясына  дейін,  тіпті  Абайдың  көзі
тірісінде  де  айтылған  болатын.  Абай
творчествосын  идеялық  жағынан  мойындау-
мойындамау мәселесі күн тәртібіне қойылғанда,
осы негізгі тұжырым додаға түсіп, оның мән-
мағынасын ашу қажет болды. Абайтану ілімінің
алғашқы  бастауында,  яғни  1918-1933  жылдар
ішінде  идеялық  тұрғыдан  талай  пікірлер
айтылғанмен, ешкім де Абайдың ақындығына,
жаңашылдығына, өнерпаздығына шек келтірген
емес.
Совет  заманында  шыға  бастаған  газет-
журналдардың бетінде Абай аты аталмай қалған
кез аз. 1922 жылы 29 октябрьде Самат Нұржанов
Павлодардың  «Красный  пахарь»  газетінде
«Қазақ ақындарының көш басында данышпан
адам – Абай (Ибраһим) Құнанбаев тұр. Ақындық
таланты  мен  ақыл-парасаты  оны  тамаша
ақындардың  қатарына  қосып  отыр.  Қазақтар
оны    айрықша  қадірлейді,  өз  по эзиясын
тудырушы, философ, қазақ ақындарының ұстазы
санайды» [3], - деп жазды.
Абай 
мұрасын 
жинау, 
оның
тво рчествосының  мәнін  түсіну  жайынан
болсын, Абайдың қазақ әдебиеті тарихындағы
орнын айқындауда болсын, көп еңбек сіңірген
Мұхтар Әуезовтің алғашқы пікірлеріне айрықша
назар  аударған  жөн.  Өйткені  ол  Абай
ұлылығының  сырын  жыға  түсініп,  ғылыми
қомақты  пікір  айта  білді.  «Қазақ  әдебиетінің
қазіргі  дәуірі»  деген  мақаласында:  «Абай  –
қазақтағы  суретті  сұлу  сөздің  атасы,  терең
сырлы,  кең  мағыналы  кестелі  өлеңнің  атасы.
Қазақ өлеңіне үлгі, өрнек берген, түрін көбейтіп,
қалпын  молайтқан  Абай.  Ол  қазақтың  ішінен
оқушы  тапқан.  Әдебиетке,  өлең-жырға
бұрыннан  орнаған  теріс  пікір,  теріс  ұғымның
бәрін жоғалтып, жұрттың ойын тәрбиелеген.
Бұдан соңғы бір үлкен қызметі – қырдағы

28
АБАЙТАНУ
2015  №2  (27)
қалың  қазаққа  мәдениеттің  есігін  ашқан.
Орыстың  Пушкин,  Лермонтов,  Крыловтарын
қазаққа  аударушы  –  Абай.  Абай  –  здоровый
реализмнің ақыны, соның негізін салушы [5], -
деп  тауып,  Абай  творчествосының  ең  бір
айшықты  сипаттарын  айқындаған.  Абайдың
жаңашылдығын  және  о рыс  әдебиетімен
байланысын  дәл  бағдарлау  ол  кезеңдегі
сыншылық  ойдың  бір  үлкен  көрінісі  болумен
қатар,  екінші  жағына,  Абай  творчествосын
танудың ең бір көрнекті арналарын көрсетумен
пара-пар еді. Әрине бұл анықтамада Абайдың
бар  тұлғасы  то лық  көрінбеген,  өзекті
мәселелердің  өнікті  салаларына  ғана  назар
аударылған.
Алайда «Бұл күнге шейін қазақтың жазба
әдебиеті жайынан сөз жазушылардың көбі біздің
жазба әдебиетіміздің басы Абайдан басталады
деп есептейді. Бұл пікір суретті (художественная
литература) ретінен қарағанда дұрыс болса да,
әдебиет  тарихы  ретінен  қарасақ,  үлкен
адасқандық болар», - деген пікірге тоқтала кету
қажет.
Бұл пікірге ойлана қараған жөн. Ғылыми
деректердің  20-жылдардағы  өресі  алысқа  көз
салуға  мүмкіндік  бермегеніне  қарамастан.
М.Әуезов  өнікті  болжам  айта  білген  деп
табуымыз  керек,  ал  оны  дәлелдеу  жағына
келгенде,  онша  көп  ғылымдық  ыждаһат
жасамай, жаңсақтыққа ұрынған.
Ақындар айтысы, жалпы айтыс өнері: «бір
жағынан ауызша әдебиетке кірсе, бір жағынан
жартылап келіп жазба әдебиетке кіреді. Біздің
айтыстар – сол эпистолярлық роман түріндегі
өлеңдер. Сондықтан жазба әдебиетінің басына
бұл  өлеңдер  кіруі  тиіс.  Одан  бері  де  жазба
әдебиеттің  өз  міндетін  ұға  бастаған,  қазақ
тұрмысындағы кем-кетікті қолға ала бастағаны
да Абайдан бұрын басталады», - деген уақытта
М.Әуезов әдебиет тарихын әріден тартпай, бергі
қол  созым  жерден  бастайды.  Наурызбай  мен
Тілеуқабақ  қызының,  Біржан  мен  Сараның
айтысын ғана дәлел етеді.
Айтысты 
эписто лярлық 
романға
балауында белгілі шарттылық та бар. Алма-кезек
жазысқан хаттар негізінде жазылатын шығарма
мен  қолма-қол  айтыста  суырып  салып
айтылатын  өлеңдердің  мән-мағынасына,
көркемдік  формасына  бір  өңірден  қарауға
болмайтыны тағы белгілі. Айтыстың түп төркіні,
бар табиғаты ауыз әдебиетінде жатқанын аңғару
қажет  еді.  М.Әуезо в  бұл  пікірін  кейінгі
еңбектерінде  ары  жаңғыртпай,  айтысты
фольклордың  үлкен  де  сүбелі  бір  жанры  деп
табады.  «XVIII  ғасырдың  соңғы  жарымынан
бастап, ХІХ-ХХ ғасырдағы айтыстар және Совет
дәуіріндегі айтыстар – жазылып алған түрлерінің,
үлгілерінің  өздеріне  қарағанда  да  қазақ
фольклорының  мол  саласының  бірі»,  -  деген
тұжырымды  пікір  айтып,  алғашқы  кездегі
ойынан ат құйрығын кеседі.
Алайда  осы  ойын  әрі  қарай  дамытқан
уақытта:  «Абайдың  алдындағы  адамдар  деп
Шортанбай, Алтынсарин,  Нармамбеттерді алу
керек. Бұл адамдардың кейбірінің Абайдан жас
бо лғандығын  есепке  қылуға  болмайды.
Шынында  да  Абайдың  қазақтың  жазба
әдебиетінің,  классикалық  әдебиетінің  негізін
қалаушысы болуы оған дейінгі көркемдік дамуды
жоққа  саймайды,  қайта,  қазақтың  көне  жазба
әдебиеті болғандығына назар аудартады. Демек,
қазақ  даласының  моңғол  шапқыншылығына
дейінгі  тарихи  және  мәдени  дамуын  санаттан
шығарып  тастауға  еш  болмайды.  Абай
төңірегінен өрбіген ойлар осы тақылеттес талай
өнімді арналарға жол салып, болжал айтқызған
болатын.
Татар ғалымы Әбдірахман Сағдидың 1923
жылы «Ақ жол» газетінде  «Абай» деген атпен
бірнеше  мақаласы  жарияланды.  Ол  «Келешек
дүниесінде  тіл,  әдебиет  және  олардың  өсу
жолдары» деген 1926 жылғы жинағына енді [5].
Осы  еңбек  жайында  Есмағамбет  Ысмайылов
мынадай пікір айтқан: «Абай туралы ең алғаш
елеулі  пікір  айтқан  адам  Орта  Азия
университетінің профессоры Әбдірахман Сағди
болды.  Сағди  Абайдың  шығармаларын
дүинежүзілік  классик  ақындармен  салыстыра
отырып,  Абайдың  қазақ  әдебиеті  тарихында
маңызы ерекше зор екенін, Абайды дүниежүзілік
данышпан  жазушылардың  қатарына  қойып
бағалау  қажет  екенін  айтады.  Бірақ  Сағди
мақаласының негізгі бір методологиялық қатесі
болды. Ол Абайды қоғамдық-әлеуметтік өміріне
байланыстырып  қарамады  және    көбінесе
Абайды татар, шығыс ақындарына салыстырып

29
АБАЙТАНУ
2015  №2  (27)
отырды. 
Абайдың 
орыс 
әдебиетімен
байланысын жете ашпады» [6].
1925  жылы  «Еңбекші  қазақ»  газеті  мен
«Лениншіл  жас»  журналында  Бейсенбай
Кенжебаевтың  «Абай»  атты  мақаласы
жарияланды. Бұл мақала Мәскеуде оқып жатқан
қазақ студенттерінің әдебиет үйірмесінің арнаулы
тапсырмасы  бойынша  жазылған.  Мұны  атап
көрсетудің бір мәнді жағы бар. Қазақтың мерзімді
баспасөзін  қарап  отырған  уақытта,  Мәскеуде
оқып  жатқан  студенттердің  пікірі  айрықша
ілтипатқа  алынып  отырғандығын  көреміз.
Олардың ой-пікірлері кей кезде шешуші сипат
алғанын  да  байқаймыз.  Мәселен,  «Қазақ
әдебиетіндегі  орынды  һәм  орынсыз  сындар»,
«Ешкімнің қолжаулығы бола алмаймыз», «Көркем
әдебиет туралы Мәскеудегі қазақ оқушыларының
пікірі»  деген  көлемді  де  мәнді  мақалаларға
әлеуметтік жұртшылық та, әдеби қауым да назар
аударғаны 
тарихи 
шындық. 
Демек,
Б.Кенжебаевтың  «Әдебиет  үйірмесінің
тапсырмасы»  бойынша  жазған  мақаласын  да
осындай  коллективтік  пікірдің  бір  сілемі  деп
бағалаған жөн.
Ұжымның  тапсырмасымен  жазылып,
кейіннен құптау тапқан осы мақала, ең алдымен,
екі мәселеге жауап берген. Әрине эстетикалық
дәлелдеуі  мен  танымында  балаңдық,
қалыптаспағандық  аңғарылып,  ой  аңғарын
ажарлы  жеткізу  жағынан  жетімсіздігі
байқалғанмен  де,  Абай  «шын  ақын  ба,  ақын
болса қандай? Ол кімнің ақыны, ұстаған жолы,
көздеген  бағыты  қандай?»  деген  түбегейлі
мәселелерге  оралымды  да,  орнықты  жауап
береді.  Бірінші:  «Абай  –  өте  ақын  кісі,  бұған
өлеңдерінің  суреттері,  ұйқасымдары,  ойына
келгендегі  қиналмай  толқытып  түйдектеп
шығаратындығы  дәлел.  Осымен  бірге,  Абай  –
сыршыл ақын» [7], - деген тұжырымды Абайдың
қазақ  поэзиясына  қосқан  жаңашылдығымен
дәлелдемекке ұмтылған. Мұның өзі сыншылық
ойдың  қай  өңірге  көз  сала  бастағанының  бір
көрінісі еді.
Екінші  сауалға:  «Абай  көшпелі  дәуірдегі
әдебиеттің  өкілі  болғандықтан,  сатираны  бар
қуатымен пайдаланады, өйткені Абай бұрынғы
өткен заманның қайта оралмайтынын білген, ескі
әдет-мінездің халыққа зиянды екенін тағы білген.
Сонан соң олардың бәрін кекетіп, жаңа заманға
халықты  үйретуге  тырысқан»,  -  деп  негізінен
алғанда,  түтіні  дұрыс  қорытынды  жасаған.
Мұндай пікір ол кезде көпшіліктің көкейіне қона
қоймаған, әрі-беріден соң тыңнан айтылған ой
екенін  ескермеске  тағы  болмайды.  Өйткені
біреулер 
Абайды 
аспанға 
көтеріп,
ұлтшылдықтың  атасы  етіп  жатқанда,  оған
қарсылар  Абай  творчество сының  шын
мағынасынан  әділ  таразыдан  өткізе  алмай
жатқан 
кезде  Мо сква  студенттерінің
ұйғарымымен  о сындай  пікір  айтудың  өзі
құптарлық  құбылыс.  Өйткені  зиялы  жастар
талқысынан өткен мақала: «Абай қазақтың жазба
әдебиетін  бастады,  соған  негіз  салды.
Сондықтан  Абай  –  қазақ  жазба  әдебиетінің
ағасы. Бұл орын Абайға үлкендік те, кішілік те
қылмайды.  Абай  өлеңдерін  қарап  келіп
шығаратын қорытындымыз: Абай – халық ақыны
[8], - деген тұжырымның 20-жылдардың орта
шенінде  жасалғанының  қазақ  әдебиеті  сыны
үшін  үлкен  мәні  барлығын  аңғармасқа
болмайды.
ҚазАПП съезінде (1932 жылы) жасалған
баяндамада  тұрпайы  социологизмнің  дауылы
көтеріліп, бірқыдыру әдеби-мәдени мұраларды,
Абай творчествосын да сыртқа тепкен кезіміз жоқ
емес.  «Әдебиет  энциклопедиясына»  байшыл-
ұлтшыл  ақын-жазушылар  туралы  мақалалар
орынсыз жазылды дегенде, «қара тізімнің» ең
басынан  Абай  орын  алған  болатын.  Әрқилы
мақалаларда  Абайдың  аты  тағы  әр  саққа
жүгіртілгенін тізе бермей, осы көңіл-сыңайдың
кейбір 
шындығын 
аңғаратын 
Ілияс
Жансүгіровтің 
1933 
жылы 
Абай
шығармаларының жинағына жазған кіріспесіне
арнайы тоқтаған жөн. Өйткені мұнда кезеңдік
ой-пікірдің,  ҚазАПП  сынының  табы  әбден
айқын.  Сонымен  бірге  бұл  мақала  Абайды
танудың  алғашқы кезеңіндегі,  яғни  1917-1933
жылдар  аралығындағы  ой  эволюциясының
нақты бір көрсеткіші бола алады.
Со ндай-ақ  әдебиеттану  ғылымында
РАПП, ҚазАПП-тың жасаған ықпалын да айта
кеткен  орынды.  Өйткені  Ілияс  Жансүгіровтің
Абай жайындағы осы социологиялық еңбегінің
бір тармағы, тіпті әрі-беріден соң, негізгі арқауы
РАПП, ҚазАПП ұстанған идеялық-эстетикалық

30
АБАЙТАНУ

жүктеу/скачать 1,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: