Ill тарау. Метрология негидері 211

212 Стандарттау, сертификаттау және метрология негіздері
арнайы эталондарды стандарттардың мемлекеттік комитеті бекітіп, 
оларға арнайы белгі соғылады. Негізгі бірліктер мемлекеттік 
эталондардың көмегімен бір орталықтан жаңғыртылады, ал 
қосымша және туынды бірліктер бір орталықта немесе жер- 
жердегі метрологиялық қызмет орындарында жаңғыртыла береді. 
Метрологиялық тәжірибеде бірінші эталондардың көшірмесі 
болып табылатын екінші эталондар кеңінен қолданылады. 
Қолданылу қызметі жағынан екінші эталон көшірме-эталон, 
салыстырма-эталон, куәгер-эталон және жүмыс эталондарды 
болып бөлінеді.
Көшірме эталон бірліктерді сақтап, оларды қажет жағдайда 
жұмыс 
эталондарына беріп 
отыру 
үшін 
пайдаланылады. 
Салыстыру 
эталоны 
өзара 
салыстырыла 
пайдаланылады. 
Салыстыру эталоны өзара салыстырыла алмайтын екі эталонды 
бір-бірімен салыстыру үшін қажет. Куәгер-эталон мемлекеттік 
эталон сынып немесе жоғалып қалғанда, оны қайтадан жасау үшін 
қолданылады. Жұмыс эталоны өндіріс орындарында (зауыттарды) 
өлшеуіш приборларды жасаганда пайдаланылады.
Екінші эталондар жасалыну қүрылымы жағынана мынадай 
эталондарға бөлінеді:
- өлшеу қүралдары кешені;
- жеке-дара эталондар;
- топ эталондар;
- эталондар жиыны.
Жеке дара эталоны бір ғана мерадан, өлшеу құралынан немесе 
өлшеу қондырғысынан тұрады. Ол басқа осы типтес қүралдардың 
көмегінсіз бірліктерді жаңғырта алады және сақтай алады. Жеке 
дара эталонына мысалға платина-иридий қоспасынан жасалған 
килограмм эталоны жатады.
Топ эталондар бір типтес мералар жиынтығынан қүралады. 
Бірнеше өлшеу қүралдарынан түратын бүл топ бэрі қосылып бір 
ғана бірлікті жаңғыртады және сақтайды. Мұндай эталондарға 
мысал ретінде 20 қалыпты элементтен түратын вольт эталоны 
жатады. Топ эталондардың көрсеткен мәліметі оның әрбір 
элементінің берген мэл іметтерінің орташа арифметикалық мәнінен 
құралады.

Физикалық шаманың бірлігін белгілі 
бір интервалда 
(диапазонда) сақтайтын немесе жаңғыртатын мералар немесе 
өлшеуіш 
приборлар 
жиынтығын 
эталондар 
деп 
атайды. 
Мемлекеттік эталондар метрологиялық институттарда сақталады. 
Мемлекеттік эталондармен тек арнайы мамандар ғана жүмыс істей 
алады. Оларды сақтаушы ғалымдар деп атайды. Екінші эталондар 
ірі мемлекеттік метрологиялық қызмет орындарында сақталады. 
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында 18 мемлекеттік эталон 
бар. Олардың көпшілігі Ресейдегі эталондардың көшірмесі болып 
табылады. Олар Алматыда Метрология институтында сақтаулы.
Физикалықшамаларбірліктерініңұлттықэталондарынанбөлек 
Халықаралық эталондар делінетін өлшеу құралдары бар. Олар 
өлшемдер мен таразылардың халықаралық бюросында сақталады. 
(Францияның астанасы Париждің маңында Севр қаласында). 
Бұл бюроның бағдарламасы бойынша Халықаралық эталондар 
белгілі бір тәртіппен үлттық эталондармен салыстырылып 
түрады. Метр мен килограмның эталондары эрбір 25 жылда бір 
рет салыстырылады, электрлік жэне жарық эталондары (вольт, ом, 
канделла, люмен) эрбір үш жылда бір салыстырылады.
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің техникалық негізін 
мыналар қүрайды:
■ уақыт шкаласын сақтауға арналған кварц резонаторларына 
негізделген кванттық сағаттар тобы;
жиілік бірлігінің өлшемін оптикалык диапазонда беріп 
отыруға бағытталған синхрондалган лазерлер мен жоғары 
жиіліктегі генераторлардан түратын аппаратура; 
бір-бірімен ішкі жэне сыртқы өлшеу қүралдарымен 
салыстыруға арналған тасымалданатын кванттық сағаттар 
мен лазерлерден түратын аппаратура; 
косымша аппаратура (компьютерлер т.б.).
Эталонный, 
уақыт 
интервалдарының 
мәндерін 
өлшеу 
диапазоны 1 * 1 О*10—1 * 10'8 с, жиіліктер мәндерін өлшеу диапазонын 
1-1*1014 Гц.
Уақыт бірлігін жаңғыртудың орташа квадраттық ауытқуы 
үш айда 1-10',4-тен аспайды. Жүйелік қателігі 5-1014-тен аспайды. 
Эталонный жиілігініңтүрақсыздығы 1000с-тан Ютэулікке дейінгі 
аралықта 5-10~|5-тен аспайды.

жүктеу/скачать 10,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: