Ізденістер, №1 исследования, НƏтижелер 2015 результаты

52 

 

8.

 

Ледники. Участки вечного снега и льда на вершинах гор. Являются несвойственными 

для охотничьих животных. 

9.

 

Водно-болотистые угодья. Представлены горными реками, небольшими озерками и 

болотистыми участками. Служат местом водопоя для диких животных. 

Вторым  компонентом  охотничьих  ресурсов  являются  охотничьи  животные.  На 

территории изучаемого учреждения обитают не менее 12 видов охотничьих зверей и 5 видов 

пернатой дичи (табл.3) 

 

Таблица 3 – Видовой  состав  и  численность  охотничьих  животных  в  Меркенском  ГУ  по 

охране лесов и животного мира: 

Вид животного 

Сарыгобинское и 

Таттинское лесничества

Аспара-Меркенское 

лесничества 

Учтено, голов 

2011 г. 2013 

г. 

Млекопитающие 

 

 

 

 

Сибирский горный 

козел 

- + 

763 

1039 

Косуля + 

+ 

411 

210 

Кабан + 

+ 

127 

71 

Сурок - 

+ 

3265 

3890 

Заяц-толай +  + 

1150 

1300 

Ондатра + 

- 

317 

380 

Волк + 

+ 

318 

255 

Лисица + 

+ 

620 

323 

Барсук + 

+ 

252 

220 

Корсак + 

- 

197 

93 

Степная кошка + 

- 

68 

54 

Шакал + 

+ 

74 

70 

Птицы 

 

 

 

 

Фазан + 

- 

934 

2642 

Кеклик - 

+ 

1645 

1463 

Улар - 

+ 

278 

2642 

Куропатка +  + 

1409 

255 

Примечание: « + » - вид обитает; « - » - вид не обитает 

 

Численность представителей охотничьей фауны имеет средние показатели с некоторой 

тенденцией  роста  у  ряда  видов – сибирского  козла,  сурка,  зайца-толая,  ондатры,  а  также 

фазана,  кеклика,  улара.  Снижение  численности  других  животных  можно  объяснить 

неблагоприятными экологическими и антропогенными факторами, которые могут вызвать 

их миграцию  за пределы охотхозяйства [4]. 

  На изучаемой территории также обитаютряд редких видов млекопитающих и птиц, 

занесенных  в  красную  книгу  РК.  Среди  них  в  Киргизском  хребте – архар,  снежный  барс, 

туркестанская  рысь,  в  пустыне  Мойынкум – джейран,  чернобрюхий  рябок,  стрепет.  Они 

взяты под строгую охрану, а их численность выглядит следующим образом: 

 

Вид 

Годы 

2011 2012 

Архар 95 

157 

Джейран 78 

97 

Туркестанская рысь 8  9 

Снежный барс 4 

4 

Чернобрюхий рябок 460 1066 

Стрепет 65 

98 

53 

 

Следует также добавить, что снежный барс занесен в Международную Красную книгу 

(МСОП). 

В  заключение  необходимо  подчеркнуть,  что  Меркенское  ГУ  по  охране  лесов  и 

животного  мира  располагает  значительными  охотничьими  ресурсами,  позволяющими 

эффективное ведение охотничьего хозяйства.   

                                                         

                                                        Литература 

 

1.

 

Бекенов А ., Абаева К.Т., Байтанаев О.А. – Организационно-экономические основы 

интенсивного  ведения  охотничьего  хозяйства  в  Жамбылской  области // Исследования, 

результаты – Алматы, 2014, №1.-с.208-212. 

2.

 

Основные положения ведения лесного хозяйства в Жамбылской области Республики 

Казахстан. – Алматы: Казлеспроект, 2002 – 273с. 

3.

 

Проект организации и развития лесного хозяйства Меркенского ЛХПП Жамбылского 

ЛХПО. Пояснительная записка – Алматы: Казлеспроект, 1995-1996, т.1– 207с. 

 

Байжүніс М.Ж., Абаева Қ.Т., Байтанаев О.А. 

 

МЕРКІ ОРМАНДЫ ЖƏНЕ ЖАНУАРЛАР ДҮНИЕСІН ҚОРҒАУ ЖӨНІНДЕГІ 

МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕДЕГІ АҢШЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ 

 

Мақалада  аталған  мекемедегі  аңшылық  ресустары  сипатталған.  Олардың  арасында 

аңшылық  алқаптар  мен  аңшылық  жануарлар.  Таулы  алқаптарда  (Аспара-Меркі 

орманшылығы) 9, ал  шөлді  алқаптарда  (Сарығобы,  Тəтті  орманшылықтары) 6 типтер 

анықталған.  Аңшылық  жануарлардан  сібір  тау  теке,  елік,  жабайы  шошқа,  құм-қоян, 

жыртқыштар  жəне  қырғауыл,  кекілік,  шіл,  ұлар  жəне  т.б.  мекендейді.  Аңшылық 

ресурстарының алуан түлілігі аңшылық шаруашылығын дамытуға жол ашады. 

Кілт  сөздер:  аңшылық  ресурстары,  аңшылық  алқаптар,  алқаптар  типологиясы, 

аңшылық жануарлар, сүтқоректілер, құстар, аңшылық шаруашылығы. 

 

Baizhunis M.Zh., Abaeva K.T., Baitanaev O.A. 

 

MERKI FORESTRYAND MANAGEMENT STATE INSTITUTION  

HUNTING RESOURSES 

 

The article presents the results of research hunting resourcesof  Merki forestry institution. In 

mountain biotops (Aspara-Merki forestry) distinguished 6 and desert biotops 9 hunting residences. 

Among animals to marks ibex, deer, wild boar, sand hare, marmot, predators and pheasant, 

partridge, ulah too. There are many possibility for to carry out effective game management. 

Key words: hunting recourses, hunting residences, mamals, birds, animal numbers, rare 

species, game management. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

54 

 

УДК: 631.559:58 (574.2) 

          

Байтасов М.О. 

 

Қазақ ұлттық аграрлық университеті 

 

ҚОСТАНАЙ  ОБЛЫСЫ «АРАҚАРАҒАЙ»  ОРМАНШАРУАШЫЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК 

МЕКЕМЕСІНДЕ ЖАБАЙЫ ДƏРІЛІК ЖƏНЕ АЗЫҚ-ТҮЛІКТІК ӨСІМДІКТЕРДІҢ 

ӨНІМДІЛІК ҚОРЫН АНЫҚТАУ   

 

        Аңдатпа  

        Республикамыздың  орманды  жерлерінің  көлемі  жалпы  жерінен 4,6%-ын  құрайды. 

Соңғы  жылдардағы  орман  өрттері  мен  рұқсатсыз  кесу  жұмыстары  нəтижесінде  еліміздің 

орман  қоры  азайып  кетті.  Сол  себепті,  орманның  сүрексіз  ресурстарының  қорларын 

мүмкіндігінше  тиімді  пайдалану  өндірістік  дамыту  жəне  оның  рентабельдік  деңгейін 

көтеруді ұйымдастыруды талап етеді.  

       Кілт  сөздер:  Республикамыздың  орманды  жерлерінің  көлемі.  Орманның  сүрексіз 

ресурстарының  қорларын  мүмкіндігінше  тиімді  пайдалану  өндірістік  дамыту  жəне оның  

рентабельдік  деңгейі. 

 

      Кіріспе  

      Республикамыздың  үкіметі  санитарлық  кесу  жұмыстарынан  басқа    кесу  түрлеріне 

мораторий жариялаған бүгінгі күннің өзекті мəселесі. 

      Орманның барлық пайдалық игілік кешенді пайдаланудың əлемдік тəжірибесі, сүрексіз 

өнімдер  орманның  негізгі  байлығын  құрайтындығын  көрсетеді.  Американың  кейбір 

штаттарында  «орман»  кірісінің 20%-ын  сүректің  сатудан,  ал  қалған 80%-ын  дəрілік 

өсімдіктер, жеміс  - жидектер жəне саңырауқұлақтар өндірісінен түсіреді. 

      Қостанай облысының ормандарында жабайы өсетін жеміс – жидектерден: бөріқарақат, 

орман бүлдіргені, итмұрын, таңкурай жинап, өңдеу істерін жолға қоюға болады. Таза жəне 

аққайыңды  аралас  құрғақ  қарағайлы  ормандардағы  жидектің  проекциялық  жамылғы 20-

25%   болса бүлдіргеннің өнімділігі 1 гектарға шаққанда 70-80 кг жетеді. 

      Жаппай  кесілген  алаңдардағы  орман  бүлдіргенінің  өнімділігі  орташа  есеппен  екі  есе 

артады. Ашық алаңқайларда бүлдіргеннің əртүрлі өсімдіктермен қауымдастығы байқалады. 

Бүлдірген бұл қауымдастықтарда доминантты немесе субдоминантты болып келеді. Əсіресе 

көк бүлдірген жоғары өнімділігімен ерекшеленеді[1]. 

       Дəрілік  өсімдіктер  мен  жабайы  өсетін  жидектер  қоры  түрлер  бойынша  (кг/га)  сəйкес 

келеді:  таңқурай (176,1

41,2),  итмұрын (211,232,3); (106,241,4),  мия (590,296,1)  мың 

жапырақ (291,2

58,1) дала шиесі (210,378,4). 

      

Орманның  əртүрлі  жағдайлы  жерлерінде  өсетін  бүр  түрге  жататын  өсімдіктердің 

көрсеткіштері  1-кестеде берілген. Көптеген  авторлардың (1) зерттеулері нəтижесі бойынша 

жабайы өсетін жидектердің өнімділігі проекциялық  жамылғы мөлшеріне (%) тəуелді күрт 

өзгеріп отырады. Сонымен қатар, өнімділік тікелей проекциялық жамылғы мөлшеріне (%) 

тəуелді  екендігін  ескерген  жөн.  Жобалаған  жамылғы  мөлшері  ұлғайған  сайын  өнімділік 

заңды түрде артып отырады. 

 

Кесте 1 - Дəрілік өсімдіктер мен жабайы өсетін жидектердің өнімділігі 

№ 

Өсімдіктердің 

аталуы 

Орташа 

өнімділігі 

Вариациялық 

коэффиценті, 

СV 

Жамылғы, 

% 

Өнімділік 

есебі 

1 

Итмұрын 

211,2

32,3 

22,01 53,0 94,2 

2 

Мия 

590,2

96,1 

20,09 40,0 

286,0 

55 

 

3 

Таңқурай 

176,1

41,2 

51,6 44,3 

98,1 

4 

Мыңжапырақ 

291,2

58,1 

38,2 58,2 

188,1 

5 

Итмұрын 

106,2

41,4 

25,3 56,0 

64,5 

6 

Дала шиесі 

210,3

78,4 

27,6 61,0 

124,4 

 

      Зерттеулер нəтижесінде дəрілік өсімдіктер мен жидектердің шикізаттық ресурстарының 

өнімділігі  орман  типтеріне,  толымдылығына,  жоғары  ярустың  бірігуіне,  зерттелетін 

обьектінің проекциялық жамылғысына тəуелділігі анықталған. 

       Проекциялық  жамылғының 11-ден 100%-ға  дейін  өзгергенде  өнімділік  заңды  түрде 

артады.  Сүректің  түрлерінің  таксациялық  көрсеткіштерінің  өсу  жағдайына  байланысты 

екендігін  орманшылық  ғылымынан  білеміз.  Осы  жағдайларға  байланысты  бір  түрдің 

таксациялық  көрсеткіштері  басқа  жағдайларда  мүлде  өзгеше  болады.  Сол  сияқты  дəрілік 

өсімдіктер  мен  жабайы  жидектер  көрсеткіштері  əр  аймақтарда  əртүрлі  вариациялық 

көрсеткіш  көрсетеді.  Ғалымдардың  зерттеулері [1] негізінде  əртүрлі  зоналар  үшін  арнайы 

кестелер құру керек деп қорытындылауға болады. Қандайда болса, бұл реттегі зерттеулердің 

болашағы  зор,  себебі  ресурстарды  зерттеу  жұмыстарын  жүргізу  барысы  біздің  білімімізді 

толықтырады жəне біршама жеңілдетеді. 

        Дəрілік өсімдіктер мен жидектердің кейбір түрлерін дайындау кезінде жұмысты үздіксіз 

жəне зиян келтірмей жүргізу қажет. Сол себепті, өсімдіктердің биологиялық қорын анықтау 

мен  қатар  эксплуатациялық  қорын  есепке  алу  керек.  Биологиялық  қор  дегеніміз  - 

популяцияны  калпына  келтіруді,  есепке  алуды  қажет  етпейтін  шикізат  мөлшері,  ал 

эксплуатациялық  бұл  сол  учаскедегі  особьтардың  белгілі  бір  мөлшерін  сақтай  отырып 

дайындалатын шикізат мөлшері. Дəрілік өсімдіктер мен жидектерді жинау кезінде өсімдіктер 

қайта  толық  қалпына  келу  үшін  олардың 30%-ы  қалдырылуы  керек  жəне  сол  жылдың 

өнімділікке қолайлы, қолайсыздығы ескерілуі тиіс[3]. 

       Қостанай облысының жалпы орман фондының 600 га жерінде таңқурай өседі, ол жалпы 

ауданның 3,2% - н құрайды. Бұл ауданда негізінен жас балғын (С – 3) жəне құрғақ (С – 2) 

қарағайлар, жас балғын (БКД – 1) аққайыңдар жəне жас балғын көктеректер (ОсКЛ – 1) өседі. 

Көрсетілген өсу жағдай типтерінде негізінен дəрілік өсімдіктер мен жидектер шоғырланған. 

Эксплуатациялық қорды есептеу барысында өнім жиналатын жерлердің дəрілік өсімдіктер 

мен жидектерді жинауға қолайлы немесе қолайсыздығын ескеріп, жалпы өнім жиналатын 

ауданның 50% - ын есепке алдық. Біздің кейбір көрсеткіштеріміз артық немесе кем болуы 

мүмкін.  Бірақ  біз  өсімдіктердің  өнімділігінің  мөлшерінің  өзгеруі  өсу  жағдайына 

заңдылықпен тəуелді екендігін шетелдік авторлардың зерттеулер нəтижесіне сүйене отырып 

негіздедік. 

      Жылдық жəне маусымдық тұрақсыздыққа байланысты өсімдіктердің шикізат қорын жəне 

өсу  ауданын  нақты  анықтау  қиындық  тудырады.  Сонымен  қатар  облыстар  мен  аймақтар 

туралы жалпы көрсеткіштері, қажетті материалдар əдебиеттерде  өте сирек кездеседі немесе 

мүлдем берілмеген. 

 

Əдебиеттер 

 

        1.  Корнилова С.В. «Материал к изучению лекарственных растений Казахстана».         2 

уч.изд. КазГУ, 1940,том 5, стр 47. 

        2.    Рубцов  Н.И.  «Дикорастущие  лекарственные,  пищевые  и  технические  растения 

Западного Казахстана».- Алмты, 1934. 

        3. Доброхотова и др. «Қазақстанның дəрілік өсімдіктері». -Алматы, 1963   (Т.Кенжалина  

аударған). 

 

 

 

56 

 

Байтасов М.О.  

 

ОПРЕДЕЛЕНИЕ УРОЖАЙНОСТИ ДИКОРАСТУЩИХ ЛЕКАРСТВЕННЫХ И 

ПИЩЕВЫХ РАСТЕНИЙ В АРАКАРАГАЙСКОМ ГУ ЛЕСНОГО ХОЗЯЙСТВА 

КОСТАНАЙСКОЙ ОБЛАСТИ   

 

      В  данной  статье  в  процессе  исследований  установлено,  что  урожайность  сырьевых 

ресурсов  ягодных  и  лекарственных  растений  в  основном  зависит  от  типа  леса,  полноты, 

сомкнутости верхнего яруса изучаемого объекта.  

      Ключевые  слова:  Сырьевые  ресурсы  ягодных  и  лекарственных  растений.  Типы  леса, 

полнота, сомкнутость верхнего яруса. 

 

Baitassov M.O. 

DETERMINATION OF THE PRODUCTIVITY OF MEDICAL AND FOOD PLANTS IS IN 

ARAKARAGAY STATE ESTABLISHMENTS OF FORESTRY OF  KOSTANAY AREA 

        In this article is written that during the research it was determined that the process of the crop 

capacity of berry and medicinal plants basically depends on the type of forest, crop and crown 

density of the projective body of interest.  

       Key  words:  raw material resource of baccate and medicinal plants, types of the forest, 

plenitude, serriedness of overhead tier. 

 

 

ƏОЖ: 634.511+631.541 

 

Барлықбеков Ж. 

 

Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы  

 

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫСЫНДА ГРЕК ЖАҢҒАҒЫН КӨБЕЙТУДІҢ 

ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯСЫ  

 

Аңдатпа 

Мақалада  Алматы  облысы,  Талғар  ауданы  жағдайында  грек  жаңғағын  көбейтудің 

жаңа  технологиясын  құрастыру  бойынша  жүргізілген  зерттеу  нəтижелері  келтірілген. 

Зерттеу нəтижесінде грек жаңғағын көбейтудің тиімді жолдары анықталды.  

Кілт сөздер: грек жаңғағы, аналық, отырғызу материалы, көбейту, телу. 

 

            Кіріспе 

Қазақстанның  оңтүстік-шығысы,  оның  ішінде  Алматы  облысы  бақ  шаруашылығы 

үшін  жеткілікті  түрде:  оңтайлы  топырақ  құрамы,  белсенді  температуралар  жиынтығы, 

жылдық  жауын-шашын  мөлшері,  мерзімді  қар  жабыны  сияқты  қолайлы  агроклиматтық 

ресурстарға ие. 

Елімізде аса пайдалы дақылдың бірі – грек жаңғағын өнеркəсіптік түрде өсіру жолға 

қойылмаған. FAO-ның мəліметтері бойынша грек жаңғағының 2012 жылғы 995040 га жерге 

өсіріліп, 3418559 тонна  өнімі  жиналған.  Ал  сол  ұйымның  мəліметі  бойынша 2012 жылы 

Қазақстанда грек жаңғағы 600 га жерге өсіріліп, олардан 2300 тонна өнім жиналған. 

Осы бір құнды дақылдың еліміздегі кеңінен таралмауының негізгі себептеріне – оны 

көбейту əдістерінің жете зерттелмеуі мен көшеттіктерінің жолға қойылмауы да себеп. Осы 

орайда, біздердің зерттеулеріміз өзектілікке ие. 

Грек жаңғағы (Juglans regia L.) ТМД елдерiнде жабайы жаңғақтың 3 түрi кездеседi. 

Олар  негiзiнен  Орта  Азия  республикаларында,  Солтүстiк  Кавказда,  Қырымда,  Украинада 

жəне Еуропа аймақтарында өседi [1]. 

57 

 

Ағаш  жылы  жерде  өседі  тек -25-30

0

  ыстықты  көтере  алмайды.  Грек  жаңғағы  күн 

жарығын, суды жақсы көреді. Мамыр айында гүлдейді, ал қыркүйекте жемісі піседі [2]. 

Грек жаңғағын көбейтудің екі тəсілі бар – тұқымымен жəне вегетативті. Тұқымымен 

көбейту тəсілі келесі мақсаттарда пайдаланылады: 

а) телуде пайдалану үшін бұламаларды (телітушілерді) өсіру; 

б) орман дақылдары мен басқа да егістерді отырғызу үшін көшеттіктерде себінділер 

мен тікпе көшеттерді өсіру. 

Тұқымымен  көбейту  əдістері  көптеген  ғалымдардың  зерттеулеріне  негіз  болып, 

жеткілікті дəрежеде жақсы зерттелген жəне тұқымды іріктеу, себуге дайындау, күтіп-баптау 

сияқты сатылардан тұрады [3].  

Ұзақ мерзімді жаңғақ егістерін салу үшін қысқа жəне құрғақшылыққа төзімді жоғары 

сапалы  бұлама  «телуші)  материариал  қажет.  Сол  үшін  бұламаны  қысқа  төзімді  түрлердің 

ағаштары тұқымынан өсірілгендерден таңдап алады. 

Көзшелеп  телу  мен  телу  бойынша  ғылыми  зерттеулер  Қырғызстанда,  Грузияда, 

Ресейде,  Украинада,  Молдовада  жүргізілген.  Грек  жаңғағын  көбейту  бойынша  жұмыстар 

қалемшелерді қабыққа түрлі əдістермен телуді қолдана отырып, ашық танапта да, қорғаулы 

топырақтарда да жүргізілді. Осы тəсілдердің арасынан барынша табысты болғандары – ашық 

танапта жартылай түтікшелі көзшелеп телу, ал қорғаулы топырақтарда – копулировка жасау 

болды [4]. 

1970  жылы  Виноградов  Н.  П. [5] өзінің 80-90% телулердің  өміршеңдік  көрсеткен 

зерттеу нəтижелерін жариялады. Ол бұл жетістікке телімелерді полиэтиленді қаптамалар мен 

оларды қағазбен көлеңкелеу арқылы қол жеткіздім деп есептейді. Бұл телімелердің тікелей 

түсетін  күн  сəулесінің  əсерінен  күйіп  кетуіне  қорғайды  жəне  олар  үшін  жоғарылатылған 

ылғалдылық жағдайы мен барынша біркелкі жылу режимін құрады. Ал басқа авторлардың 

тəжірибелері  грек  жаңғағын  қорғаулы  топырақтарда – жылыжайларда,  оранжереяларда, 

электробужайларда телудің келешегі мол болып саналатындығын көрсетеді [6].   

Ұластырылған  көшеттерде  өсіруде  екпенің  басқа  əдістердің  алдында  танапта 

көрінетін  артықшылыққа  ашық  көзсабақтау  ие.  Бес  жылдың  ішінде  көзсабақтау 

тəжірибелерінде  орташа 71,8 пайызды  құрады,  ал  жекелеген  жылдары  ол 82-96 пайызға 

жетті. Көзсабақтаулар қорғауы əр түрлі қолданылатындықтан олардың толық сақталуларын 

қамтамасыз  етпейді.  Тəжірибелерге  негізінде  Оңтүстік  Қырғызстан  шартындағы 

көзсабақтауды ұсынады, [7]. 

Материалдар мен əдістер 

Зерттеудің  мақсаты:  Қазақстанның  оңтүстік-шығысы  жағдайында  грек  жаңғағын 

көбейту үшін телудің оңтайлы мерзімдері мен əдістерін зерттеу.  

Зерттеулер 2014 жылы Іле Алатауының теңіз деңгейінен 1080 м биіктікте аласа таулы 

өңірінде орналасқан «Агроуниверситет» оқу-тəжірибелік шаруашылығында жүргізілді.  

Ауаның  орташа  жылдық  температурасы 8,8

0

С,  абсолютті  минимум -34-35

0

С, 

абсолютті максимум +39,0

0

С, орташа жылдық жауын- шашын мөлшері 650 мм. 

Грек жаңғағымен тəжірибе жүргізу кезінде аймақта жаппай қабылданған агротехника 

толығымен сақталынды. 

Зерттеу нысандары ретінде грек жаңғағының түрлі жастағы ағаштары алынды. 

Грек жаңғағының екі ағашынан меистеманың мүше қалыптастыру қарқындылығына 

қарай əр 5-15 күн сайын 20 бүршіктен сынамалар алынып отырды. Бүршіктер бөрікбасының 

оңтүстік  жағынан  алынған  өркендердің  ортаңғы  жағынан  алынды.  Микроскопта  окуляр-

микрометрдің  көмегімен  бүршіктердің  биіктігі  мен  диаметрлері  есептелінді;  олардағы 

қабыршақтар мен эмбрионалды жапырақтар саны анықталды. 

Өзек  пен  сүректің  арақатынасын  зерттеу  үшін:  екіжылдық  ағаштан,  жеміс  салып 

тұрған  жас  ағаштан,  жасартылған  кəрі  ағаштан,  жасарту  жұмыстары  жүргізілмеген  кəрі 

ағаштардан біржылдық өркендер алынды. Өркендер мен өзек цилиндрлерінің диаметрлері 

өркеннің  үш  бөлігінен:  түбінен,  ортасынан  жəне  ұшынан  есепке  алынды.  Өркендерді 

58 

 

ағаштың  оңтүстік  жақтарынан,  əр  ағаштан 20 данадан  алынды.  Сондай-ақ  өркеннің 

ұзындықтары да есептелінді.  

 Зерттеу нəтижелері жəне оларды талқылау 

Жаздың  алғашқы  бөлігінде  телуді  жүргізудің  мақсаттылығына  байланысты  осы 

мерзімде  ағымдағы  жылдағы  өркендердің  қолтық  бүршіктері  жеткілікті  түрде  дамыды  ма 

екен  деген  сұрақ  туындады.  Осы  сұраққа  жауап  беру  үшін  біздер  ағымдағы  жылғы 

өркендердегі қолтық бүршіктердің даму динамикасын зерттедік. 

Грек жаңғағының екі ағашынан меистеманың мүше қалыптастыру қарқындылығына 

қарай əр 5-15 күн сайын 20 бүршіктен сынамалар алынып отырды. Бүршіктер бөрікбасының 

оңтүстік  жағынан  алынған  өркендердің  ортаңғы  жаңтарынан  алынды.  Бүршіктерде 

микроскопта  окуляр-микрометрдің  көмегімен  биіктігі  мен  диаметрлері  есептелінді; 

микроскпота  олардағы  қабыршақтар  мен  эмбрионалды  жапырақтар  саны  анықталды. 

Осылайша біз бүршік элементтерінің дифференциациясы мен санының өзгеруін анықтадық 

(сурет 1). 

 Келтірілген  мəліметтер  маусым  айының  басында  бүршіктердің  толық  қалыптасқан 

күйде жəне көзшелеу үшін жарамды болатындығын көрсетеді. 

Грек  жаңғағын  көшелеу  кезінде  біржылдық  өркендердегі  өзек  пен  сүректің 

арақатынасы  маңызға  ие.  Біз  өзек  пен  сүректің  арақатынасын  зерттеу  үшін:  екіжылдық 

ағаштан, жеміс салып тұрған жас ағаштан, жасартылған кəрі ағаштан, жасарту жұмыстары 

жүргізілмеген кəрі ағаштан біржылдық өркендер алдық. Өркендер мен өзек цилиндрлерінің 

диаметрлері  өркеннің  үш  бөлігінен:  түбінен,  ортасынан  жəне  ұшынан  есепке  алынды. 

Өркендерді  ағаштың  оңтүстік  жақтарынан,  əр  ағаштан 20 данадан  алдық.  Сондай-ақ, 

өркеннің ұзындықтары да есептелінді (кесте 1). 

 

 

 

Сурет 1. Грек жаңғағы бүйір бүршіктерінің дамуы динамикасы. 

 Кесте 1. Грек жаңғағы ағашының əртүрлі жастағы ағаштарының түрлі бөліктеріндегі 

өзек пен сүректің арақатынасы 

Өркен 

бөлігі 

Диаметрі 

Ағаш жасы 

екіжылдық

 

жас

, жеміс

 

салып

 тұрған

 

кəрі

, 

жасартылған

 

кəрі

, жасар

ту

 

жүргізілмег

ен

 

Түбі 

өркендері, мм 

өзегі, мм 

15,3 

2,8 

12,0 

4,6 

12,9 

4,9 

8,6 

3,8 

59 

 

Ортасы 

өзегі %-бен өркен диметріне 

өркендері, мм 

өзегі, мм 

18,3 

11,6 

3,3 

38,3 

9,4 

3,1 

97,9 

10,5 

3,7 

43,9 

7,41 

3,3 

Ұшы 

өзегі %-бен өркен диметріне 

өркендері, мм 

өзегі, мм 

28,4 

8,4 

4,1 

32,9 

8,0 

3,5 

35,3 

8,1 

3,7 

45,7 

6,5 

2,9 

 

өзек диаметрі %-бен өркен диаметріне 

өркен ұзындығы, см 

48,8 

60,7 

43,7 

58,3 

45,6 

68,1 

47,6 

13,3 

 

Біржылдық  өркендер  мен  олардың  өзек  цилиндрлерінің  диаметрлерін  өлшеу 

нəтижелерін талдау барлық жастағы ағаштардан алынған өркендердің ұшы жағындағы өзек 

көлемдерінің  ірілігіне  назар  аудартады.  Жас  жəне  жасартылған  ағаштардағы  өркендердің 

ортаңғы  бөліктеріндегі  өзек  пен  сүректің  арақатынасы  олардың  түпкі  жақтарындағысына 

қарағанда  барынша  қолайлырақ  болады.  Жас,  сондай-ақ  жасартылған  ағаштардағы 

өркендердің  түпкі  жəне  ортаңғы  жақтары  олардың  ұшы  жақтарына  қарағанда  өзектің 

барынша оңтайлы қатынасына ие. Жасартылмаған кəрі ағаштардың өркендері өте əлсіз жəне 

көлденең қимасының жартысына жуығын алатын күшті дамыған өзекті болып келеді. Өзек 

өлі ұлпа болып саналады, сондықтан көзшелеудің өсіп-өнуіне кері əсер етеді. 

Осылайша,  өзек  диаметрі  біржылдық  өркендердің  телу  үшін  жарамдылығын 

анықтауда қолайлы белгі болуы мүмкін. 

Əдебиеттерде жүзім таралған аумақтарда ашық танапта грек жаңғағын будандастыра 

беруге  болатындығы  келтіріледі.  Алайда,  бұл  жерде  телудің  табысты  жүруі  ауа-райы 

жағдайына,  бірінші  кезекте  ауа  температурасы  мен  ылғалдылық  мөлшеріне  байланысты 

болады. 

Ашық  танапта  көзшелеп  телу  барынша  кең  таралған.  Біздің  тəжірибелерімізде 

телітуші ретінде грек жаңғағының екіжылдық себінділері алынды. Көзшелеп телетін жердегі 

телітушілердің диаметрлері 1,5 см-ден кем болмады.  

Бұлама  ретінде  ұзындығы 30 см-ден,  диаметрі 1 см  қалыңдықтан  кем  емес  тік 

өркендердің  ортаңғы  бөлігіндегі  жақсы  дамыған  көзшелер  алынды  (сурет 2). Көзшелеп 

телуді  маусымның  басынан  тамыздың  аяғына  дейін  əр 7-10 күн  сайын  жүргізіп  отырдық. 

Телудің келесідей түрлері пайдалаланылды: тік бұрышты қалқаншалап көзшелеп телу немесе 

Гейзенгейм  əдісі;  румын  ғалымы  Н.Константинскиймен  ұсынылған  дүмшелеп  телу.  Əр 

нұсқада 100 көзшелеп телуден. 

 

 

Сурет 2. Көзшелеу əдісі мен орындау мерзіміне байланысты өміршеңдігі, % 

60 

 

Ең жақсы көрсеткіштер өсіңкі көзшелермен маусымның басы мен шілденің ортасына 

дейін  жүргізілгендерінде  алынды.  Тамыз  айындағы  ұйқыдағы  бүршіктермен  телу  біздің 

тəжірибелерімізде барынша төмен көрсеткіштерді берді. 

Бұл  шілденің  ортасына  дейінгі  кезеңдегі  грек  жаңғағы  ағашындағы  камбийдің 

белсенді  əрекетімен  түсіндіріледі.  Тамызда  камбийдің  белсенділігі  айтарлықтай  төмен 

болады. Бұлардан бөлек, жаздың алғашқы жартысы екінші бөлігіне қарағанда ылғалдырақ 

болады, бұл грек жаңғағының өсіп-өнуінде ерекше қолайлылық тудырады.  

Көзшелеп  телудің  түрлі  əдістерін  зерттеуде  тікбұрышты  қалқаншалап  телу  кезінде 

үздік нəтижелерге қол жеткізілді. Бұл телудің осы əдісінде ағаш қабығының тым кішкене 

ғана  қалқаншаланатындығымен,  соның  нəтижесінде  көзшеге  телітушімен  байланысты 

жүргізуге қажетті су мен қоректік заттар жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етіледі. 

жүктеу/скачать 8,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: