§3. Адам санасы — психика дамуының жоғары сатысы

Осындай жүйке жүйесінде әртүрлі тітіркендіргіштерге 
барлық ағзаның сараланбаған реакциясы аңғарылады. Онда 
қандай да болса басқару орталығы жоқ. Басқару орталығы 
жүйке жүйесінің дамуының келесі кезеңінде пайда болады. 
Ол ганглиоздық (түйіскен, тізбектелген) жүйке жүйесі деп 
аталады. Қүрттарда барлық түйіскен (ганглия) жерлері 
денесінің өрбір сегментінде орналасқан. Бүкіл түйіскен 
жерлер өзара байланысқан жөне ағза біртүтас әрекет етеді. 
Басқаларға қарағанда басш түйіскен жер біршама күрделірек 
және сыртқы тітіркендіргіштерге ерекше сараланып жауап 
береді.
Жөндіктерге тән жүйке жүйесі ганглиоздық жүйке 
жүйесін одан әрі дамыту және күрделеңдіру больш табылады. 
Жоғары сатыдағы (бал аралары, қүмырсқалар) жәндіктерде 
дәм, сипай сезу, иіс, көру т.б. түйсіктері болады. Сонымен, 
тірі ағзалар өсімдік және жануарлар түрлері дамуьшьщ барлық 
кезеңдерінде бейнелеудің ерекш е биологиялы қ түрі- 
тітіркендіргіштікті меңгереді.
Тітіркендіргіштік дегеніміз тірі ағзаның биологиялық 
(биотикалық) ықпалдарға жауап беру қабілеттілігі.
Э лементарлы қ тітіркендіргіш тік ортан ы ң өсеріне 
қозғалыспен жауап беретін қарапайымдыларда, бірклеткалы 
тірі ағзаларда байқалады. Ортаға биотикалық ықпал етеді, 
соның нәтижесінде тірі ағзаның протоплазмаларының 
қасиеттері өзгереді. Биотикалы қ факторларға ерекш е 
қозғалысгармен жауап беру тәсілдері тропизмдер немесе таксис 
деп аталады.
Қазіргі ағзалардың үзақ эволюциясы нәтижесінде біз 
тітіркендіргіштен бастап, бейнелеудің ерекше жогары түр- 
лері - түйсіктермен, қабылдаумен, еспен, ойлаумен аяқтай 
отырып, бейнелеудің әртүрлі түрлерін кездестіреміз.
Органикалық материяньщ кейінгі даму сатыларында жаңа 
қасиет — сезгіштік пайда болды. Сезгіштік дегеніміз ағзаның 
түйсіне білу қабілеті, яғни, ағзаға эсер еткен заттар мен 
қүбылыстарды бейнелей білу қасиеті. Алғашқы түрінде бүл 
түйсіне білу қабілеті жануарлардың жүйке жүйесінің алғашқы 
қалыптаса бастаған кезінде, тіпті одан да ерте кезде пайда 
болуы мүмкін.
Түйсіне білу қабілеті психика дамуьшьщ бастапқы сатысы 
болып табылады. Жануарлардың жүйке жүйесінің дамуына, 
оның ішінде, сезім органдарьшьщ дамуына байланысты, одан 
эрі бейнелеу қызметі дамып, ете күрделене бастайды. 
Мәселен, арнаулы сезім органдары жоқ қарапайымдыларда, 
жануарларда тек қана жалпы сараланбаған сезгіштік болады.
44

Дамудың жоғары сатысында сезім органдары, жүйке 
жүйесінің талдау қабілеті дами бастайды. Биологиялық 
дамудьщ жоғары сатысывда кейбір жануарлардың түрлерінде 
жекелеген сезім органдары ерекше сезгіштікке, сезімталдыққа 
жетеді, мөселен, қыранның көруі, иттердің иіс сезуі және 
т . б .
Осыған байланысты жүйке жүйесінің, сезім оргаңдарьшьщ 
дамуы, жануарлар психж алары олардьщ өмір тіршілігіне, 
яғни, жануарлар қайда түрады, қалай өмір сүреді, қалай 
тамақтанады, тамақты қалай табады, кімдермен жауласады 
жөне т.б. жағдайларға тікелей қатысты. Қүстар, мәселен, 
өмірінің көпшілігін ауада үшып өткізеді. Осындай өмір 
сапты, тіршілігі үлкен кеңістікте бағдарлай білуді қажет етеді. 
Соңдықтан да қүстарда, оньщ ішінде ерекше жыртқыш, жьиіы 
жақтарға үшып барып, келетін қүстарда көру сезімі және 
көру қабылдауы күшті дамыған. Маймыдцың өмірі ағаштарда 
жүруге бейімделген. Маймылдардың осы тіршілігі жағдайы 
қозғала білуге, ертүрлі жағдайда тез бағдарлай алу қабілетілігш 
қалыптастыруға көмектеседі. Жануарлардың психикасының 
дамуында табиғат ерекшеліктерінің, жануардың әртүрінің 
қауымдастығы және адам ортасының атқаратын мәні ерекше. 
Бір жағдайдан екінші жағдайға көшірілген жануарлардын 
психикалық ерекшеліктерінде кейбір өзгерістер болуы 
мүмкін. Әруақытта да адаммен қарым-қатынаста, оның 
қасында болу үй жануарларының қылықтарын соңдай жабайьі 
жануарларға қарағанда тез өзгертеді, қолға бейімделеді. 
Жәндіктерге тән психикалық бейнелеу психика дамуының 
сенсорлық кезеңі деп аталады. Бүл кезенде тірі қүбылысқа 
тікелей эсер арқылы заттардың жекелеген қасиеттері 
бейнеленеді. Орталық жуйке жуйесінің дамуы өртүрлі 
жануарларда бірдей емес, өзгеріп отырады. М әселен, 
балықтарда ерекше рөл атқаратын иіс сезу органы, осыған 
сәйкес оларда мидың осы өзгешелікті басқаратын бөлігі 
ерекше жетілген. Маймыддар мен адамдарда көру түйсіктері 
ерекше рол атқарады.
Орталық жүйке жүйесінің пайда болуымен психикалық 
бейнелеудің жаңа түрі - психика дамуыньщ перцептивтік кезеңі 
пайда болды. Бүл кезеңде ж ануарлар үш ін бірнеш е 
тітіркендіргіштерді бір мезгшде бейнелеуге болады.
Жануарлардың мінезінің туа біткен, түрлері және омірге 
келгеннен кейін калыптасқан түрлері кездеседі. Бірақ туа 
біткен және өмірге келгеннен кейін қалыптасқан (дара) 
мінездің 

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: