Халықтың жас құрылымындағы балалар мен жастар топтарының үлесі

10

Сонымен  бірге,  қазіргі  уақытта  жұмыс  күшінің  елеулі  легі  Қазақстанға  сырттан 

мыналардың есебінен келуде:

•

Қазақстан  мемлекеттік  егемендік  алғанға  дейін  елден  тыс  жерлерде  тұрған  және 

тарихи  отанына  тұрақты  мекендеуге  қайта  оралған  этникалық  қазақтар  тобындағы 

оралмандардың (репатрианттардың) келу квотасын анағұрлым белсенді пайдалануы

4

; 

•

Қазақстан Республикасында немесе Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасында туған 

немесе бұрын азаматтығы болған бұрынғы Кеңестер Одағы республикаларынан шыққан 

түрлі этникалық топтар өкілдерінің және олардың отбасы мүшелерінің тұруға рұқсат 

және азаматтық алуы;

•

шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған жыл сайынғы квотаның біртіндеп көбеюі;

•

мәртебелері  реттелмеген,  ең  алдымен,  көршілес  мемлекеттерден  келетін  еңбек 

мигранттары ағынының өсуі.  

Тұтастай  алғанда,  атап  көрсетейік,  елден  әртүрлі  этникалық  топтардың  жаппай  ке-

туімен  сипатталған  өткен  ғасырдың  90-жылдарымен  салыстырғанда,  2004  жылдан  бас-

тап  Қазақстанда  көші-қонның  оң  сальдосы  байқалады.  Егер  1999  жылы  елден  басқа  ел-

дерге тұрақты тұруға кеткендердің саны 164947 адам болса, 2006 жылы ол 33690 адамға 

дейін азайған. Өз кезегінде елге тұрақты мекендеуге келушілердің саны 41320-ден 66371 

адамға дейін артқан. Сонымен қатар, 2006 жылы иммигранттар санының жартысынан ас-

тамы Өзбекстанның бұрынғы азаматтары болса, шамамен төрттен бірі – бұрынғы ресейлік-

тер. Сондай-ақ, бұрынғы Кеңестер Одағынан емес, ең алдымен Қытай мен Монғолиядан 

келіп жатқан оралмандардың (репатрианттардың) қатары да өсіп келеді. Елге келіп жатқан 

көші-қон  легінің  негізгі  үлесін  қазақтардың  этникалық  топтары  (2006  жылы  шамамаен 

73%) құрайды, көршілес Орталық Азия республикаларынан Қазақстанға тұрақты мекендеу-

ге көшіп келуші қырғыздардың, этникалық кәрістер мен басқа да этникалық топ өкілдері 

санының көбеюі байқалады.

2.2-кесте.

2001-2006 жж. көші-қон сальдосы

Жылдар

Келгендер, мың ад.

Кеткендер, мың ад.

 Көші-қон сальдосы, мың ад.

2001

34,4

104,3

-69,9

2002

58,2

120,2

-62,0

2003

65,6

73,9

-8,3

2004

68,3

65,5

+2,8

2005

74,3

52,2

+22,1

2006

67,4

33,9

+33,5

Дерек көзі: Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға арналған көші-қон саясатының 

тұжырымдамасы. Астана, 2007.

Сонымен бірге, төменде көрсетілетіндей, 2004 жылдан бері үкімет Қазақстан Республи-

касы аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған 

жыл сайынғы квотаны біртіндеп көбейтуде. Бастапқыда, квота, негізінен, Қазақстанда жұмыс 

істейтін  шетелдік  компаниялар  қатысында,  оларға  шетелдік  басшыларды,  мамандар  мен 

жоғары біліктілікті талап ететін қызметтер мен жұмыстарды орындайтын жұмысшыларды 

тартуға рұқсат ету мен шектеу мақсатымен қолданылды. Сонымен қатар, соңғы жылдары 

отандық жұмыс берушілер де, атап айтқанда, құрылыста, ауыл шаруашылығында  шетел-

дік жұмыс күшін белсене тартуда. Осыны ескергенде, 2006 жылдан бері, үкіметтің шетел-

дік жұмыс күшін тартуға белгілеген квотасының құрамына білікті жұмысшылар мен ауыл 

шаруашылығы қызметкерлерін тарту квотасы енгізілді.

Қазақстанда  соңғы  жылдары  мәртебелері  реттелмейтін  еңбек  көші-қонының  көлемі 

айтарлықтай көбейіп келе жатқаны көпшілікке белгілі. Алайда, бұрынғы Кеңестер Одағының 

4 Оралмандарға арналған жыл сайынғы квота 2005-2008 жылдары 15000 отбасы  деңгейінде белгіленді.

11

бірқатар елдерімен виза режимінің болмауын, экономиканың сауда, құрылыс, мейманхана 

бизнесі, көлік сияқты кейбір салаларындағы, бейресми жұмыспен қамту деңгейінің жоғары 

болуын  қосқанда,  бірқатар  себептерге  байланысты  оның  Қазақстандағы  нақты  ауқымын 

бағалау  қиындап  отыр.  2006  жылы  еңбекші-мигранттарды  заңдастыру  барысында  тиісті 

құжаттарды толтырмай, республика аумағында еңбек қызметін жүзеге асырушы 164,5 мың 

шетелдік  азаматтар  анықталған

5

.  Шұғыл  деректер  бойынша  2007  жылдың  соңына  қарай 

келген және көші-қон полициясы басқармасында тіркелмеген шетелдік азаматтардың саны 

47 пайызға көбейген

6

. Сыртқы еңбек көші-қонының негізгі ағындары Қазақстанда визасыз 

режим қолданылатын көршілес Орта Азия мемлекеттерінен, сондай-ақ Қытайдан келетіні 

байқалады. 

2.2. Қазақстанның еңбекші-мигранттардың құқықтарына 

қатысты халықаралық конвенцияларға, аймақтық және екі 

жақты келісімдерге қатысуы

Қазақстан  Республикасы  Барлық  еңбекші-мигранттардың  және  олардың  отбасы 

мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы 1990 жылғы Халықаралық Конвенцияны, ХЕҰ 1949 

жылғы № 97 Еңбекші-мигранттар туралы конвенциясын (қайта қаралған) және ХЕҰ № 143 

Еңбекші-мигранттар  туралы  конвенциясын  (қосымша  ережелер)  бекіткен  жоқ.  Сонда  да, 

Қазақстан 1993 жылдан бері ХЕҰ мүшесі, және де ел Халықаралық еңбек ұйымының барлық 

8 іргелі және 4 басымдықты конвенцияларын қоса алғанда, осы ұйымның 16 конвенциясын 

бекітті. Жоғарыда аталған ХЕҰ конвенцияларымен қатар, Қазақстан еңбекші-мигранттар-

дың құқықтарын қорғау тұрғысынан маңызды мәнге ие адам құқықтарына қатысты бірқатар 

халықаралық конвенцияларды бекітті. Жекелей алғанда, әңгіме Экономикалық, әлеуметтік 

және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пакт, Азаматтық және саяси құқықтар туралы 

Халықаралық пакт, Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы 

конвенция мен оған Факультативтік хаттама, Бала құқықтары туралы конвенция мен оған 

екі факультативтік хаттама туралы болып отыр

7

.

  Аймақтық деңгейде Қазақстан Республикасы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (бұдан 

әрі - ТМД) шеңберіндегі, еңбек көші-қонына қатысты бірқатар көптараптық келісімдерге 

қатысушы  болып  табылады.  Олардың  арасында,  Еңбек  көші-қоны  саласындағы 

ынтымақтастық  және  еңбекші-мигранттарды  әлеуметтік  қорғау  туралы  1994  жылғы 

Келісім, Орта (жалпы) білім, бастауыш кәсіптік және орта кәсіптік (арнаулы) білім туралы 

құжаттарды өзара тану және құжаттардың баламалығы туралы 2004 жылғы Келісім жеке 

атап өтуге тұрарлық. Сондай-ақ, Қазақстан Әзірбайжанмен, Беларусьпен, Қырғызстанмен, 

Моңғолиямен, Тәжікстанмен, Өзбекстанмен еңбек көші-қоны мәселелері туралы екі жақты 

және  үш  жақты  келісімдерге  қол  қойды.  Көршілес  Қырғыз  Республикасымен  осындай 

бірқатар келісімдерге қол қойылды

8

. 

5  Деректер  2007-2015  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  көші-қон  саясаты  

тұжырымдамасында келтірілген

6  Деректер  “Кто  грабит  горожан:  гастарбайтеры  или  внутренние  мигранты?”  («Қалалықтарды 

кім тонайды: гастарбайтерлер ме, әлде ішкі мигранттар ма?») мақаласында келтірілген, 2008 жылғы 8 

қаңтардағы  “Вечерний Алматы” газеті, www.vecher.kz. 

7 Балалардың қарулы қақтығыстарға қатысуына қатысты Факультативтік хаттама және Балалар сау-

дасына, балалар жезөкшелігіне және балалар порнографиясына қатысты Факультативтік хаттама

8  Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қырғыз Республикасының Үкіметі мен Өзбекстан Республикасының 

Үкіметі арасындағы жұмыс күштерінің еркін жүріп тұруы үшін құқықтық,  экономикалық және ұйымдық 

жағдайлар  жасау  жөніндегі  1997  жылғы  Келісім,  Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  мен  Қырғыз 

Республикасының  Үкіметі  арасындағы  Шекараға  іргелес  облыстарда  ауыл  шаруашылығы  жұмыстарымен 

айналысатын  еңбекші-мигранттардың еңбек қызметі және оларды  әлеуметтік қорғау туралы 2002 жылғы 

Келісім,  Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  мен  Қырғыз  Республикасының  Үкіметі  арасындағы  Қырғыз 

Республикасының  аумағында  уақытша  жұмыс  істейтін  Қазақстан  Республикасы  азаматтары,  еңбекші-

мигранттардың еңбек қызметі және оларды қорғау туралы, Қазақстан Республикасының аумағында уақытша 

жұмыс істейтін Қырғыз Республикасы  азаматтары, еңбекші-мигранттардың  еңбек қызметі және оларды 

қорғау туралы 2006 жылғы  Келісім.

12

III. МИГРАНТТАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАНДА ЖҰМЫСҚА 

ОРНАЛАСУ МҮМКІНДІГІ (ҚАБЫЛДАУ САЯСАТЫ)

3.1. Халықаралық еңбек көші-қонын құқықтық реттеу шектері

Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 13 желтоқсандағы № 204-1 «Халықтың көші-

қоны туралы» Заңы еңбек көші-қоны жеке адамдардың басқа мемлекеттерден Қазақстан 

Республикасына және Қазақстан Республикасынан, сондай-ақ еңбек қызметін жүзеге асыру 

үшін мемлекет ішінде уақытша қоныс ауыстыруы деп айқындайды. Оның үстіне, жоғарыда 

аталған Заңның 7-бабында азаматтығын ауыстыруына байланысты емес, еңбек көші-қоны 

тәртібімен келген шетелдіктердің, егер халықаралық келісімдерде өзгеше тәртіп көзделмесе, 

Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты тұратын жері болуға тиіс деп көрсетілген. 

Осылайша, Қазақстан заңнамасы Қазақстан Республикасында тұрақты тұру құқығын алған 

шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ тұлғаларды еңбек мигранттары қатарынан алып 

тастайды (шетелдік азамат үшін – тұру рұқсаты, азаматтығы жоқ тұлға үшін – азаматтығы 

жоқ тұлға куәлігі). Бұған қоса, еңбек көші-қоны туралы ұлттық заңнама мынадай шетелдік 

азаматтар мен азаматтығы жоқ тұлғаларға қолданылмайды:

•

Қазақстан  Республикасы  аумағында  орналасқан  бөлімдерде  әскери  қызметте 

жүргендер;

•

дипломатиялық миссиялар мен халықаралық ұйымдардың құрамына кіретіндер;

•

оқуда немесе өндірістік тәжірибеде жүргендер; 

•

тіркелген діни бірлестіктерде кәсіптік қызметті жүзеге асырушылар;

•

тіркелген шетелдік ақпарат құралдарынің өкілдері болып табылатындар;

•

Қазақстан  Республикасына  турист  ретінде  және  іскерлік  кездесулер  өткізу  үшін 

қайырымдылық және гуманитарлық көмек көрсету мақсатымен келгендер;

•

теңіз және өзен кемелерінің, әуе, теміржол және автомобиль көлігінің мүшелері болып 

табылатын адамдар. 

Тұтастай алғанда, Қазақстан заңнамасы  Барлық еңбекші-мигранттардың және олардың 

отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы 1990 жылғы Халықаралық Конвенцияның 

3-бабында  көрсетілген  еңбек  көші-қонын  реттеу  нысанынан  негізгі  алынып  тастау-

ларды  көрсетеді  және  сонымен  салыстырғанда  бірнеше  қосымша  санаттарды  -  әскери 

қызметкерлерді, тіркелген бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдерін, діни миссионерлер-

ді қамтиды. Сонымен бірге, ұлттық заңнамада еңбек көші-қоны пәнінен «жағалаулардағы 

стационарлық  қондырғыларда  істейтін,  тұруға  және  жал  бойынша  жұмыс  мемлекетінде 

ақылы қызметке қатысуға рұқсат берілмеген еңбекшілерін» шығарып тастайтын ереже жоқ 

(Барлық еңбекші-мигранттардың және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау ту-

ралы 1990 жылғы Халықаралық конвенцияның 3-бабының f –тармақшасын қар.). 

Жоғарыда көрсетілген 1990 жылғы Конвенцияда

9

 еңбекші-мигранттар азаматтығы жоқ 

мемлекетте ақылы еңбек қызметімен айналысатын, айналысып жүрген немесе айналысқан 

түлғалар ретінде анықталады. ХЕҰ № 143

10

 Конвенциясына сәйкес «қызметкер-мигрант» 

термині «жалдық емес жұмыстан басқа кез келген жұмысты алу мақсатымен бір елден бір 

елге  көшіп-қонған  және  қызметкер-мигрант  ретінде  елге  заңды  түрде  келген  кез  келген 

тұлғаны» білдіреді. Жоғарыда келтірілген анықтамаларды Қазақстан заңнамасындағы еңбек 

көші-қоны ұғымының анықтамасымен салыстырғанда, халықаралық тәсілдердің тұрақты 

және  уақытша  еңбекші-мигранттарды,  ал  Барлық  еңбекші-мигранттардың  және  олардың 

отбасы  мүшелерінің  құқықтарын  қорғау  туралы  Халықаралық  Конвенция  бизнес-иммиг-

ранттар деп аталатын тұлғаларды да қамтитынын атап өтуге болады. Бұл жерде, ұлттық 

9   2-баптың 1-тармағы. 

     10 11-бап.

13

заңда  «еңбекші-мигрант»  термині  пайдаланылғанымен,  Қазақстан  Республикасының 

Халықтың көші-қоны туралы Заңының қаралып отырған ережесі ХЕҰ 1975 жылғы № 143

11 

Конвенциясындағы «қызметкер-мигрант»

12

 ұғымына жақын.

Екінші жағынан, салыстырмалы түрде жуырда ғана мемлекеттік егемендік

13

 алған және 

Кеңес Одағының ыдырауына байланысты мәселелерді реттестіру қажеттілігіне тап болған 

Қазақстан адамдардың түрлі санаттарының қайтымды көші-қонына жағдай жасау жөніндегі 

шараларды  белсене  іске  асыруда.  Олар  оралмандарды  (Қазақстан  Республикасы  егемен-

дік алған сәтте шет жерлерді тұрақты мекендеген қазақ ұлтының өкілдерін), Қазақстан не-

месе  Қазақ  КСР-і  аумағында  дүниеге  келген  немесе  бұрын  Қазақстан  Республикасының 

азаматтығында  болған  тұлғаларды  қамтиды.  Көп  жағдайларда,  мұндай  қайтымды  көші-

қон ағындарының экономикалық сипатқа ие, соның ішінде әңгіме жұмысқа орналасу не-

гізіндегі көші-қон туралы болып отыр. Бұл әсіресе, көршілес Орталық Азия мемлекеттері-

мен салыстырғанда (әсіресе, Өзбекстан мен Қырғызстан жағдайлары), елдегі экономикалық 

ахуал әжептәуір жақсарған 2000-жылдары анық байқала бастады, бұл осы елдерден елге 

тұрақты мекендеуге келушілер ағынының айтарлықтай көбеюіне әкелді. Қайтымды көші-

қонды мемлекеттік қолдау жөнінде Қазақстан жүзеге асырып жатқан шаралардың кейбі-

реуі  әлемнің  басқа  елдерінде  қолданылатын  көшіп  келуді  жұмысқа  орналастыру  негізін-

де ынталандыру жобаларымен белгілі бір ортақ тұстары бар екенін атап өткен жөн. 1991 

жылғы 20 желтоқсанда қабылданған № 1017-ХІІ «Қазақстан Республикасының азаматтығы 

туралы» Заң белгілі бір кәсіптері мен біліктілігі бойынша белгілі бір талаптарға жауап бе-

ретін  тұлғалар  үшін  Қазақстан  азаматтығын

14

  алуына  жеделдетілген  рәсім  мүмкіндігін 

қарастырады. Мұндай кәсіптер мен талаптардың тізбесі Президенттің 2005 жылғы № 1587 

Жарлығымен белгіленген. Ол өнер саласындағы бірқатар кәсіптерді, сондай-ақ сәулетші, 

биолог, геолог, геофизик, ұшқыш пен штурман, химик, мұғалімдер мен басқа да кәсіптерді 

қамтиды. Алайда, қатаң заң мағынасында Қазақстанда тұрақты мекендеу құқығын алған 

тұлғалар ұлттық заңнамаға сәйкес еңбек мигранттарына жатқызыла алмайды.

3.2. Шетелдік жұмыс күшін квоталау

2001 жылдан бастап Қазақстанда шетелдік жұмыс күшіне деген сұранысты бағалау оны 

тартуға арналған квота негізінде жүзеге асырылады, оны ел үкіметі жыл сайын белгілейді. 

Квотаны бекіту рәсімі халықты жұмыспен қамту туралы Заң

15

 ережелеріне негізделеді және 

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы № 836 қаулысымен егжей-

тегжейлі  реттеледі.  Жыл  сайынғы  квотаның  мөлшері,  жергілікті  атқарушы  органдардың 

ішкі еңбек нарығына талдау жүргізу және жұмыс берушілерден өтінімдер жинау арқылы 

құрастырылатын ұсыныстары негізінде белгіленеді. 2004 жылдан бастап мүдделі орталық 

атқарушы органдарға да (салалық министрліктер мен ведомстволар) Еңбек және халықты 

әлеуметтік қорғау министрлігіне шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған квотаға қатысты 

ұсыныс енгізу құқығы берілген. Квота айқындауға жұмыс берушілер жергілікті атқарушы 

органдарға алдағы жылы шетелдік жұмыс күшін тартуға өтінім беру жолымен қатысады

16 

.

Квота  жұмыс  күшінің  жалпы  көлемінен  үлес  негізінде  айқындалады,  атап  айтқанда, 

алдыңғы  жылғы  деректер  бойынша  республиканың  экономикалық  белсенді  халық  саны-

11  Көші – қон саласындағы қиянатшылдық туралы және еңбекші-мигранттарды мүмкіндіктер мен 

өтініш беру теңдігімен қамтамасыз ету туралы Конвенция. 

    12  5-бапты қараңыз. 

   13  1991 жылғы 16 желтоқсан. 

   14  Жалпы тәртіп шетелдік азаматтардың елдің аумағында заңды негізде кемінде бес жыл тұрақты 

тұрғаннан кейін не Қазақстан Республикасының азматтарымен – кемінде 3 жыл бойы некеде 

тұрғандардың  Қазақстан Республикасының азаматтығын алуын қарастырады. 

   15  11-бап. 

   16 Испания тәжірибесі өзгеше: үкімет квотаны әлеуметтік әріптестермен – жұмыс берушілермен және 

кәсіподақтармен, сондай-ақ аймақтық әкімшіліктермен және мекемелермен кеңескеннен кейін  белгілейді.

14

на пайызбен белгіленеді. Соңғы бірнеше жылда Үкімет тиісті шешімді алдыңғы жылдың 

желтоқсанының соңында қабылдайды

17

, кейіннен бекітілген квотаны Еңбек және халықты 

әлеуметтік қорғау министрлігі облыстардың, Астана және Алматы қалаларының арасында 

қысқа мерзімде таратып бөледі

18

.     

                                                           

3.1-кесте 

Үкімет бекіткен шетелдік жұмыс күшін тарту квоталары

Жылдар

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

экономикалық 

белсенді халыққа 

шаққанда %

0,15

0,14

0,14

0,28

0,32

0,70

0,98

1,60

Мың адам

10,5

10,7

10,5

21,2

25,6

56,0

79,5

132,7

Дерек көзі: ҚР еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметтері бойынша. 

Астана, 2008.

Еңбек көші-қонын квоталау жүйесі Қазақстанда ішкі еңбек нарығын қорғау мақсатында 

енгізілді. Бастапқыда мақсат шетелдік заңды тұлғалардың жоғары және орта білікті жұмыс 

орындарына  (басқарушы  қызметкер,  жоғары  және  орта  арнаулы  білімді  мамандар,  білік-

ті  жұмысшылар)  шетелдік  еңбекшілерді  тартуын  шектеу  болды.  Соңғы  жылдары  елде 

қолданылатын  шетелдік  жұмыс  күшін  квоталау  жөніндегі  талаптар  елеулі  өзгерістерге 

ұшырады. Біріншіден, олар қазіргі уақытта шетелдік азаматтардың немесе азаматтығы жоқ 

тұлғалардың бір қатарына

19

 қолданылмайды, соның ішінде:

•

шетелдік  заңды  тұлғалардың,  олардың  филиалдары  мен  өкілдіктерінің,  сондай-ақ 

банк және сақтандыру ұйымдары мен өзге де кейбір ұйымдар-инвесторлардың бірінші 

басшылары болып істейтіндерге;

•

жұмыс істейтін спортшылар мен әртістерге;

•

жеке кәсіпкерлерге

20

;

•

«Байқоңыр» ғарыш айлағының қызметіне байланысты, халықаралық шарттарға сәйкес 

Қазақстан аумағында еңбек қызметін жүзеге асырушыларға; 

•

білім беру мекемелерінің оқытушыларына;

•

Оралмандарды,  босқындарды  және  Қазақстан  Республикасының  аумағында  босқын 

мәртебесін алған және саяси пана тапқандарды қоса, Қазақстан Республикасын тұрақты 

мекендейтін тұлғаларға;

•

еңбек  көші-қоны  жөніндегі  заңнама  талаптары  бойынша  осы  топтарға  жатпайтын 

тұлғаларға.

Екіншіден, 2006 жылдан бастап, Қазақстанда шетелдік жұмыс күшіне арналған квоталар 

Қырғызстан мен Өзбекстаннан еңбекші-мигранттар көптеп тартылатын маусымдық ауыл 

шаруашылығы жұмыстарын ескереді. Еңбекші-мигранттардың осы санаттарына рұқсат беру 

үшін тиісті шығу елдерімен еңбек көші-қоны саласындағы ынтымақтастық және еңбекші-

мигранттарды  әлеуметтік  қорғау  туралы  келісімнің  болуы  талап  етіледі

21

.  Қырғызстанға 

қатысты,  шекара  маңындағы  облыстарда  ауыл  шаруашылығы  жұмыстарымен  айналыса-

тын еңбекші-мигранттар үшін еңбек қызметін жүзеге асыруға арналған өзара квота беру ту-

17  2008 жылға арналған квота Үкіметтің 2007 жылғы 28 желтоқсандағы қаулысымен  бекітілді.   

     18  2007 жылға ол 2006 жылғы 29 желтоқсанда, ал 2006 жылға – 2005 жылғы 30 желтоқсанда бөлініп 

таратылды. 

     19  Мұндай шығарулардың қолданыстағы толық тізбесі Үкіметтің 2001 жылғы 19 желтоқсанда 

қабылданған қаулысына 2003 жылғы 20 қаңтарда, 2004 жылғы 17 наурызда, 2006 жылғы 14 наруызда ен-

гізілген өзгерістерге сәйкес құрылды.. 

    20  Халықтың көші-қоны туралы Заңның 8-бабына сәйкес Қазақстан Республикасына уақытша келуші  

шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар жеке кәсіпкерлік субъектілері болып табыла алады, бірақ бұл 

ретте олар  заңды тұлға құрмай, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыра алмайды.  

    21  Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы № 836 қаулысының 11 және 12-

тармақтарын қараңыз.

1

ралы ереже, ауылшаруашылық еңбекші-мигранттары жөніндегі 2002 жылғы 9 шілдедегі

22

 

үкіметаралық екі жақты келісімде көзделген болатын; Өзбекстанға қатысты, мұндай келісім 

жоқ және маусымдық ауылшаруашылық көші-қоны реттелмейтін сипатқа ие. Үшіншіден, 

ұлттық заңнама бойынша квоталау жөніндегі талаптар біздің аумағымызда заңды тұлға құра 

отырып, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы бизнес-иммигранттарға қолданылмайды

23

. 

3.3. Шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат беру

Шетелдік  жұмыс  күшін  тартуға  қатысты  заңнамалық  жалпы  талаптар  жоғарыда 

аталған Халықты жұмыспен қамту туралы Заңмен белгіленеді. Бұдан да толығырақ, олар 

Үкіметтің  2001  жылғы  19  маусымдағы  №  836  қаулысымен  бекітілген  ережелермен  рет-

теледі

24

.  Қазақстанда  шетелдік  жұмыс  күшін  тартуға  рұқсат  жұмыс  берушіге  шетелдік 

қызметкерлердің мынадай санаттарына беріледі:

1)  бірінші санат – ұйымның басшылық құрамы;

2)  екінші санат – белгіленген тәртіппен расталған құжаттары бар, жоғары және орта кәсіптік 

білімі бар мамандар;

3)  үшінші санат – білікті жұмысшылар;

4)  төртінші  санат  -  еңбек  көші-қоны  саласындағы  ынтымақтастық  және  еңбекші-

мигранттарды  әлеуметтік  қорғау  туралы  келісімдерге  сәйкес  маусымдық  ауыл 

шаруашылығы жұмыстарымен айналысатын жұмысшылар.

Шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат алу жұмыс берушінің дәйекті түрде мынадай не-

гізгі сатылардан өтуін талап етеді:

1)  ұйғарымды нысандарды міндетті түрде пайдаланып және оларды өткізудің белгіленген 

мерзімдерін сақтай отырып, ішкі еңбек нарығында ұсыныстар іздестіру;

2)  онда көрсетілген санаттар мен біліктіліктер бойынша шетелдік қызметкерлердің белгілі 

бір санына рұқсат алу;

3)  рұқсат берген мемлекеттік органның шақырылатын шетелдік қызметкерлердің атаулы 

тізімін куәландыруы.

Қазіргі уақытта Қазақстан заңнамасы жұмыс берушілерден ұлттық кадрларды жұмысқа 

орналастыруға қатысты артықшылық қағидасын сақтауды және шетелдік қызметкерлерді 

тартуға рұқсат алуға өтініш берген кезде ішкі еңбек нарығында қолда бар бос орындарға 

лайықты  үміткерлерді  таба  алмауының  дәлелдемесін  беруді  талап  етеді.  Ішкі  еңбек 

нарығында алдын ала ұсыныстар іздестіру жөніндегі талаптардың орындалуы заңнамамен 

реттеледі және төменде келтірілген үш тәсілдің барлығының міндетті түрде орындалуын 

көздейді:

•

бос  орындар  туралы  ақпаратты  өтініш  берген  барлық  үміткерлермен  міндетті  түрде 

әңгімелесулер жүргізе отырып, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің

25

 

веб-сайтындағы республикалық деректер базасында тіркеу және орналастыру;

•

аймақтық  деректер  базасында  (рұқсат  беретін  жергілікті  атқарушы  органның)  тиісті 

ұсыныстар іздестіру; 

•

қолда бар бос орындар туралы республикалық және жергілікті мерзімдік басылымдарда 

хабарландыру жариялау.

22  Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қырғыз Республикасының Үкіметі арасындағы Шекараға 

іргелес облыстарда ауыл шаруашылығы жұмыстарымен айналысатын еңбекші-мигранттардың еңбек 

қызметі және оларды әлеуметтік қорғау туралы 2002 жылғы Келісім Қазақстан Республикасы Үкіметінің  

2003 жылғы  16 қаңтардағы № 29 қаулысымен  бекітілген. 

    23  Еңбек көші-қонын қолдайтын бірқатар мемлекеттерде, мәселен, Канада мен Испанияда бизнес-им-

мигранттар үшін  квота көзделген.  

    24  Бұл ережеге өзгерістер мен толықтырулар ұдайы  енгізіледі. Оларға соңғы  түзетулер Үкіметтің  2007 

жылғы 19 желтоқсандағы № 1242 қаулысымен енгізілді және 2008 жылғы 1 маусымда күшіне енеді. 

    25  www.enbek.kz

1

Ішкі еңбек нарығын тестілеудің жоғарыда көрсетілген тәсілдері үшін рұқсат алуға өтініші 

беру күніне қатысты оларды өткізудің мерзімдері де заңды тәртіппен айқындалған (мерзімді 

басылымдарда – 1 айдан 3 айға дейін, жергілікті атқарушы органның аймақтық деректер ба-

засында іздестіру – бір айдан асырмай). Ішкі еңбек нарығында іздестіру жөніндегі талап-

тар шетелдіктерді шетелдік банк, сақтандыру ұйымдарының құрылымдық бөлімшелерінің 

басшылары ретінде және еңбек көші-қоны саласындағы ынтымақтастық және еңбекші-миг-

ранттарды әлеуметтік қорғау туралы келісімдерге сәйкес ауылшаруашылық қызметкерлерін 

тарту  жағдайында  қолданылмайды.  2008  жылғы  1  маусымнан  бастап  бұл  тізбе  біршама 

ұлғайтылатын болады және ішкі еңбек нарығында ұсыныстар іздестіру мамандардың жеке-

леген санаттарына, мысалы, жоғары оқу орындары мен ғылыми ұйымдардың оқытушылары 

мен ғылыми қызметкерлеріне, теңіз кемелері экипажының мүшелеріне қатысты болмайды.

Қазақстанда  жұмыс  берушілерге  шетелдік  жұмыс  күшін  тартуға  рұқсаттарды 

облыстардың, сондай-ақ Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органда-

ры таратқан аймақтық квоталар шегінде береді. Жұмыс беруші рұқсат алу үшін белгіленген 

ережелерге

26

 сәйкес құжаттардың

27

 қомақты пакетін ұсынуы тиіс, ол мыналарды қамтиды:

1)  тартылатын  шетелдік  жұмыс  күшінің  саны,  жекелеген  кәсіптер  мен  біліктіліктер 

бойынша санаттары көрсетілген мемлекеттік немесе орыс тіліндегі өтінішті;

2)  Еңбек  және  халықты  әлеуметтік  қорғау  министрлігінің  белгілі  бір  нормативтік 

құжаттарына

28

 сәйкес әр лауазым үшін белгіленген біліктілік талаптарын;

3)  егер бұлар жалданатын қызметкердің біліктілік талаптарына енгізілген болса, шет ел 

тілін және стандарттарын білу, шетелдегі жұмыс тәжірибесі қажеттігі негіздемесін;

4)  аймақтық деректер базасынан бос лауазымдар бойынша ұсыныстардың болуы туралы 

анықтаманы;

5)    лауазымға  қойылатын  біліктілік  талаптары  көрсетілген,  бар  бос  орындар  туралы 

хабарландырулары бар мемлекеттік немесе орыс тіліндегі республикалық және жергілікті 

баспасөз басылымдарының

29

 түпнұсқасы;

6)  еңбек нарығы деректерінің республикалық базасы бойынша іздестіру нәтижелерін;

7)  бұрын  берілген  рұқсаттың  ерекше  шарттарының  орындалуы  туралы  ақпаратты  (олар 

болған кезде); 

8)  егер  мұндай  жағдай  ішкі  еңбек  нарығында  ұсыныстар  іздестіру  кезінде  орын  алған 

болса, жұмыс берушінің қазақстандық азаматтарға уәждемелі бас тартуын;

9)  сұралатын шетелдік жұмыс күші санының негіздемесін.

Жалпы, шетелдік жұмыс күшін тартуға берілетін рұқсат, бір облыстың не Астана, не Ал-

маты қаласының аумағы шегінде ғана қолданылады, бұл мигранттардың еңбек қызметін жү- 

зеге  асыру  мүмкіндігін  шектейді:  олар  рұқсат  алған  жұмыс  берушіде  және  рұқсатта 

көрсетілген аумақ шектерінде ғана жұмыс істей алады. Жұмыс берушіге екі және одан да көп 

аумаққа (облыс, Астана және Алматы қалалары) рұқсат беру осы жұмыс берушінің тиісті не-

гіздеме беруі негізінде жүзеге асырылатын мәселені Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау 

министрлігімен келістірген жағдайда ғана жүзеге асырыла алады.

Шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат алысымен, жұмыс беруші шетелдік қызметкер-

лермен еңбек шартын жасасады, олардан білімі мен тиісті еңбек қызметі тәжірибесінің бо-

луын растайтын қажетті құжаттарды

30

 жинайды, сондай-ақ рұқсаттың қолданылу мерзімі 

аяқталғанда еңбекші-мигранттардың тұрақты тұратын жеріне кетуі кепілдігін қамтамасыз 

26  Үкіметтің  2001 жылғы 19 маусымдағы  № 836 қаулысының 14-тармағы. 

     27  2008 жылғы 1 маусымнан бастап маусымдық ауылшаруашылық жұмыстарына рұқсат алу үшін тек 

өтініш беріледі. 

     28  Басшылардың, мамандар мен басқа да қызметшілер лауазымдарының біліктілік анықтамасы мен  

Қазақстан Республикасының  01-99 “Кәсіптер сыныптауышы” мемлекеттік  сыныптауышы. 

     29  Іс жүзінде бұл талап  бос орындар туралы  хабарландыруларды кемінде екі республикалық және екі 

жергілікті басылымдарда хабарландырылғаны  растамасын  ұсыну қажеттігі ретінде ұғынылады. 

    30  Бірінші, екінші және үшінші санат бойынша ғана (басшылық құрам, мамандар мен білікті 

жұмысшылар) талап етіледі және ауылшаруашылық қызметкерлері жағдайында талап етілмейді. 

1

етеді (мигранттарға жұмыс берушінің банкпен келісім-шартының көшірмесі мен қайтару 

үшін шотқа тиісті жарналарды енгізгені туралы түбіртек табыс етіледі). Бұдан әрі жұмыс 

беруші  мынадай деректерді көрсетеді: тегін, атын, әкесінің атын; туған жылы мен күнін; 

азаматтығын; тұрақты тұру елін; шығу елін; Қазақстан Республикасында қолданылатын нор-

мативтік құжаттарға сәйкес мамандығы мен білімін; кәсібі мен лауазымын

31

. Бұл тізбені жер-

гілікті атқарушы органдар растауы тиіс және шетелдік жұмыс күшін тартуға берілген рұқсат 

ол расталған сәттен бастап күшіне енеді. Шетелдік қызметкермен еңбек шарты рұқсаттың 

қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін бұзылған жағдайда, жұмыс беруші тартылатын ше-

телдік жұмыс күшінің өзгертілген, уәкілетті орган растаған тізімінің негізінде сол санат пен 

біліктілік бойынша шетелдік жұмыс күшін тарта алады. 2008 жылғы 1 қаңтардан бері ше-

телдік жұмыс күшін тартуға рұқсаттар беру рәсімімен қатар балл

32

 есептеу жүйесін қолдану 

негізінде жұмыс беруші тартатын еңбекші-мигранттардың біліктілігін бағалау жүргізіледі 

(білімі, тиісті жұмыс өтілі, еңбек нарығындағы осы мамандыққа (кәсіпке) сұраныстың бо-

луы бойынша). Ол маусымдық ауыл шаруашылығы жұмыстарына тартылатындардан өзге 

квота мен рұқсаттар бойынша талаптар қолданылатын шетелдік қызметкерлердің үш сана-

тына

33

 қолданылады.

Қазақстанда  қолданылатын  мигранттардың  жұмысқа  орналасуын  рұқсаттау  жүйесінің 

тағы  бір  өзіндік  ерекшелігі  -  жұмыс  берушіге  берілетін  рұқсатты  ерекше  шарттармен 

салмақтау мүмкіндігі. Бұл шарттар рұқсатта көрсетіледі және шетелдік жұмыс күші тар-

тылатын  мамандықтар  бойынша  жергілікті  қызметкерлерді  жұмыс  берушінің  есебінен 

дайындауға, қайта дайындауға және олардың біліктілігін арттыруға, сондай-ақ қазақстандық 

азаматтар үшін қосымша жұмыс орындарын құруға қатысты болады. Іс жүзінде, мұндай 

ерекше шарттарды рұқсат беруші мемлекеттік орган дискрециялық негізде белгілеуі мүмкін. 

Оларды орындамау жұмыс берушіге шетелдік жұмыс күшін тартуға кейін рұқсаттарды бе-

руден бас тартуға негіздемелердің біреуі болып табылады.

3.4. Мигранттардың еңбек нарығына қатынау 

құқықтары(қабылдауды сүйемелдеу)

ХЕҰ-ның № 143 Конвенциясы мен Барлық еңбекші-мигранттардың және олардың отба-

сы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы Халықаралық конвенция елде белгілі бір уақыт 

кезеңінде  еңбек  қызметін  заңды  түрде  жүзеге  асырғаннан  кейін,  мигранттардың  еңбек 

нарығына еркін қатынау құқығының мүмкіндіктерін қарастырады.

Жұмыс істеуге мерзімі шектеулі рұқсат алған еңбекші-мигранттарға қатысты, жал 

бойынша жұмыс мемлекеті, сондай-ақ: 

а) еңбекші-мигрант сыйақылық қызмет атқару мақсатында оның аумағында ұлттық 

заңнамада көзделген, екі жылдан аспауға тиіс кезең ішінде заңды тұрған жағдайда өзінің 

сыйақылы қызметін еркін таңдау құқығын бере алады;

b)  өзінің  азаматтарына  немесе  осы  мақсатпен  солармен  тек  өзгерткен  адамдарға 

басымдық  беру  саясатын  жүзеге  асыру  үшін,  заңдардың  немесе  екі  жақты  неме-

се  көп  жақты  келісімдердің  қолданылуына  қарай  қызметкер-мигранттың  сыйақылы 

қызмет атқару мүмкіндігін шектей алады. Кез келген мұндай шектеу сыйақылы қызмет 

мақсатында,  ұлттық  заңанамада  көзделген,  бес  жылдан  аспауға  тиіс  кезең  ішінде,  ол 

31  Еңбекші-мигранттардың  кәсібі мен  лауазымы  Жұмыстар мен жұмысшы кәсіптерінің бірыңғай 

тарифтік-біліктілік анықтамалығы, Басшылардың, мамандар мен  басқа да қызметшілер лауазымдарының 

біліктілік анықтамасы мен Қазақстан Республикасының 01-99 “Кәсіптер сыныптауышы”  Мемлекеттік  

сыныптауышы бойынша, яғни Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министр-

лігі бекіткен құжаттар бойынша көрсетіледі. 

     32  Балдарды есептеудің бұл жүйесі  иммиграцияны  еңбекке орналастыру не  тұрақты мекендеу үшін 

еңбек көші-қонын  қолдайтын елдерде, мысалы, Канадада, Чехияда, Ұлыбританияда  қолданылады.   

     33  Басшы қызметкер,  білікті мамандар, білікті жұмысшылар.

1

өзінің  аумағында  заңды  түрде  тұратын  еңбекші-мигрантқа  қолданылмайды  -  Барлық 

еңбекші-мигранттардың және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы 

Халықаралық конвенция, 52-бап 3-тармақ

Ұйымның  әрбір мүшесі:

а) еңбекші-мигрант  оның аумағында  жұмыс алу мақсатымен  екі жылдан аспайтын,  

ұйғарымды  кезең ішінде заңды тұрып, ал егер заңнама немесе ережеде контракт екі жыл-

дан кем белгілі бір мерзімге көзделсе, онда қызметкер жұмысын бірінші контракт бойын-

ша аяқтайтындай етіп, оларға географиялық жүріп-тұру құқығын қамтамасыз ете оты-

рып, еңбекші-мигранттардың жұмысты еркін таңдауын іске асыра алады  – ХЕҰ № 143 

Конвенциясының 14-бабы 

Жалпы жағдайда, Қазақстан заңнамасына сәйкес елде тұруға рұқсат алған иммигрант-

тар тиісті мәртебе

34

 алған сәтінен бастап жұмысқа орналасуға қатысты елдің азаматтарымен 

теңдей құқыққа ие болады. Алайда, жоғарыда көрсетілгендей, ұлттық заңнамаға сәйкес олар 

еңбек мигранттарына жата алмайды. Сонымен бірге, ұлттық еңбек заңнамасы Қазақстан Рес-

публикасы аумағына уақытша келетін шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдарға 

қатысты шектеулер белгілейді. Соңғылары, Еңбек кодексіне

35

 сәйкес, жұмыс беруші шетел-

дік жұмыс күшін тартуға жергілікті атқарушы органның

36

 тиісті рұқсатын алған жағдайда 

ғана еңбек шартын жасасу құқығына ие болады. 2.3-кіші бөлімде көрсетілгендей, Қазақстан 

заңнамасы  тиісті  рұқсат  алған  және  тартылатын  еңбекші-мигранттардың  тізімі  бекітіл-

ген  жағдайда  жұмыс  берушінің  шетелдік  жұмыс  күшін  уақытша  негізде  тарту  құқығын 

айқындайды.  Еңбекші-мигранттардың  заңды  негіздегі  еңбек  қызметінің  еңбек  нарығына 

алғашқы қатынауы шеңберінде аяқталуы, кейіннен оның Қазақстанда жұмыс таңдау еркін-

дігіне негіздеме ретінде қаралмайды. Жалпы, жұмыс берушіге рұқсат беруге негізделген, 

елдегі осының алдындағы тәжірибенің Қазақстандағы еңбек көші-қонын заңнамалық рет-

теу  аясында,  шетелдік  қызметкерлердің  алдыңғы  жұмыс  тәжірибесі  шетелдік  азаматтар-

ды  жалға  алушы  жұмыс  беруші  үшін  ғана  маңызы  бар.  Бұған  қоса,  қолданыстағы  Ше-

телдік  жұмыс  күшін  тартуға  рұқсаттар  беру  ережесінде  жұмыс  берушілерге  шетелдік 

қызметкерлерді біртіндеп жергілікті кадрлармен

37

 

ауыстыру жөнінде айтарлықтай қатаң та-

лаптар қояды. Бұл тұрғыдан алғанда, қарастырылып отырған, ХЕҰ № 143 Конвенциясын-

да және Барлық еңбекші-мигранттардың және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын 

қорғау  туралы  Халықаралық  конвенцияда  айтылатын,  белгілі  бір  кезең  өткеннен  кейін 

еңбекші-мигранттардың  жұмысты  еркін  таңдау  құқығы  Қазақстан  заңнамасының  іргелі 

тәсілдерінен өзгеше. Еңбекші-мигранттың жұмысқа орналасуға бастапқы және одан кейінгі 

талаптануы шектерінде, ұлттық заңнамаға сәйкес, шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсаты 

бар жұмыс беруші ұсынған еңбек нарығына ғана қатынай алады. 

3.5. Еңбекші-мигранттардың жұмыс орнын ауыстырған 

жағдайдағы құқықтары

ХЕҰ № 143 Конвенциясы сияқты Барлық еңбекші-мигранттардың және олардың отбасы 

мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы Халықаралық конвенция да елге заңды түрде кел-

ген жұмысшы-мигранттар жұмыстан айрылған жағдайда, бұрын ие болған құқықтарының 

сақталуына  қатысты  ережелерді  қамтиды.  Ең  алдымен,  бұл  алғаш  рұқсат  берілген  кезең 

ішінде елде одан әрі болу, сондай-ақ осы кезеңде жаңа жұмыс іздестіру және алу құқығына 

қатысты. 

34  Халықтың көші-қоны туралы Заңның  10-бабы. 

     35  26-баптың 4) тармақшасы. 

     36  Жергілікті атқарушы органдарда тиісті функцияларды  жұмыспен қамту және  халықты 

әлеуметтік қорғау  саласындағы  функцияларды жүзеге асырушы  арнаулы департаменттер атқарады. 

    37  Үкіметтің 2001 жылғы 19 маусымдағы № 836 қаулысы

1

38  Үкіметтің  2007 жылғы 19 желтоқсандағы № 1242 қаулысына Қосымшаның 34-тармағы. 

     39  Қолданыстағы Квота белгілеу ережісі, Қазақстан Республикасына шетелдік жұмыс күшін тартуға 

жұмыс берушілерге рұқсат берудің шарттары мен тәртібінің 26-тармағы. 

     40  52-баптың  2b-тармағы. 

1.  Еңбекші-мигрант  жұмыспен  қамтылу  мақсатымен  елде  заңды  негізде  тұрған 

жағдайда, өзінің қарапайым жұмыстан айрылу жайты үшін ғана заңсыз тұрған немесе 

ереженің құқықтық нормаларын бұзушы тұлға ретінде қаралмайды, өйткені, бұл тұруға 

рұқсаттың  немесе  қажет  болған  жағдайда  оның  жұмыс  істеу  құқығының  жойылуына 

әкеп соқпайды.

2. Сәйкесінше, ол жұмыспен қамтамасыз ету, басқа жұмыс беру, сондай-ақ жұмыссыздық 

жағдайында  уақытша  жұмыспен  қамтамасыз  ету  және  қайта  даярлау  кепілдіктеріне 

қатысты өтініш беруде жергілікті халықпен бірдей теңдікті пайдаланады - ХЕҰ № 143 

Конвенциясының 8-бабы.

2. Жал бойынша жұмыс істеу мемлекетінде сыйақылы қызмет түрін еркін таңдауға 

рұқсат берілетін еңбекші-мигранттар олардың жұмыс істеуге берілген рұқсаттары неме-

се сол сияқты рұқсаттардың жарамдылық мерзімі аяқталғанға дейін сыйақылы қызметінің 

тоқтауына  байланысты  тұрақты  мәртебесін  немесе  оған  тұруға  берілген  рұқсаттан 

айрылған болып есептелмейді. 

3. Осы баптың 2 –тармағында аталған еңбекші-мигранттарға сыйақылы қызметтің 

басқа түрін іздеу үшін жеткілікті уақыт беру мақсатында  тұруға рұқсат  ең болмағанда 

жұмыссыздық  бойынша  жәрдемақы  алу  құқығына  ие  бола  алатын  мерзімге  сәйкес 

кезең  бойы  күшін  жоймайды  –  Барлық  еңбекші-мигранттардың  және  олардың  отбасы 

мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы Халықаралық конвенцияның 49 бабының 2-және 3-

тармақтары.

Қазақстан  Республикасының  Халықтың  көші-қоны  туралы  заңының  5-бабы  еңбек 

нарығындағы  жағдайға  байланысты  Қазақстан  Республикасының  аумағына  заңды  түрде 

жіберілген еңбекші-мигранттарды елден шығарып жіберуге тыйым салуды қамтиды. Бұл 

заңнамалық  ереже  алғашқы  жұмысқа  орналасқан  жері  бойынша  жұмысынан  айрылған 

жағдайда еңбекші-мигрант елде болуға рұқсат берілген кезең (визаның қолданылу мерзімі 

не Қазақстанмен визасыз режимі бар елдердің азаматтары үшін төлқұжатты тіркеу мерзімі) 

ішінде елде болу құқығын сақтайтынын білдіреді. Алайда, мұндай жағдайда тиісті санат 

пен біліктілігі бар шетелдік қызметкерлерге беріліп қойған рұқсаттар көлемі шегінде бос 

орындары бар жұмыс беруші мигрантттардың заңды жұмысқа орналасу мүмкіндігін шек-

тейді. Іс жүзінде жұмысқа заңды орналасу мүмкіндігі 2008 жылғы 1 маусымда күшіне енген, 

өзгертілген ережелерге

38

 сәйкес тартылатын шетелдік қызметкерлердің

39

 өзгертілген тізбе-

лерін растау жөнінде тиісті жұмыс берушіге қойылатын талаптармен қиындатылған, қалған 

мерзімге  бірінші,  екінші  және  үшінші  санаттағы  қызметкерлер  ауыстырылған  жағдайда, 

жеңілдетілген талаптар бойынша жаңа рұқсат алу қажет.

 3.6. Білімі және біліктілігі туралы шетелдік құжаттарды тану

Еңбекші-мигранттарға  қатысты  қазіргі  заманғы  халықаралық  стандарттар,  олардың 

жұмысқа  жалдау  елінен  тыс  жерде  алған  кәсіптік  біліктілігін  тану  туралы  ережелерді 

қамтиды. Барлық еңбекші-мигранттардың және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын 

қорғау туралы Халықаралық конвенцияда қатысушы-мемлекеттер еңбекші-мигранттардың 

өздерінің  аумағынан  тыс  жерлерде  алған  кәсіптік  біліктілігінің  танылуын  қамтамасыз 

етуге  ұмтылуға  тиіс

40

  деп  көрсетілген.  ХЕҰ  №  143  Конвенциясының  14-бабына  сәйкес 

Халықаралық  еңбек  ұйымының  әрбір  мүшесі  «өкілдікті  ұйымдармен  консультациялар-

дан  кейін  өзінің  аумағынан  тыс  жерде  алынған  кәсіптік  біліктілікті,  оның  ішінде  аттес-

таттар мен дипломдарды тану шарттарын реттей» алады. Еңбек көші-қоны саласындағы 

ынтымақтастық және еңбекші-мигранттарды әлеуметтік қорғау туралы 1994 жылғы ТМД 

Келісімі дипломдар мен білімі және кәсіптік біліктілігі туралы өзге де құжаттар мен еңбек 

20

өтілін  қатысушы  мемлекеттердің  өзара  тануына  қатысты  арнайы  ережелерді  қамтиды. 

Дипломдарға қатысты, оларды растау рәсімін өткізу қажетінсіз тану көзделеді. Білім тура-

лы құжаттарды растау рәсімін өткізу қажеттігінсіз өзара тану жөніндегі ережелер, сондай-

ақ, Әзірбайжанмен, Беларусьпен, Қызғызстанмен және Өзбекстанмен жасалған еңбек көші-

қоны мәселелері туралы екі жақты және үш жақты келісімдерде де қамтылған.

Бұрында рұқсат беру ережесі жұмыс берушіге білімі туралы құжаттардың нотариалды 

расталған көшірмелерін ғана тапсыруды қарастырды. Тіпті, бұрынғы КСРО елдері үшін, бұл 

талап үміткердің Қазақстанға білімі туралы құжатын қазақ тіліне аударып, кейіннен аудар-

маны нотариалды растау үшін жұмысқа орналастыру агенттігіне немесе ықтимал жұмыс 

берушіге салып жіберуі тиістігін білдірді. Бұл, Қазақстаннан тыс жерлердегі шетелдіктерге 

Қазақстанда алғашқы жұмысқа орналасуына едәуір кедергі келтірді. Жаңартылған Ережеде 

білімі туралы құжаттың орыс тілінде ресімделген көшірмесін ғана ұсыну талап етілетінін 

атап көрсетеміз, бұның көптеген мигранттарды білімі туралы құжаттарды аудару және но-

тариалды растау үшін Қазақстандағы жұмыс берушіге алдын ала салып жіберу қажеттігі 

проблемасынан құтқарады. Сонымен қатар, шетелдік, әсіресе, бұрынғы Кеңестер Одағынан 

тыс жерде берілген дипломдардың сәйкестігін анықтау мәселесі әлі де бар. Бұл жерде ше-

телдік білім беру ұйымдары берген білім туралы құжаттарды Қазақстан Республикасында 

тану және нострификациялау (баламалылығын белгілеу) рәсімі қолданыла алады

41

. Алай-

да, бұл бұрынғы Кеңестер Одағынан тыс жерлерде берілген білім туралы құжаттар бойын-

ша мамандықтың ұлттық нормативтік құжаттарға

42

 сәйкес белгіленуге тиісті лауазымдар, 

кәсіптер  мен  мамандықтарға  қойылатын  біліктілік  талаптарына  сәйкестігін  анықтаумен 

байланысты мәселелерді шешпейді. Бұл жағдайда еңбек қызметі аясында алынған, әсіресе, 

біліктілігі  төмен  қызметкерлердің  кәсіптік  біліктілігін  растау  -  шешілуі  одан  да  қиын 

мәселе.

41  Тиісті ережелер Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2003 жылғы 8 тамыздағы 

№ 542 бұйрығымен бекітілген. 

     42  Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығымен бекітіл-

ген Басшылардың, мамандар мен  басқа да қызметшілер лауазымдарының біліктілік анықтамасы, 

Жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің бірыңғай тарифтік-біліктілік анықтамалығы, Қазақстан 

Республикасының 01-99 «Кәсіптер сыныптауышы» Мемлекеттік  сыныптауышы.

21

жүктеу/скачать 0,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: