Өзімшіл талшық – бұл қатерлі ісік талшығы

жағдайларда   олар   өздерін   тамақпен   қамтамасыз   ететін   және   өз   бетімен 

көбейетін жеке талшықтар түрінде тіршілік етеді. Бірақ, тамақта жетіспеушілік 

пайда болған кезде олар бірігеді және қалыптасу процесінде талшықтардың бір 

бөлігі, басқа талшықтардың тірі қалуын арттыру үшін, өз өмірін жалғастырудан 

бас тартатын көп талшықты ағза жасайды. 

Жақыныңа   көмек   көрсету.  Табиғаттағы  альтруизм   мысалдарының 

көбісін   маймылдардың   зерттеушісі   Франс   де   Вааль   өзінің  «Good   Natured» 

(«Табиғаты   бойынша   мейірімді»)  деген   кітабында   келтіреді.  Сол   жерде 

сипаталатын тәжірибелердің біреуінің барысында екі маймыл бір бірін көруге 

мүмкіндік   беретін   мөлдір   қалқамен   бөлінді.   Әрбір   маймылға   тамақ   әр   түрлі 

уақытта берілді және оны бір біріне қалқа арқылы беріп жіберуге тырысты.

Байқаулар   маймылдар  өзі   сияқты   біреуінің     жарахатталғанын   немсе 

бірдемеден   тарыққанын   көрсе,   қайырымдылық   пен   қамқорлылық   арттыруға 

бейімді болатынын көрсетті. Маймыл – мүгедек ауыр климаттық жағдайларда, 

тек басқа дербестердің жағынан көмек көрудің арқасында екі он жылдық өмір 

сүріп   және   бес   төл   өсіре   алды.   Шектелген   ақыл   –   ой   және   моторлы 

қабілеттермен   басқа   маймыл   ұзақ   уақыт   бойы   оны   арқасында   көтеріп   және 

қорғап   жүрген   өзінің   үлкен   тәтесінің   көмегімен   тірі   қалды.   Көру   қабілетін 

жоғалтқан аналық ер дербестердің жағынан ерекше қорғанысқа ие болды. Інісін 

эпилепсия   талмасы   ұстаған   бабуин   қолын   оның   кеудесіне   қойып,   оларға 

жақындағысы келген ассистенттердің жолында нық тұрды.

Басқа   да   көптеген   жануарлар   өздерін   осылай   ұстайды.   Дельфиндер 

өздерінің жарахатталған ағайынына көмектеседі және толық суға батып кетпес 

үшін оларды судың бетіне жақын жерде ұстайды. Қартайған жолдасы қайтыс 

болған пілдер оның денесінің астына тұмсықтары мен азуларын салып оны бар 

күштерімен   көтеруге   тырысты,   нәтижесінде,   бірнеше   азулар   сынып   қалған. 

Аңшының   оғы   піл   аналығының   кеудесінен   өткенде,   басқа   пілдер   ол   жерге 

құламас үшін, оның астына еңкейді.

Жануарлар ортасындағы ұжымдық қоғам. Жануарлар әлемі бізге, әрбір 

мүшесі жалпы пайда үшін әрекет ететін, ұжымды қоғамдастықта өмір сүрудің 

тамаша   мысалдарын   көрсетеді.   Мінез   –   құлықтың   осы   тәрізді   көріністерін 

құмырсқаларда,   сүт   қоректілерде,   құстарда   және   ғаламшардың   жануарлар 

әлемінің басқа да өкілдерінде байқауға болады.

Биологтар   Амоц   пен   Авишаг   Заави   арабтың   сұр   барқылдақтарының

1

  – 

шөл   аудандарда   таралған   әнші   құстардың   ұжымдық   өмірін   зерттеп, 

альтруисттік мінез – құлықтың көптеген формаларын сипаттады. Арабтың сұр 

барқылдақтары   топтасып   тұрады,   өз   иеліктерін   жұмылып   қорғайды   және 

жалпылама ұяға бәрі бірге қамқорлық жасайды. Бірге тамақтану уақытында топ 

мүшелерінің   бірі   өзінің   аштығына   қарамастан,   «қорғаныста   тұрады».   Тамақ 

тауып алған дербестер, оны өздері жеп алғаннан бұрын, бақаларына береді. 

Үлкендер топтың басқа мүшелеріне жататын балапандарды тамақтандырады 

және   олардың   барлық   қажеттіліктеріне   қамқор   болады.   Жыртқыштың 

жақындауымен сұр барқылдауықтар, өзі көрініп қалғанымен, өз жолдастарына 

ескерту   үшін   айқалайды.   Оның   үстіне,   олар   жыртқыштың   аузына   түскен   топ 

мүшесін шығарып алуға әрекеттеніп өз өмірлерін тәуекелге қояды.

Өзара тәуелділік.  Ғылыми зерттеулер екі жақты тәуелділіктің санаусыз 

мысалдарын   анықтады,   біз   оның   ішінде   біреуін,   өсімдік   және   жануарлар 

деңгейлері   өкілдерінің   арасындағы   өзара   қатынастарды   сипаттайтынын 

келтіреміз.   Юкка   өсімдігі   юкка   көбелегімен   симбиозда   тұрады.   Көбелек 

аналықтары   бір   гүлдің   аталығынан   тозаң   жинайды   және   оның   діңгегіне

2 

басқасының     пестигін   тура   жабыстырып,   өсімдікті   ұрықтандырады.   Осыдан 

кейін,   көбелек   аналығы   кейін   юкка   тұқымдары   қалыптасатын   шүмекте 

жұмыртқасын   салады.   Пайда   болатын   құрттар   симбиотикалық   тізбектің 

жалғасуы   үшін   жеткілікті   өскіндер   қалдырып,   түйілетін   тұқымдармен 

қоректенеді. 

_______________________

1 Arabian babbler – Turdoides squamiceps.

2 Шүмекті ұстап тұратын, гүлдегі пестиктің орта бөлігі.

Өзара қарым – қатынастардың мұндай жүйесі көбелектерге де, өсімдіктерге де 

өмір қамтамасыз етеді.

Қайғы   және   қажеттіліксіз.  Адаммен   қозғалмаған   ортада,   олардың 

әлемінде   «күштісі   тірі   қалады»   деп   ойлау   үйреншікті   болса   да,   жануарлар 

өздерін   ұқсас   ұстайды,   бұл   жалпылық   үшін   жақсы.Бұл   туралы   америкалық 

профессор   Бергстром   «Әлеуметтік   мінез   –   құлықтың   эволюциясы»

1 

мақаласында жазады. Мұндай қоғамдастықта жануарлар әрқашан тіршілік пен 

тамақтану   жағдайына   сәйкес   территорияның   тепе   –   теңдігі   мен   орналасу 

тығыздығын   қолдап   отырады.   Биоценоз   бөліктерінің   біреуі   де,   егер   тек 

нәтижесін қоғамдастық максималды мүмкін тездікпен түзейтін   «апат» болмаса, 

бірдеменің жетіспеуінен немесе жоқтығынан қиналмайды. Жалпы, қоғамдастық 

әр   жекені   өмір   сүруге   және   қоршаған   ортаның   ресурстарын   ең   жақсы   түрде 

пайдалануға қажетті ең оңтайлы жағдайлармен қамтамасыз етеді.

Табиғатта   барлығы   бірлікке   апарады.  Табиғат   эволюциясы   барлық 

әлемнің бір «кішкентай ауылға» айналу процесін кездейсоқ дәлелдемейді, ол 

жалпы үйлесімділікке қолжеткізу бағытындағы цивилизация дамуының табиғи 

кезеңі болып табылады. Нәтижесінде, біріңғай жүйе қалыптасады, оның барлық 

бөліктері   екі   жақты   қарым   –   қатынастар   және   ынтымақтастықпен   жалпының 

мүддесі үшін өзара байланысты болады. Осылайша Даналардың Бүкіләлемдік 

Кеңесінің   мүшесі   (World   Wisdom   Council),   биолог   д-р   Элизабет   Саторис 

тұжырымдайды.

Біз   екеумізде   қатысқан   Токиялық   симпозиумдағы   дәрісте

3  

ол   әрбір 

эволюциялық   процесс   өзіне   индивидуализацияның,   жанжалдардың   және 

бәсекелестіктің кезеңдерін қосатынын, нәтижесінде жекелер жалпы үйлесімділік 

жүйеге бірігетінін айтты.

_________________________ 

Проф.   Теодор   Бергстром   (Theodore   C.   Bergstrom).   «Әлеуметтік   мінез   –   құлықтың 

эволюциясы:   іріктеудің   жеке   және   топтық   үлгілері»   («The   Evolution   of   Social   Behavior: 

Individual and Group Selection Models») // Көзі: Journal of Economic Perspectives, 16 том, 2 

шығарылым,

 

2002

 

көктемі,

 

67-88

 

беттер.

 

Интернеттағы

 

көз: 

http://www.wcfia.harvard.edu/seminars/pegroup/bergstrom.pdf

2 Elisabeth Sahtouris, Ph.D.

3 Сондай – ақ «Ғаламдану биологиясы» («The Biology of Globalization») мақаласында. //  Көзі: 

©   Perspectives   in   Business   and   Social   Change   бірінші   жарияланымының   1998   жылы 

өзгертілген нұсқасы, 1997 жылдың қыркүйегі.

Доктор  Сатористің  сөздері бойынша  Жердегі өмірдің  дамуының  процесі 

оны   дәлелдейді.   Миллиардтаған   жылдар   бұрын   Жер   шарынбактериялар 

мекендеген. Олар көбейді, ол тамақ және тіршілік ету кеңістігі сияқты табиғи 

ресурстар үшін бәсекелестікке әкеп соқтырды. Осы бәсекелестіктің нәтижесінде 

қоршаған   ортаның   жағдайларына   жақсырақ   бейімделген   жаңа   ағза   – 

бактериялар   отары   пайда   болды.   Шындығында,   бұл   бір   дене   сияқты   әрекет 

ететін   біріңғай   қоғамдастық.   Осылайша   бір   талшықты   ағзалар   көп 

талшықтыларға   айналып,   тіпті   күрделі   тірі   денелер   –   өсімдіктер,   жануарлар 

және ақыры, адамның пайда болуына дейін әкелді. 

Әрбір   жекеде   өзінің   дербес   мүдделері   бар,   эволюция   ол   барлық 

жекелердің   бір   денеге   қосылуы   және   олардың   жалпы   мүдделерінің   игілігіне 

әрекет етуі. Адамзаттың басынан өтіп жатқан қазіргі процестерде д-р Саторис 

біріңғай жалпы адамдық отбасының – егер тек біз оның толық бөліктері болсақ 

қана,   барлықтарының   мүдделерін   қамтамасыз   ететін   қоғамдастықтың   пайда 

болуы жолындағы міндетті кезеңді көреді. 

Табиғаттың негізгі заңдарын терең оқу, альтруизм – бұл өмір негізі екенін 

көрсетеді. Әрбір ағза және әрбір жүйе бірігіп әрекет ететін, бір бірін беріліс және 

өзара көмек арқылы толтыратын, бір біріне бөгет болмайтын және «бәрі біреуі 

үшін»   альтруисттік   қағидасымен   өмір   сүретін   талшықтар   мен   бөліктердің 

жиынтығынан   тұрады.   Өзіміздің   ізденістерімізді   жалғастыра   келе,   біз 

табиғаттың   барлық   бөліктері   тығыз   өзара   байланысты   және   дүниенің   жалпы 

заңы –  өзімшіл бөліктердің альтруисттік бірігуі, қысқасы:  альтруизм заңы 

екеніне жаңа мысалдар табамыз.

Табиғат   күші   өмірді   әрбір   талшық  тірі   денені   қалыптастыру   үшін 

басқаларына қарым – қатынасы альтруисттік болуы міндетті етіп құрастырады. 

Табиғат заңдарды талшықтар мен мүшелер тірі денеге өздерінің альтруисттік 

өзара   қарым   –   қатынастары   арқылы   «желімделетіндей»   жасады.   Осыған 

шығатыны,   табиғатта   өмірді   қалыптастыратын   және   қолдайтын   күш   өмірді 

қалыптастыруға   ұмтылған,   альтруизм   заңдарын   сақтауға,   біріңғай   тұтастың 

барлық   бөліктерінің   үйлесімді   және   балансталған   тіршілік   етуіне   негізделген 

махаббат пен берілістің риясыз күші болып табылады.

4 Тарау

Баланстың бұзылуы

Адам! Жамандықтың өзге кінәлісін іздеме;

Бұл кінәлі – сен өзің.

Жан-Жак Руссо.

1

Адам – жанурлардың ішіндегі ең қаталы.

Фридрих Ницше.

2

Адам – ұялатын жалғыз жануар. 

                                   Немесе ұялуы керек.

Марк Твен.

3

Табиғаттың барлық құрамдастары, адам өзімшілдігінен басқа, альтруизм 

заңына   сәйкес   әрекет   етеді,   өз   айналасымен   тепе   –   теңдікте   болады   және 

үйлесімді жүйені жасайды. Баланстың бұзылуымен ағза бұзылады, сондықтан 

да   тепе   –   теңдікті   қалпына   келтіру   қабілеттілігі   оның   тіршілік   етуінің   шарты 

болып   табылады.   Шындығында,   дененің   барлық   қорғаушы   күштері   балансты 

қолдауға ұмтылады. Ағзаның қуаттылығы немесе әлсіздігін айтқанда, біз оның 

тепе – теңдік сақтауға қабілеттілігі туралы айтамыз.

Балансты қолдау қажеттілігі әрбір жекені, ол бір бөлігі болып табылатын 

жүйеге   қатынасында   альтруисттік   қызметке   міндеттейді.   Дәл   тепе   –   теңдікті 

сақтау   табиғаттың   жалпылама   үйлесімділігінің   және   кемелділігінің   негізінде 

жатыр.   Егер   қандай   да   бір   жеке   адам   өмірдің   осы   қағидасына,   альтруизм 

қағидасына бағынбаса, сонымен ол тепе – теңдікті бұзады. Берілген екі атау – 

альтруизм және тепе – теңдік – себеп және салдар сияқты бір бірімен қабысқан.

__________________________ 

1   Жан-Жак   Руссо,   «Савойлық   викарийдің   сенімге   сұрау   салуы»   «Эмиль,   немесе   Тәрбие 

туралы» романын.

2 Фридрих Ницше, «Заратустра осылай айтқан», үшінші бөлім, «Сауығушы», 2 параграф.

3 Марк Твен, «Экватор бойынша».

Барлық   тірі   жандарда,   адамнан   басқа,   тепе   –   теңдікті   сақтаудың 

бағдарламасы   салынған,   оған   сәйкес   олар   балансты   қолдауға   қажетті 

әрекеттерді үнемі жасап отырады. Олар қалай істеу керек екенін әрқашан біледі 

және  не  істеу   керек,   өз   айналаңмен   қандай   өзара   қатынастарға   түсу   керек 

дегендер   айқын   болмайтын   күрделі   жағдайларға   түспейді.   Олар   өз   тілегі 

бойынша   әрекет   ету   үшін   еркіндікке   ие   болмайды   және   сондықтан,   әрине, 

табиғи тепе – теңдікті қалай да бұза алмайды.

Тек біз, адамдар, әрекеттердің осындай бағдарламасынан айырылғанбыз. 

Табиғат   бізге   тепе   –   теңдікте   өмір   сүруге   жеткілікті   болатындай   білім   мен 

түйсіктерді   туғанымыздан   салмайды.   Салдар   сияқты,   біз   қандай   жол   дұрыс 

тіршілік   етуге,   яғни   бізді   қоршаған   әлеммен   балансқа   апаратынын   анық 

білмейміз.   Тепе   –   теңдік   бағдарламасының     жоқтығы   біздің   дамуымыздың 

өзімшіл   бағытта   қозғалуына   әкелді.   Бұл   тұжырымдама   ұрпақтан   ұрпаққа 

күшейіп және ең алдымен қоғамдық ортада байқалады. Осы себептен, адам 

басқа   адамдармен   есептеспей   және   олардың   тіршілік     етуін   толықтырмай, 

өзінің   рахаттарды   тілеуін   қанағаттандыруға   тырысады.   Табиғатта 

қабылданғандай, біз жақынмен альтруисттік қосылуға ұмтылмаймыз және дәл 

сонда, бізді сондай тартатын, кемел рахаттану бар екендігін білмейміз. Өйткені 

тепе – теңдік жағдайы – бұл барлығында үйлесімділіктің болуы, қандай да бір 

қарсы тұрушылықтың немесе әр текті қорғаныс бастиондарын салудың қажеті 

жоқ кезіндегі толық бақыттың кемел жағдайы.

Өзімізді   іштен   қадала   зерттеп,   біздің   әрқайсысымыз   тек   өзінің   берекесі 

туралы   ойлайтынымызға   және   жақындарымызбен   барлық   өзара   қарым   – 

қатынастарымыз тек жеке пайданы қудалайтынымызға көзіміз жетеді. Өзіміздің 

өмірімізді кішкене болса да жақсарту тілегінде бізге керек емес адамдардың жоқ 

болуына, құрып кетуіне келісер едік. Бізді қоспағанда, табиғаттың басқа бір де 

бір   жаны  айналасындағыларға   зиян   келтіріп,   тонап   және   оларды   пайдалану 

ниетімен   қарауға   қабілетті   емес.   Бір   де   бір   жан  айналасындағыларға   қысым 

көрсетіп   қанағат   және   олардың   азаптарынан   рахат   ала   алмайды.   Тек  Homo 

sapiens  басқалардың   азабынан   рахат   ала   алады.   Белгілі   нақыл,   тоқ 

арыстанның   қасынан   өту,   тоқ   адамның   қасынан   өткеннен   көптеп   қауіпсіздеу 

дейді...

Ұрпақтар   бойы   біздің   ішімізде   өзімізді   жақындарымыздың   есебінен 

қанағаттандыру өзімшіл қажеттілігі дамып келді. Бұл ұмтылыс табиғаттың әрбір 

жеке   адамды   өмірдің   оңтайлы   шарттарымен   қамтамасыз   етуге   ұмтылатын 

күшінің  негізгі  үрдісіне қарсы келеді. Сөйтіп,  адам  өзімшілдігі –  бұл  әлемдегі 

жалғыз қиратушы күш. Тек ол ғаламдық табиғи жүйенің тепе – теңдігін бұзады.

Әрқайсысымыз өзіне ұқсастарды жеке пайдасы үшін, барлық қол жетімді 

құралдармен,   өзінің   берекесін   ол   басқалардың   құламаларында   салатынын 

ойына   алмай,   пайдалануды   тілегенге   теңбіз.   Және   осы   жерде   біз   өзімізге 

қандай ақтау тауып алсақ та маңызды емес.

Адам  әлемнің  барлық  жандары  оның билігінде  болуы   керек  және  оның 

жеке пайдасына қызмет етуі керек деп сезеді. Айырмашылық тек құралдарды 

таңдау   спецификасынан   тұрады.   Біреуі   адамдарды   пайдалануды   өзгеріссіз 

салымдар үшін таңдайды, екіншісі – билік үшін, үшіншісі – құрмет үшін. Егер де 

ол   үлкен   машақаттармен   ілеспесе,   онда   әрқайсысымыз   әлемді   пайдалана 

отырып,   одан   осы   барлық  рахаттарды:   байлықты   да,  билікті   де,   құрметті   де 

алуға   келісер   едік.   Бірақ   адам   таңдауын   өзінің   мүмкіндіктері   мен 

қабілеттіліктеріне қарай жасауға мәжбүр болады.

Міне не таңқалдырады: бейбіт жолға жол салу үшін,    ең алдымен біздің 

өзімшіл   табиғатымызды   анықтау   керек.   Шындығында,   біздің   өзімшілдік   үнемі 

өсетіні туралы дәлел кездейсоқ емес және айыптауға тұратын емес. Оның өсуі 

біз жаппай нақтылық заңында, альтруисттік заңда дәл неден ауығатынымызды 

көрсетуге бейімделген. Осы ауытқу барлық өмір мәселелерінің негізінде жатыр 

және өсіп келе жатқан өзімшілдік   бізді соншалықты апатты қате жіберушілікті 

түзеуге   жетелеп  отыр.  Бірте  бірте біз  тек  жақындарымыздың  есебінен рахат 

алуға   шақыратын   біздің   менмендігіміз   альтруизмді,   махаббат   пен   беріліс 

қасиеттерін бойына сіңірген табиғаттың жалпы күшіне қарама – қарсы екенін 

түсінеміз.   Бұл   біз   бен   табиғат   күшінің   арасындағы   антагонизмді   әрі   қарай 

қысқаша   «табиғатпен   тепе   –   теңдіктің   бұзылуы»   деп   атайық.   Ал,   адамның 

альтруизмнің қасиетін меңгеруді біз «табиғатпен тепе – теңдік» деп атайық.

Біз неден рахат аламыз? 

Айтылып   кеткендей,   біздің   тілектер   екі   типке   бөлінеді:   физикалық   және 

адамдық немесе өзекті және әлеуметтік. Біздің жақынымызбен өзара қарым – 

қатынас   жүйемізде   баланссыздықты   қандай   фактор   туғызатынын   түсіну   үшін 

әлеуметтік – адамдық тілектерді қарастырайық.

Әлеуметтік – адамдық тілектер үш негізгі санатқа бөлінеді:

байлық тілегі;

құрмет пен билік тілегі;

білім тілегі.

Бұл   санаттар   бізде   оянуы   мүмкін   барлық   физикалық   емес   тілектерді 

көрсетеді.

Әлеуметтік – адамдық тілектер осылайша екі себеп бойынша аталады:

1.

Адам   оларды   қоғамнан   алады.   Жалғыздықта   өмір   сүріп,   ол   осындай 

рахаттарға ұмтылмас еді.

2. Бұл тілектер тек қана қоғам шегінде іске асуы мүмкін.

Сенімді   дәлдік   үшін   өзекті   қажеттіліктер   физикалық   деп,   ал   оның 

үстіндегілердің   бәрін   әлеуметтік   –   адамдық   тілектер   деп   атайық.   Егер   бізде 

өзекті қажеттіліктен артық қандай да бір тілек оянса, онда біз оны қолданудың 

тәсілін  талдай   аламыз.   Шындығында,   осындай   тілектер   бізде   дәл   осы   үшін 

дамиды.

Әрқайсысымызға   өзіміздің   әлеуметтік   –   адамдық   тілектеріміздің   ерекше 

үйлесушілігі   тән.   Оның   үстіне,   өмір   бойына   бұл   үйлесушілік   өзгереді.  Кесте 

бойынша   айтсақ,   бір   адамға   ақшаға   (байлыққа)   ие   болу   күшті   тілегі   тән, 

екіншісіне – құрмет тілегі, үшіншісіне – білім тілегі.

«Ақша»  жеке   сатып   алуға   айналатын   бірдемені   қолға   алуға   ұмтылуды 

айқындайды.   Мұратында,   адам   бүкіл   әлемді,   барлығы   оның   иелігінде 

болатындай, алғысы келеді.

«Құрмет» - бұл неғұрлым «жоғары» тілек. Адам енді бәрін, кішкентай бала 

сияқты, өз қолына алғысы келмейді. Керісінше, ол  үлкен әлеммен қоршалғанын 

түсінеді және өмір бойына жұмыс істеп, айналадағылар жағынан сый – сияпат 

пен құрметке қол жеткізгісі келеді. Ол тіпті оны құрметтеу үшін төлеуге дайын. 

Өзін   сансыз   сатып   алулармен   «желпілдетуге»   мүмкіндік   беретін   ақшаны 

қарадүрсін аңсауға  қарағанда, құрмет тілегі адамды жақынын жабумен емес, 

оны   сыйлайтын,   көкке   көтеретін   сыртқы   толық   бағалы   тұлғаның   болуымен 

тартады. Сөйтіп, «құрмет» адамның бүкіл әлемді, бірақ өзінің меншігіне емес, 

билеп алу тілегін көрсетеді. Керісінше, әлем сыртта қалып, өзін ұмытқанға дейін 

марқабат етіп, құрметтесін дейді. 

«Білім»  одан   да   неғұрлым   масштабты   билікті   рәміздейді.   Әңгіме 

даналыққа   ие   болу,   нақтылықтың   барлық   жақтары   мен   бөлшектерін   білу, 

дүниенің механизмін оқу және табиғат пен адамдарды өзінің пайдасына қалай 

қаратуға болатынын түсіну тілегі туралы болып отыр. Білім ақыл арқылы шексіз 

билікті білдіреді.

Өзекті   қажеттіліктер   шегінен   шығатын   әрбір   тілек   бізге   қоғамнан 

қабылданады.   Сәйкесінше,   осы   тілектерді   қанағаттандырудағы   табыс   пен 

сәтсіздік дәрежесі тек қоғамға қатысты өлшенеді. Бізбен белгіленген профессор 

Дэниэл   Канеманның   зерттеуі   адамдар   өздерінің   бақытты   қызбалықпен   сезу 

үдемелілігін, ең алдымен, қоғамдық өлшемдерге сәйкестікпен бағалайды деп 

көрсетті. Сондай – ақ, біз сезетін бақыттың дәрежесі соншалықты өзіміздің жеке 

жетістіктерімізге   емес,   айналадағылардың   жетістіктерімен   салыстыруға 

байланысты  екені  анықталды.  Салдар  ретінде,    материалдық  жетістіктің  өсуі 

бізді бақыттырақ етпейді – өйткені, әрбір жаңа қаржылық үстемемен біз өзімізді 

одан сайын неғұрлым бай ортамен салыстырамыз.

Шындығында,   өзіміздің   бақытымыздың   немесе   азабымыздың   дәрежесін 

тек басқа адамдарға қатысты анықтай аламыз. оларда аз  - бізде көп, оларда 

көп – бізде аз. Басқа біреу жетістікке жеткенде, бізде қызғаныш пайда болады, 

ал   кейде   автоматты   түрде   табиғи   бақылауға   келмейтін   реакция   жанданады 

және сол кезде өз ішімізден біз оған жеңіліс табуды тілейміз. Басқа біреу сүрініп 

қалғанда,   біз   қуанамыз,   өйткені   онымен   салыстырғанда   біздің   жағдайымыз 

бірден жақсарады. Егер көп кісілер қиналса, ол өзінен өзі жұбатады, өйткені, 

«қатыстылықтың» және біздің бағалаулардың әлеуметтік бағдарының жарқын 

мысалы болып табылады.

Бұл жерден шығатыны, өзекті физикалық қажеттіліктер шегіне келмейтін 

адамдық  рахаттар   біздің   жақынымызға   қарым   –   қатынасымызға,   басқаша 

айтқанда,   біздің   айналадағылармен   өзара   қарым   –   қатынасымызды   қандай 

шешімде   қабылдайтынымызға   байланысты.   Біздің   жүрегімізді   жаңа   сатып 

алулар емес, басқалардың үстінен үстемдік жасау, билік және қоғам алдында 

(сондықтан да, өз көзімізде) сыйлы болу жылытады.

Жақынға   мұндай   өзімшіл   қарым   –   қатынас   баланссыздықты,   біз   және 

табиғаттың   жалпы   заңының,   альтруизм   заңының   арасында   сәйкессіздікті 

туғызады.   Айналадағылардың   үстінен   үстемдік   жасау,   олардың   есебінен 

рахаттану және олардан бөлектенудің өзімшіл ұмтылысы табиғаттың альтруизм 

арқылы өзінің барлық бөліктерін жинап алу ұмтылысына қарсы келеді. Біздің 

азаптардың көзі де осында жатыр.

Біз табиғаттың осы немесе өзге заңдарымен таныс болмасақта, бірақ олар 

абсолютті және мызғымайтын болып, бізге әлі де болса әсер етеді. Егер біреу 

оның  бірін  бұзса,  оның  ауытқуының   өзі   әсер   ету  факторына  айналады   және 

адамды   «ойын   ережелерін»   сақтауға   оралуға   міндеттейді.   Бізге,   өзіміздің 

денемізді қосқанда, тірі емес, өсімдік және жануарлар деңгейінде әрекет ететін 

табиғаттың көптеген зааңдары енді мәлім. Бірақ біз адамдық деңгейде, өзара 

қарым – қатынастар саласында абсолютті заңдар жоқ деп қате ойлаймыз. Бұл 

адасу дамудың белгілі бір сатысында тұрып, оның заңдылығын түсіну мүмкін 

еместігінен   туындаған   –   ол   үшін   неғұрлым   жоғары   сатыға   көтерілу   керек. 

Сондықтан   да   біз   жақынға   қатысты   өзімшіл   мінез   –   құлық   пен   өміріміздегі 

жағымсыз   құбылыстардың   арасындағы   нақты   өзара   байланысты   бақылауға 

қабілетті емеспіз.

Өзімшілдікті дұрыс және ақылмен пайдалану

Өзімшілдік баланссыздықтың факторы болды, бірақ ол оны қысқарту керек 

дегенді білдірмейді – тек қана оны пайдалану тәсіліне түзетулер енгізу қажет. 

Өзінің барлық тарихының ағымында адамзат осы немесе өзге әдістермен тепе 

– теңдікке, махаббатқа және әлеуметтік  әділдікке, өзімшілдікті жойып немесе 

оны   жасанды   түрде   қысқартуға   тырысып,   қол   жеткізгісі   келді.   Революциялар 

мен қоғамдық өгерістер бірінен соң бірі ілесті, бірақ, нәтижесінде, барлығы бір 

сияқты сәтсіздікке ұшырады. Мұның себебі, тепе – теңдікке тек алудың барлық 

қуатын   берудің   барлық   қуатымен   дұрыс   үйлестіру   арқылы   қол   жеткізуге 

болатында.

Алдынғдағы  тараудан  әрбір  тірі  денеде  әрекет  ететін  жалпы  заң –  бұл 

өзімшіл бөліктердің альтруисттік қағида бойынша бірігуі екенін біз білеміз. Осы 

екі негізгі қарама – қарсы күштер – өзімшілдік пен альтруизм, алу мен беру – 

әрбір   субстратта,   әрбір   құбылыста,   әрбір   процесте   және   әрбір   жанда   бар. 

Материалдық, сезімдік және қай басқа болмасын барлық салаларда әрқашан 

бір емес, екі күш бар. Бір – бірін толтырып және теңестіріп, олар әр түрлі көрінуі 

мүмкін: электрон мен протон, оң және теріс заряд,   сергу мен тарту, алу мен 

қосу, жек көру мен махаббат. Табиғаттың әрбір элементі ол бір бөлігі болып 

табылатын жүйемен өзара әрекеттеседі және осы өзара қарым – қатынастарда 

алу мен беру үйлесімді ұйлеседі.

Табиғат бізді кемелділікке және шексіз рахатқа әкелгісі келеді. Өзімшілдік 

бойымызға дәл біз рахат ала алу үшін салынған. Осыдан шығатыны, оны жоюға 

ешқандай қажеттілік пен себеп жоқ. Бізге оны тек түзеу керек, нақты айтсақ, 

біздің тілегімізді пайдалану тәсілін өзімшілдіктен альтруисттіке өзгерту қажет. 

Дұрыс даму біздің бойымызға салынған рахаттарды тілеудің барлық қуатын іске 

қосуға мүмкіндік береді, бірақ енді түзелген түрде. Оның үстіне, өзімшілдік біздің 

табиғатымыз болғандықтан, бізде оған қарсы тұруға немесе ұзақ уақыт бойы 

шектеуге  ешқандай   мүмкіндік   жоқ,  өйткені   мұндай  шаралар  табиғаттың өзіне 

қарсы бағытталған. Оларды жүзеге асыруға тырысып, ол біздің билігімізде емес 

екендігін көреміз.

Бүгінгі   таңда   қалыптасқан   жағдай   табиғат   бізді   жөнге   салуға   тырыспай 

жатқанына   куә   болады.   Себебі   қарапайым:   табиғаттың   өзге   деңгейлеріне 

қарағанда, біздің өзімшілдік өзінің дамуын әлі аяқтаған жоқ, әлі «жетілген» жоқ.

Табиғаттың қайсы бөлігі болмасын мақсатты бағытталған басқару астында 

тұр.   Әңгіме,   нәтижесінде   пісіп   және   тәттілікке   ие   болу   үшін,   ағаштағы   жеміс 

игілікті   мақсатпен   басқарылатыны   сияқты,   біртіндеп   кезеңімен   даму   туралы 

болып отыр. Бірақ осы жеміс түйінделу кезеңінен әбден піскенге дейін қаншама 

жағдайды басынан өткізеді! Түпкілікті жағдайға дейінгі оның барлық жағдайлары 

тек қана оның қандай тәтті болатынын емес, керісінше, бізге қарама – қарсы 

пішіндерді   көрсетеді.   Басқа   сөзбен   айтқанда,   піскен   жеміс   қаншалықты   тәтті 

болса, өзінің дамуының алдындағы жағдайларында ол соншалықты  ащы және 

тартымсыз.

Шындығында,   жаратылыс   өзінің   ең   жоғарғы   нүктесі   мен   пішініне,   өзінің 

түпкілікті пісуіне жетпейінше  – оның бойында табиғат күшінің кемелділігін көру 

мүмкін  емес. Егер  біз, адамдар  туралы  айтсақ,  біздің  ағымдағы жағдайымыз 

өзінің   шешуші   жағдайына   әлі   жеткен   жоқ   және   сондықтан   ойдағыдай   болып 

шықпаған   көрінеді.   Осымен   қатар,   пісіп   келе   жатқан   жеміспен   ұқсастық 

бойынша, біздің қасиеттеріміздің біреуі де жою үшін арналмаған, өйткені кері 

жағдайда, ол біздің бойымызға бастапқыдан салынбас еді.

Өзімшілдік күші – бұл тамаша күш. Оның арқасында біз осы уақытқа дейін 

жетіліп келдік және оның арқасында біз кемелділікке жетеміз. Дәл ол бізді алға 

итермелейді және шексіз дамуды мүмкін етеді. Онсыз біз адамдық қоғамның 

пішінін қабылдамас едік және жануарлар әлемінен спалы түрде бөлінбес едік. 

Бүгінгі   таңда   өзіміздің   өзімшілдігіміздің   арқасында   біз   таныс   уақытша 

рахаттармен   қанағаттануға   дайын   емеспіз   және   олардың   тар   шегінен 

шығатынды талап етеміз.

Барлық даналық өзімшілдік күшін ақылмен пайдалануға мүмкіндік беретін 

тәсілді   тауып   алуда   жатыр.  Оны   жақыныңмен   альтруисттік   қосылу   жолында 

адамнан,   онымен   бірге   туған,   табиғи   өзімшілдік   күштер   мен   ұмтылыстарды 

басуға талап етпей, кемелділікке қол жеткізу үшін тек оларды дұрыс және тиімді 

пайдалануға   үйрену   қажет.     Адамнан,   оның   даму   процесі   кезінде,   оған   тән 

барлық   қасиеттерді,   параметрлерді   және   тұжырымдамаларды,   оларды   даму 

қызметіне қойып, дұрыс және сауатты біріктіру талап етіледі.

Дағдарыс – бұл тепе – теңдікті қалпына келтіру мүмкіндігі

Қытай тілінде дағдарыс сөзі 

                     екі символдан тұрады:біреуі қауіп дегенді, 

              ал екіншісі –мүмкіндік дегенді білдіреді.

Джон Ф. Кеннеди

Табиғат   тепе   –   теңдікке   ұмтылады   және   өзінің   барлық   бөліктерін 

тұрақтандыру   үшін   барлығын   істейді.   Мысалға,   жанартау   қопарылғанда   не 

болатынын   қарастырайық.   Жер   қабығындағы   жер   қойнауында   ішкі   қысым 

Жердің сыртқы қабығы оны теңгере алмағанша көтеріледі. Тірі емес деңгейде, 

жанартаулық   қопарылыс   арқылы   шешілетін,   баланссыздық   пайда   болады, 

осының   арқасында  қысым   тұрақтанады.   Табиғат   осылайша,   баланссыздық 

танытқанның барлығын теңестіріп, әрекет етеді.

Физика және химия заңдарына сәйкес, материя немесе нысанның қандай 

да бір қозғалысының жалғыз себебі тепе – теңдікке ұмтылу болып табылады. 

Бұл   ұмтылыс   қысымның,   концентрацияның,   температураның   және   басқа 

параметрлердің   теңгерілуіне   әкеліп,   нәтижесінде   біз   ойпаттарда   судың 

жиналғанын,   жылу   мен   салқынның   кемуін,   сондай   –   ақ   басқа   көптеген 

құбылыстарды көреміз. Ғылыми тілде тепе – теңдік жағдайы «гомеостазис» деп 

аталады – грек тілінің homoios  (ұқсас) және  statis  (жағдай) сөздерінен шыққан. 

Осы жағдайға нақтылықта тіршілк ететін барлық денелер ұмтылады.

Бірақ   адамдық   деңгейде   тепе   –   теңдікке   қол   жеткізу   процесте   саналы 

қатысумен жанасады. Осы жерден белгілі болатыны: біз жақынымызға өзімшіл 

қатынасымыз   біздің   өзімізге   және   барлық   әлемге   зиян   келтіретіні   туралы 

дәлелді   түсінбегенше,   бізден   ештеңе   талап   етуге   болмайды.   Оның   орнына 

табиғат қалыптасқан баланссыздық туралы мәлімдеп бізге көмек береді және 

сонымен өзімшіл даму процесінде ғаламдық дағдарыс нүктесіне алып келеді.

Бұл  дағдарыстың  мақсаты – біз  қате  жолда  тұрғанымызды және  дұрыс 

бағыт алатын уақыттың келгенін түсінуге бізді келтіру. Дағдарыс – жаза емес, 

ол бізді кемелділікке ұмтылдыруға бейімделген. Мәні бойынша, әлемде жаза 

тіптен   жоқ,   өйткені   біз   өзімшіл   болып   жаратылғанымызға   кінәлі   емеспіз   ғой. 

Сондықтан да біздің әлемімізде адамның дамуын жылжытатын құралдар ғана 

бар.

Адам,   материал   сияқты,   оның   мәні   рахат   тілеу   болып   табылады,   ол 

қозғалуға,   дамуға   және   қажеттілік   салдарынан,   бірдемеден   тарыққында   ғана 

әрекет етуге қабілетті екенін ұмытпаған  жөн. Біз толмаған тілектен шыға ғана 

әрекеттенеміз және оның болашақта толуына қарай қозғаламыз. Біз бірдемеден 

жетіспеушілікті сезгенде, бізді қанағатсыздық қамтып алғанда қиналамыз және 

мәселенің   шешімін   табуды   бастаймыз.   Біздің   дамуымыздың   және 

жылжуымыздың   кестесі   осындай.   Неміс   философы   Артур   Шопенгауэр   оны 

былай   сипаттайды:   «Бір   қарағанда,   адамдар   алға   ұмтылады,   бірақ 

шындығында оларды артынан итереді».

Дағдарыс   –   бұл     «кемшіліктердің»   ашылуы,   олар   адам   табиғатына, 

оларды   өзіміз   жөндеп   алу   мүмкіндігін   беру   үшін   және   осы   әрекет   арқылы 

неғұрлым   жоғары   деңгейге   өту   үшін   әуелгі   бастан   және   қасақана   салынған. 

Өткен уақытты, жүз деген жылдар бұрын, адамзат өзінің азаптарының себебін 

түсінуге қабілетті болмады. Бірақ бүгінгі күні біз жеткілікті жетілдік, сондықтан 

да,   себепті   түсініп   және   азаптар   бізді   альтруизмгеие   болуға,   табиғатқа   тән 

махаббат   пен   беріліс   қасиеттерін   алуға  бағыттайтынын   көре   аламыз.   Біздің 

күніміздің адамынан табиғат енді: «Саған берілгенге сен дұрыс жауап бересің 

бе?» деп   «сұрай» алады. Өйткені, енді келесі апатпен қатар табиғат адамға 

оның себебін түсінуді береді.

Осы уақытқа дейін табиғат адамға, онда қандай да бір тілектерді оятып 

және олардың көмегімен оны дамуға итермелеп, жеткілікті қарапайым қарады. 

Нәтижесінде, адамның жылжуы қауым, мәдениет, білім, ғылым және техника 

сияқты   облыстарда   сансыз   түрлермен   сипатталды.   Бірақ   ойда   жоқта   біз 

тұйыққа   тірелдік   және   өзімізді   өзіміз   талдау   үшін   қадамымызды   бәсеңдеттік. 

Шындығында, осы уақыттан бастап, біз өзіміздің тілектерімізді тану қабілеттігіне 

ие   болдық,   ол   аздай,   енді   біз   оны   істеуіміз   керек.   Түйсікті   тек   біздің 

тілектерімізді ең жақсы тәсілмен  қалай  іске қосуға болады деген бағытта ғана 

әрі қарай дамыту мүмкін емес. Тілектер туралы осындай қалпында ойлап және 

оларға   қырынан   қарайтын   уақыт   жетті:   «Мен   адаммын.   Менде   тілектер   бар. 

Мен олармен не істеймін және не үшін?» Әрқайсысымыз өзімізге қырымыздан 

қарап және өзіміз туралы пікірді шығаруға ынталану қажет.

Шындығында,   табиғат   күші   өзінің   берілісінде   өзгеріссіз.   Табиғат,   біз 

онымен тепе – теңдікке келу мақсатымен, бізге үнемі қысым жасап отырады. 

Өзіне салынған бағдарламаға сәйкес өзгеретін және өсетін жалғыз фактор - бұл 

бізде тығылып жатқан өзімшілдік. Дәл ол мен табиғат күшінің арасындағы өсіп 

бара   жатқан   қайшылық   бізде   қысым,   жайсыздық,   азаптар   мен   дағдарыстар 

түрінде   сезілетін   баланссыздықты   тоқтаусыз   күшейтеді.  Осы   жағымсыз 

құбылыстардың   жайылуы   пайда   болған   тепе   –   теңсіздіктің   дәрежесіне 

байланысты.   Осы   жерден,   өткен   уақытта   азап   және   алаңдау   сезімі   неліктен 

әлсіздеу болғанын және ол неліктен күннен күнге өсіп бара жатқанын түсінуге 

болады.

Сөйтіп, біз өзіміз, табиғатпен баланссыздық шегіне қарай, сезінетін азап 

немесе бақыттың көлемін анықтаймыз. Басқа сөзбен айтқанда, біз интегралды 

жүйенің антиинтегралды бөліктері болып табылаиыз – дәл осы азап себебін 

құрайды, барлық асқынулар мен дағдарыстардың тамыры дәл осы жерде.

Жеке   және   ғаламдық   деңгейде   барлық   дағдарыстық   құбылыстарды 

жүйелік баланссыздық  факторымен, адам өзімшілдігімен  байланыстырып,  біз 

мәселенің   шешіміне   қарай   жылжуымыз   мүмкін.   Қайғылар,   оларды   тудырған 

себептерді түсінумен ілескенде, оларда мақсат көрінгенде бұл оларды тиімді 

етеді. Олар алға қозғалу үшін энергия болады. Олай болса, дағдарыс – бұл үкім 

емес, басында ағымдағы кезеңді растамайтындай көрінетін, адамзат дамуының 

үдемелі   кезеңі.   Егер   біз   өзіміздің   қарым   –   қатынасымыз   бен   түсінігімізді 

өзгертсек,   егер   бізбен   болып   жатқан   жағдайға   басқаша   қарасақ,   онда   бүгін 

дағдарыс   болып   көрінетін   жағдай,   шындығында   шыңға   шығу   үшін   құнсыз 

мүмкіндік екенін түсінеміз.

жүктеу/скачать 314,31 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: