Қ. КЕМЕҢГЕР, филология ғылымдарының кандидаты

55

адам екенін байқатады.

Омбы облысының мемлекеттік архивінде

(ООМА)  ақын  Мағжанға  қатысты  көп  дерек

сақталған.  Қолда  бар  мәліметтерге  сүйене

отырып,    Мағжан  өлеңдерінде  есімі  аталатын

Бәкең  –  ақын  қонақ  болған  Қарағаш  аулының

қазағы  Баймұхамбет  Бейсенбинов  деген  адам

екенін айта аламыз.

Баймұхамбет  Бейсенбинов  туралы

деректер  Омбы  архивінде  бірнеше  тұста

ұшырасады. «Ақмола облысы І ауданы Халық

училищелерінің инспекторы» деп аталатын істің

ішіндегі «Ауылдарда орыс-қазақ мектептерін ашу

туралы  ауыл  өкілдерінің  сұраулары»  атты

буманың  бірінде  Ақмола  облысы,  Николаевск

болысы,  №4  ауылдың  қазағы  Сыздық

Мұстафиннің өтініші бар. Сыздық осы өтінішінде

Есілкөл 

мектебін 

Қарағаш 

аулына,

Б.Бейсенбиновке көшірсін деп сұрайды [2, 6].

Архивте 

бұл 

деректен 

басқа

Б.Бейсенбиновтың өз қолымен жазған екі өтініші

сақталған.  Оның  алғашқысы  1915  жылдың

үшінші шілдесінде Ақмола облысының Бірінші

ауданы  Халық  училищелерінің  инспекторына

жазылған. 

Өтінішке 

Баймұхамбет

Бейсенбиновпен бірге Қарағаш аулының Нұғман

Қопақаев,  Бейсеке  Имамбаев,  Әбдірахім

Байтолусов  деген  адамдары  да  өз  аттарын

жазып,  қолдарын  қойған.  Отыз  бес  үйі  бар

Қарағаш  аулында  ел  азаматтары  бас  қосқан.

Жиналыстың 

қорытындысы 

бойынша

Қарағашта  қазақ  балаларына  арналған  ауыл

мектебі ашылу керек деп ұйғарылады. Ол үшін

ауылдың  ортасына  үш  бөлмелі  арнайы  үй

тұрғызылмақ  болады.  Сондай-ақ,  егер  мектеп

ашылған жағдайда онда отыз баладан аз оқушы

болмайды деп кепілдік те беріледі.

Осы  өтініштен  тура  үш  айдан  кейін  сол

халық 

училищелерінің 

инспекторына

Б.Бейсенбинов  тағы  бір  хат  жазады.  Оның

түпнұсқасы төмендегідей:

Его Высокородию, Господину Инспектору

Народных  училищ  1-го  района  Акмолинской

области  Окончившего  курс  учения  в  медресе

Джавария Баймухана Бейсенбина

ПРОШЕНИЕ

Покорнейше прошу,  Ваше Высокородие,

если  найдете  возможным  назначить  меня

вероучителем в вверенном Вам районе.

Я  –  киргиз  (қазақ  –  Қ.К.)  Акмолинской

области вероисповедания Магометанского имею

от роду 25 лет. Образование получил в “медресе

Джавария”,  которую окончил в 1912 году. Стоял

три года учителем частно. Имею Свидетельство

об  окончании  курса  в  “медресе  Джавария”,

которое  при  сем  прилагается.Место  желаю

получить в Исиль-Кульской аульной школе.

Баймухан Бейсенбинов – Октября 20 дня

1915 года.

Адрес  ст.  Москаленки  С.Ж.  Д.  Ново-

Царицинско е  воло стно е  правлениеаула

“Карагач” [3, 263 б.].

Бұл өтінішпен бірге арабша жазылған бір

парақ  қосылған.  Ол  –  Б.Бейсенбиновтің

«Джавария»  медресесінен  алған  куәлігі  деп

санаймыз. Осы өтінішке сүйенсек, 1915 жылы

Баймұхамбеттің  жасы  жиырма  бесте  болады.

Ендеше ол 1890 жылы туған деуге негіз бар. Ал

оның  білім  алған  «Джавария»  медресесі  қай

жерде  орналасқанына  жауап  беру  қиын.

«Джавария»  –  Жауар  руымен  байланысы  бар

медресе болса керек. Себебі Баймұхамбеттің өзі

Қарауылдың осы Жауар атасынан тарайды. Абай

мұрасын насихаттаған белгілі Зейнелғабиден әл-

Жауари  әл-Омскауи  деген  қазақ  Баймұхамбет

Бейсенбиновпен бір атадан, бір аймақтан. Қалай

болғанда да, архив құжаттары бізге ақын Мағжан

Жұмабайұлы ауылдарына келерден жиырма бір

жыл  бұрын  Баймұхамбет  Бейсенбиновтің  ел

ішінде  бала  оқыту  үшін  мектеп  ашамын  деп

әрекет жасағандығы жайында хабар береді.

Ағартушы 

Б.Бейсенбинов 

қазақ

ауылдарында мектеп ашып, бала оқытқан адам

ғана емес, ол, сонымен қатар, 1913 жылы Қазан

қаласында  жеке  өлеңдер  жинағын  шығарған

ақын.  Баймұхамбет  ақынның  өлеңдері  «Қазақ

поэзиясының антологиясы» (ХХ ғасырдың бас

кезі)  деген  жинаққа  кірген.  Кітаптың

«Түсініктерінде»  Б.Бейсенбинов  туралы

мынадай  мәлімет  берілген:  «Осы  жинақта

жарияланып  отырған  ақынның  барлық  өлеңі

1913 жылы Қазанда басылған «Мілли шығыр»

атты жинағы бойынша беріліп отыр» [4, 483 б.].

Жиырма үш жасында жеке жинағын шығарған

Баймұхамбет  ақынның  өлеңдеріне  тоқталсақ,

олар сол кездегі заман талабына сай, негізінен,

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2015  №4  (29)

56

ағартушылық  бағытта  жазылған.  Ақынның

«Ғылымның  алды,  арты  бірдей  жарық»,

«Өнерді 

үйренейік 

жатпай-тұрмай»,

«Ғылымсыз  босқа  жүріп  мәз  болмайық»,

«Қалмадық  ғылымдықтың  дәмін  татып»  т.б.

көптеген өлеңдері соған айғақ. Б.Бейсенбинов

өз  өлеңдерінде  ағартуышылық  тақырыппен

ғана шектелмеді. Ол, сонымен бірге, данышпан

Абайдың үлгісімен туған халқының жаман әдет,

мінезін  де  қатты  сынға  алды.  Айталық,

«Ауылдан  алты  ауызды  болды  қазақ»,  «Мәз

боламыз молда деген құр атаққа», «Ертеңгісін

есек те қайғырады», «Біз дағы келешекті ойға

алайық», «Қалжыңдап атқа мінген өнер емес»,

«Іш күйіп басқаларға қызғанамыз» секілді өлең

жолдарында 

ақын 

қазақ 

халқының

надандығын, бірлігінің жоқтығын, енжарлығын

көрсетеді.

Өз  заманының  көкейтесті  мәселелерін

алға  тартатын  Б.Бейсенбинов  өлеңдерінің

көркемділігі  де  жақсы.  Өлеңдерде  орынсыз

ұйқас, артық бунақ, буын секілді олқылықтар

байқалмайды.  Мысалы,  ақын  бір  өлеңінде:

«Баспаймыз қанша айтсақ та ілгері аттап, // Шыға

алмай  надандықты  жүрміз  жоқтап»,-  деп  сөз

құраса,  басқасында:  «Бұл  күні  құс  төресі  ала

қарға, // Құдай душар қылған соң амал бар ма?»-

деп өз ойын көркем тілмен бейнелі жеткізеді.

Баймұхамбет ақынның бір топ өлеңдері

белгілі  алаштанушы  Дихан  Қамзабекұлының

құрастыруымен жарық көрген «Омбының Алаш

дәптері» атты кітапта жарияланды [5].

Әдебиет 

зерттеушісі 

Батырхан

Дәрімбеттің  «Сергелдең  де,  серуен  де  –

сергелдең!»  атты  мақаласында  Мағжанның

Омбы  жақтағы  ауылдарға  барған  сапары

жайында  құнды  мәлімет  беріледі.  Ғалым

Мағжанның 1936 жылы нағашыларына қонаққа

барғанын,  ақынды  көзі  көрген  адамдармен

кездескенін  жазады.  Осы  мақалада  мынадай

деректер  бар:  «Сол  жылы  қыста  біраз  адам

ұсталынды,  -  деп  сөзін  жалғастырды  Қият

ақсақал, – олардың бәрін Мақанды үйіне қонақ

қылғандар  еді.  Олар:  Жолдаспаев  Қали,

Әлімжан  Исин,  Құсайынов  Ғабдолла,

Молдашев Мұқамеджан, Көкенов Жекемұрат,

оның інісі Ғабдылғалым, Бәйімбетов Әушахман,

Оспан  мен  Баймұқандар.  Зейніш  ағамыз  бұл

кезде қатты ауырып, төсек тартып жатқан, оған

тимеді.  Қалғандарын  үлкен-кішісіне  қарамай

Омбының  НКВД-сы  алып  кетті.  Он  жылдан

кейін  Жекемұраттың  інісі  Ғабдылғалым  ғана

қайтып келді, қалғандарынан хабар болмады» [6,

487 б.].

Б.Дәрімбеттің  мақаласында  айтылатын

Қызылағашта  тұрған  Қият  ақсақалдың  сөзіне

құлақ  артсақ,  1936  жылы  Мағжанды  қонаққа

тоғыз  адам  шақырады  да,  солардың  біреуі

Баймұхамбет  Бейсенбинов  болады.  Және  олар

барлығы Мағжанға көрсеткен құрметі үшін кейін

НКВД құрбандары болып кете барады.

Әкесі айдалып кеткенде емшекте қалған жас

Мағжанға қатал тағдыр жетімдіктің ащы зарын

тартқызса  да,  ұзақ  ғұмыр  сыйлады.  Мағжан

Баймұханбетұлы әкесі ашқан Қарағаш мектебінде

оқып, оны бітіргеннен кейін Омбы қаласындағы

қазақ  педагогикалық  училищесіне  түседі.  1957

жылы аталған оқу орнын тәмамдаған соң, туып-

өскен аулына қайтып оралып, сол жерде көп жыл

бала  оқытады.  Өткен  ғасырдың  тоқсаныншы

жылдарының  ортасында  Омбы  қаласында

дүниеден  озады.  1993  жылы  асылдың  тұяғы  –

Мағжан  Баймұхамбетұлының  шаңырағында

болып,  аяулы  азаматты  көзбен  көрудің,

дастарқанынан дәм татудың мүмкіндігі болды.

Бір  өлеңнің  тарихы  мен  тағылымын  сөз

еткенде, мына жағдайды айтқымыз келеді. Қазан

қаласында  1913  жылы  жеке  өлеңдер  жинағын

басып  шығарған, ХХ  ғасырдың басында  туған

аулында мектеп ашқан, онда бала оқытқан, 1936

жылы  қазақ  халқының  ұлы  ақыны  Мағжан

Жұмабайұлын құрметтеп үйінде қонақ қылған,

сол  үшін  қуғындалып  кеткен  ағартушы,  ұстаз,

ақын Баймұхамбет Бейсенбинов те – сталиндік

қанды  қырғынның  жазықсыз  құрбаны,

әдебиетіміздегі  ақтаңдақ  есімнің  бірі.

Баймұхамбеттің және онымен тағдырлас Омбы

жерін мекендеген ақындардың өмірі мен өлеңдері

зерттеушісін күтеді.

Әдебиет

1 Жұмабаев М. Шығармалар. 3 томдық, 1-

т., Алматы: Білім, 1995, –256 бет.

2 РФ Омбы облыстық мемлекеттік архиві.

8-қор, 1-тізім, 6-іс.

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2015  №4  (29)

57

3 РФ Омбы облыстық мемлекеттік архиві.

8-қор, 1-тізім, 9-іс.

4  Қазақ  поэзиясының  антологиясы  (ХХ

ғасырдың бас кезі). – Алматы: Ғылым, 1992. –

488 б.

5 Омбының Алаш дәптері: Өлең-жырлар /

Құраст.  Қамзабекұлы  Д.  –  Алматы:  Жазушы,

2013. – 368 бет. – «Алаш мұрасы» сериясы.

6 Жұмабаев М. Шығармалар. 3 томдық, 2,

3-т., Алматы: Білім, 1995, – 512 бет.

Автор  этой  статьи  рассказывает  о  происхождении  произведения  М.Жумабаева  «Жас

Мағжанға»  и  призывает  к  изучению  творчества  Баймухамбета  Бейсенбинова,  воспитателя,

учителя, поэта, ставшего жертвой кровавой резни Сталина.

Резюме

Resume

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2015  №4  (29)

The author of this article talks about the origin of the product M.Zhumabayev "Jas Maғzhanғa"

and calls for the study of creativity Baymukhambet Beysenbinova, educator, teacher, poet, who became a

victim of Stalin's massacre.

58

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2015  №4  (29)

А.'IBRAYEVA, Senior teacher of the department  theory and

practice of translation

Semey State University of Semey

G.ORAZAYEVA, Senior teacher  of the foreign  languages

department

Al Farabi Kazakh National University

Almaty

MODERN STATUS OF LANGUAGES IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

This  article  is  devoted  to  the  language  problems  in  the  Republic  of  Kazakhstan  from  1917  till

nowadays.  The  influence  of  the  historical  events  on  the  development  of  the  language  can  make  this

process progressive or regressive.

Keywords: The language problem, the national identity, cultural relations, economic ties, bilingual

countries, integration into the world community, awakening of national consciousness.

The language problem in Kazakhstan is one of

the most delicate issues of our society. Language defines

the national identity of a group of people, their collective

history, their life experience and the social life style of

the people living in this country. A great Avar poet

expressed his relation to the mother tongue with these

words: ?If my language will die tomorrow I am ready

to die today [1]. Any country is characterized by the

complexity and uniqueness of the language state. Each

concrete situation is provided and determined by the

difficulty and features of the political, economical, socio-

ethnical factors that define the circumstance of the

country. For seventy years, the Russian language was

made in priority. During these years, Kazakhstan was

a part of the USSR. Education, official documents and

prestigious  jobs  required  a  fundamental,  solid

knowledge of the Russian language. As for education

most of schools used Russian; Kazakh schools were

closed. So Kazakh language was spoken only in the

rural areas. The Kazakh intellectuals were eliminated

by Soviet power: scientists, politicians, cultural eminent

persons, writers, philosophers. The Kazakh people

were left without its cultural, intellectual and political

leadership. The Arabic alphabet which was used by

Kazakh people was changed into the Latin alphabet;

the next change of the alphabet took place within a

few years when the Cyrillic alphabet was introduced.

Such types of changes broke cultural relations between

the generations. Children could no longer read the

literature that their parents had read in Arabic. Older

people became functionally illiterate, because they could

not read the new Cyrillic script. All documents, books

edited in the Arabic alphabet or Latin alphabet left

without use. Our parents could read in Arabic alphabet;

their document were in Latin alphabet; we, children

learned Cyrillic. It was kind of cultural trauma [2].

The Kazakh language in the Soviet time was in a

very  difficult  position.  The  state  did  not  seem  to

discourage the use of national languages, but in different

republics the degree of their  use was different. In

Armenia, for example, where the population was almost

completely  mono-ethnic  (97-98  percent  were

Armenians),  the  national  language  had  very  little

competition. Russian was applied only in the capital of

Armenia, in Yerevan, and then in the official media. In

contrary, in Kazakhstan in the 1960s the Kazakhs made

up only 30 percent of the population. The majority was

Russian, and it is not surprising that the Russian language

dominated  all  others.  In  these  circumstances,  the

Kazakh language, increasingly lost its position, and

became unnecessary for study, so much so, that the

indigenous people of Kazakhstan became ashamed to

speak it.

The fact that the Kazakh nation with the rise

power  of  the  Bolsheviks  suddenly  turned  from  a

nomadic to a settled people played a negative role. This

ӘОЖ 821.512.122

59

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2015  №4  (29)

civilizational change contributed to the loss of a significant

part of the culture and the national identity of the

Kazakh. This was especially true of the Kazakhs who

began to live in cities. In Kazakh cites almost one

hundred percent of the population was Russian - with

Russian traditions and a Russian mentality. That is not

to say that the Russian culture was imposed on Kazakh

people. Rather, the Russian culture naturally prevailed

and triumphed over the national identity.

In 1991, Kazakhstan gained its independence

and Kazakhs had the opportunity to expand the use of

their national language to all fields. Due to the adoption

of the new constitution, laws about the Kazakh language

aided its expansion. According to the constitution,

Kazakh is the official, state language, but Russian is the

interethnic  language,  because  more  than  100

representatives of different nationalities live in the

Republic of Kazakhstan, who do not speak Kazakh.

The youth gained the right to receive education in

Kazakh. The evidence of this fact is the appearance of

Kazakh  kinder  gardens,  schools,  colleges  and

universities.

Much to our regret the Kazakh language cannot

take its rightful place in society. Several causes for this

problem can be identified. Firstly: Fundamental sciences

and IT, modern theoretical works and materials, such

as textbooks, are in Russian or English. Consequently,

teachers  and  students  have  to  translate  them  into

Kazakh. Secondly: The edition of Kazakh papers and

magazines is sufficient; the choice of periodicals is

diverse. The only problem is that they are financed by

a state budget and are not financially self reliant. This

financial dependence influences the quality of periodicals

and television programmes. Many Kazakh families use

TV satellites focused on Russian channels because the

quality of the broadcast is higher, and the cost is lower

than Kazakh channels. The use of internet without

knowing Russian or English is impossible. Kazakh

websites suffer from the low quality. The entertainment

of the youth, especially video games are in English or

Russian. Young people playing these games are well

educated and come from the wealthy segment or from

the  elite  of  society.  The  Kazakh  language  is  not

represented at all in the games. When the situation will

change for the better is not clear. Mass culture and

entertainment greatly influence the development of the

language, since it forms areas for its use and creates

preconditions for its future status. The translation of film

master pieces into Kazakh is not commercial because

box-office takings are inadequate. Thirdly: The Russian

language is still used widely. Some of the reasons for

this widespread usage are strong economic ties with

Russia, use of the Russian language by other minorities

and the massive information impact of Russia.

As for European bilingual countries, such as

Belgium or the Netherlands, the population use its state

language everywhere. Of course, almost everybody can

speak a second language. Politicans in these countries

understand the importance of comprehension of the

state language, because they consider the language as

a national identity, public domain. We hope that in near

future, each citizen of our country will realize the

importance of knowing his or her state language.

In addition to the weak position of the Kazakh

language another challenge has appeared the fact that

many people study the English language in order to

become internationally. According to the concept of the

Dutch researcher A. de Swaan, English "takes on a

global constellation of languages hypercentral place",

and its position is supported by the "self-development

and self-expansion mechanisms" [3]. According to the

observations  of  the  scholar,  ?one  of  the  factors

contributing to the consolidation of such a role of English,

is the rivalry of other languages and language groups,

as well as purely formal recognition of the ideal of

multilingual elites who skillfully take advantage of the

dominance of one language. What works in favor of

the English language is the fact that most people strive

to master the language with the greatest "communication

value" [4].

Knowledge  of  the  English  language  on  the

territory of Kazakhstan is not only a list of the necessary

conditions for study abroad, but it is also important for

the overall competitiveness of young professionals in

the labor market, both in the country and abroad. Of

course, English is not our native language, but without

mastering it, our integration into the world community

will be largely complicated and problematic. From this

perspective, the idea of a language trinity is relevant

and a matter of time [5].

In many countries, the government uses the

multilingualism of the population for the development

of society. For example, In Singapore official four

languages have a official status: English, Chinese, Malay

and Hindi. As a result, the majority of the population of

this country speaks several languages, so they are more

60

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

жүктеу/скачать 2,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: