Жалпы психология

орталықтары мен дөңестеріне карап адамнын акыл-ой 
қабілетгілігін, мінез ерекшеліктерін анықтауга әрекеггенудің 
негізсіз және ғылымға мүлде қарсы болатындығын корсетті.
Қабілетгілік түкым қуалау аркы/іы беріледі деген теорияга 
қарама-қарсы қабілеггілік емірге келгеннен кейін қоршаган 
орта мен тәрбиеге байланыстылығы туралы теорняны атауга 
болады. Бүл теорияны алгаш рет XVIII ғ. ғылымда Гельвеций 
түжырымдаган болатын. Ол қабілеттілікті к&тыптастыруда 
тәрбиенің ролін ерекше бағалады.
Жаңа кезенде америка галымы У.Эшби кабілеттіліктер 
және тіпті дарындылық емірде калыптаскан касиеттерге 
байланысты екендігін ерекше атады. Ол мың рет сэтсіздікке 
үшырап, мың бірінші рет жаңалық ашкан адам кабілетті де 
осыны шешпей тастап кеткен адам — қабілетсіз дейді. 
Психологтардың зертгеулері мен байкаулары кабілеттің 
биологиялы к алғышарттары болатындығын ж окка 
шығармайды. Психолог-галымдар міщың, жүйке саласының 
қүрылымында туганнан, түкым аркылы берілетін кейбір 
ерекшелікгер (нышандар) кабілеттілікгердін дамуына колаіпы 
жағдайлар жасайгыңдыгын жэне ерекше рөл аткаратындыгын 
дәлелдеді.
§5. Педагогикалык, қабиеттш к жоне оның қуршымы
Мүғалімнің ерекше кәсіптік және қогамдык кызметі оз 
тәрбиеленушілерінін, ата-аналарыньщ, бүкіл жүртшылыктың 
тарапьшан мүғалімнің жеке басына, оның моралдік бейнесіне 
орасан зор талаптар жүктейді. Ең бірінші білікті мүгалімге 
қойылатын талап — педагопікалық кабшеггіліктін болуы.
Шығармашылық ізденіс еңбектін, мамандыктын барлық 
саласына да өте кажет, ал мүғалім үшін ол үстаздық 
дарындылыкка жетудің жолы, педагогикалык енбекте 
шешуші орьш алады. Мүғалімде педагопжалық бейімдиііктің 
болуы — оның еңбектегі нәтижесінің кепиіі. Педагопікалық 
қабілет пен мінез-күлық қасиеггері мектептегі кезден-ак 
біртіндеп көріне бастайды да педагогикалык инсппутгарда 
әрі карай дамып, жетіледі.
Демек, ішеалдык жағдайда педагопікалық кызмет пен 
мамандыкка 6efiiNwLiiK ангарткан, дарынды, кабілетті 
адалщар аііналыс\ъі кажет.
Педагогикалык кабілеггілік (талант, мамандыкты сүю, 
нышан) педагошкалык мамандыкты ойдагьшаіі менгерудін 
шарты батып табылады, бірақ шешуші кәсібі деп карастыр\та
347

болмайды. Қаншама адам айқын нышанды аңғартып, 
мүғалімдік мамандыққа үміткер болғанмен, шын мәнінде, 
педагог болып шыга алмайды, керісінше, алғашында 
жеткіліксіз қабілеттілік аңғартқан ұстаздар кейіннен 
педагогикалық шеберліктің шыңына жеткені қанша? 
Сондықтан да педагогтің қажетті кәсіби сапаларына 
еңбексүйгіштігін, тәртштілігін, жауапкершілігін, мақсат қоя 
білу іскерлігін, жетістікке жету жолын таңдай білу, 
үйымдастырушылықты, табандылықты, өзінің кәсіби 
деңгейін арттыруды және т.б. жатқызуға болады.
Мүғалімді кәсіптік-педагогикалық даярлау проблемасын 
зерттеуге арналған еңбектерде (Ф .Н .Г о н о б али н , 
ТАВоробьева, Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин, Р.И.Хмелюк,
Н.Д.Хмель, А.И.Шербаков жэне т.б.) кез келген адамның 
мүғалім бола алмайтындығы дөлелденген. Мүғалімдік 
мамандықтың соншама коптігіне қарамастан, оны меңгеру 
үшін қабілетгіліктер мен түлғалық сапалардың ерекше қатаң 
қүрылымы, белгілі әлеуметтік-психологиялық бейімділік 
қажет.
Психологтар 
проф ессиограм м аны
негіздеуде 
педагогикалық қабілеттіліктердің түрін анықтауға коңіл 
боледі.
Мәселен, В.А.Крутецкий дидактикалық, академиялық, 
коммуникативтік, үйымдастырушьшық қабілетгіліктерді 
қарастырды. А .И .Ш ербаков негізгі педагогикалы қ 
қабілеттіліктерге ди дакти калы қ, к о н стр у кти втік, 
перцептивтік, экспрессивтік, коммуникативтік жөне 
үйымдастырушылық қабілетгіліктерді жатқызды.
Осы кездегі мамандықтардың ішінде ең коп және жан- 
жақты зерттелгені деп педагог мамаңдығын айтуға болады. 
Педагогтің жалпы көсіптік іс-ерекеті мен қабілеттілігі, 
мамандыгы жөніндегі икемділіктері мен дағдылары басқа 
мамандықтар үшін де пайдалы екендігі байқалады.
Педагогикалық қабілеттіліктер — шәкірттерді оқыту мен 
төрбиелеуде мүғалімнің жогары нөтижелерге жетудің шарты 
болып табылатын жеке түлганың белгілі психологиялық 
ерекшелікгері.
П едагогикалық қабілеттіліктерде жеке түлғаның 
коммуникативтік қасиеттері жетекші рол атқарады, ең 
аддымен, қабылдау саласына қатысты перцептивтік (олардың 
ішінде-бақылағыштыгы) қабілеттілік. Олар мүгалімге 
шөкіртгің психологиясын, жан дүниесін, оньщ психикалық 
жағдайын нақты жагдайда соган сәйкес қабылдауға, сынып 
үжымының жағдайын дүрыс бағалауга мүмкіншілік жасайды.
348

Мүғалімнің коммуникативтік қасиетгерінің қүрамды бөлігі 
эмпатияға даярлығы, демек, шөкірттердің психикалық 
жағдайын түсінуге үмтылуы деп білеміз. Осының қажетті 
шарты - балаға жүрек жылуы. Ең соңында, мүғалімнің 
коммуникативтік қасиетінің үшінші бөлігі әлеуметтік өзара 
әрекеттегі жоғары дамыған қажеттілік деп есептеледі, ол 
білім беруге үмтылуды, балалармен қарым-қатьшасты, балалар 
үжымының өмірі мен қызметін дүрыс үйымдастыру 
қажетгілігінен аңғарылады.
Педагогикалық қабілеттіліктердің қүрылымына кіретін 
жеке түлғаны ң кейбір қосымш а қасиеттері мен 
ерекшеліктерін атауға болады. Бүл ең алдымен ақылдың 
белгілі сапалары: өткірлігі, сыншылдығы, бірізділігі және 
т.б. Мүғалімнің сойлеу тілінің мөні орасан зор: шешендік 
қабілетгілігінің байқалуы, тілінің лексикалық байлығы және 
т.б. Мүғалімнің бойында артистік сапалардың болуы (бейнелі 
қиялдау, фантазияға бейімділігі) осы сапалардың бәрі 
педагогикалық қызметте жетістіктерге жетуде белгілі рол 
атқарады.
Педагогикалық қабілеттіліктер — тиімді педагогикалық 
қызметтің шарты ғана емес, сонымен қатар коп жағдайда 
мүғалімнің жемісті жүмысының нәтижесі. Педагогикалық 
қабілеттіліктер мүғалімнің психологиялық қасиеттерінің, 
қатынастарының және әрекеттерінің жалпы қүрьшымында 
байқалады, қалыптасады және дамиды.
Тәжірибе және арнаулы зерттеулер көрсеткендей, 
мүғалімнің озінің педагогикалық қабшеттіліктерін мақсатты 
қалыптастыруы және дамытуы толықтай шындық болып 
табылады.
Жеке түлғаның перцептивтік қасиетінің негізгі элемен­
та — бақылағыштық педагогикалық тәжірибені меңгеру 
үрдісінде, сонымен қатар педагогтің арнаулы күш-жігерінің 
нәтижесінде дамиды және жетіледі.
Белгілі психологтар мен педагогтар Ф.Н.Гоноблин,
Н.В.Кузьмина, Н.Д.Левитов, И.В.Страхов, В.А.Сластенин 
сонымен қатар басқа да психолог, педагог ғалымдардың 
зерттеулері педагогикалық қабілеттіктердің қүрылымын 
қарастыруға мүмкінш ілік берді. Бүл зерттеулердің 
мәліметтерін басшылыққа ала отырып, педагогикалық 
кабілетгіліктердің қүрылымыңда ерекше орын алатын бірнеше 
түрлеріне немесе компоненттеріне тоқталамыз (негізіне
Н.Ф.Гоноболин үсынған үлгі алынды):
1. 
Дидактикалық қабілеттіліктер — шәкірттерге оқу 
м атериалы н түсін ікті түрде ж еткізе білу, пәнге
349

қызығушылығын артхыру, оқушылардың өз бетімен белсеңді 
ойын дамыту қабілеттілігі. Дидактикалық қабілетгің негізіне 
шәкірггердің дара психологиялық ерекшелігін ескере отырьш, 
жаңа материалды тиімді әдістерді жөне тәсілдерді пайдаланып 
түсіндіру.
* 2. Академиялық қабілетгіліктер — белгілі ғылым саласына 
қабілеттіліктер (математикаға, физикаға, биологияга, 
өдебиетке жене т.б.). Қабілетгі мүғалім оқу материалын оқу 
курсының көлемінде ғана біліп қоймайды, одан кең және 
терең біледі, еруақытта да өз ғылымы саласындағы 
жаңалықтарды біліп отырады. Мүғалім оте жогары мәдениетгі, 
эрудициясы жан-жақты болу керек.
3. Перцептивтік кабілеттіліктер — шөкірттің ішкі жан 
дүниесіне бойлай білетін, шекірттерді незік түсіне білумен 
байланысты психологиялық байқағыштық қабілетгі мүғалім, 
тербиеші елеусіз белгіиері бойынша сыртқы белгілерге 
шекірттің ішкі жағдайындағы сәл ғана өзгерістерді аңғарып 
отырады.
4. Тілдік қабілеттіліктер - өз ойын және сезімін тілдің 
мимика жене пантомиканың кемеіімен ашық та жөне анық 
білдіре білу қабілеттілігі. Бүл мүғалімдік мамандықтарына 
ең негізгі қабшетшіктерінің бірі, себебі ақпаратгы мүғалімнен 
шекіртке жеткізу негізінен екінші сигнал жүйесі арқылы, 
сездік сипатта іске асады.
Қабілетті мүғалімнің тілі есерлі, бейнелі, ырғақтық 
жағынан менерлі, эмоциялық түрғьщан көркем, сөйлеу 
ди кциясы аны қ, стили стикалы қ, грам м ати калы қ, 
фонетикалық қателіктер кездеспейді.
5. Үйымдастырушылык кабілетгіліктер — бүл, біріншіден, 
оқушылар үжымын үйымдастыра білу қабілеттілігі, негізгі 
міндеттерді шешуге оны жүмылдыру жене жігерлендіру, 
екіншіден, өзінің жекеменшік жүмысьш дүрыс үйымдастыра 
білу қабілеттілігі. Өзінің үйымдастыру жүмысын дүрыс 
жоспарлау іскерлігін жене оны өзі бакылауын кажет етеді.
6. Бедел кабілеттіліктері — шекірттерге тікелей эмоциялық- 
еріктік есер ету жене осының негізінде беделге ие болу 
қабшеттілігі. Бедел (авторитарлық) қабілеттілікгер мүғалімнің 
еріктік сапаларына байланысты (тез тоқтамға келу, 
үстамдылық, табандылық талап қоя білужене т.б.), сонымен 
қатар, шекірттерді оқыту мен тербиелеу үшін жауапкершілік 
сезімі, мүғалімнің сенімділігіне байланысты.
7. Коммуникативтік қабілеггіліктер — балалармен карым- 
қатынас жасау, шекірттерге дүрыс қатынас жасауды таба 
білу ептілігі, олармен, педагогикалык, түрғыдан кажетті езара
350

қарым-қатынасты орнату, педагогикалық төлімнің болу 
қабілеттілігі. Педагогикалық тәлімді зерттеуде ерекше үлес 
қосқан И.В.Страховтың айтуы бойынша, бүл жағдайда 
негізгісі - шәкіртке эсер етудің ерекше тиімді тәсілдерін 
табу икемділігі, төрбие ықпалдарьш қолдануда педагогикалық 
түрғьщан орынды сақтау, нақты педагогикалық міндеттерді 
және шәкірттің ерекшеліктері мен мүмкіншіліктерін, 
педагогикалық ахуалды ескеріп отырудың қажеттілігі.

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: