қылықтарының туа біткен түрлері өмірге жаңа келгеннен

н еғү р л ы м ағза к ү р д е л і б о л ы п к е л с е , со л ғү р л ы м
жануарлардың жүйке жүйесі дағдыны қалыптастыруға 
жогары деңгейде қабілетгі дамығандығын аңғаруға болады.
Мөселен, үйретілген ит адамға аяғын береді, есікті 
табанымен немесе түмсығымен ашады, билейді, артқы 
аяғымен жүреді т.б. Ж ануарлардың осындай іс-ерекеті 
дағдылар деп аталады.
Дағдының жүйке - физиологиялық қызметі шартты 
р еф л ек с болы п табы лады . Д агд ы н ы қ ал ы п тасты р у
жануарларда шартгы рефлексті немесе ш арпы рефлекстердің 
жүйесін қалыптастыру болып табылады.
Жануарларда дағдылар соқыр сезімнің негізінде, жаңа іс- 
ө р е к етті б ір н еш е рет қ а й т а л а у (и н с т и н к т е р д е н
айырмашылығы) арқылы қалыптасады, оның көмегімен 
жануарлар белгілі бір қажеттілігін қанағаттандырады.
Жаңа іс-өрекетті қалыптастыру және бекіту ең алдымен 
жануарлар омір сүрген барлық жағдайларға байланысты.
М әселен, итке ас беретін ыдысы (итаяғы) ішіндегі 
тамағымен есігі жабық бөлмеге орналасқан. Оны көрген ит, 
итаяқтағы тамақты ішу үшін аягымен, түмсығымен есікті 
ашудың әрекетіне кіріседі, ол бүл орайда бірнеше кездейсоқ 
қозғалыстар жасайды. Осы кездейсоқ қозгалыстардың 
нәтижесінде ит есікті ашады. Осы іс-әрекет бірнеше рет 
қайталанады. Содан кейін ит қателеспей ылғи аяғымен, 
түмсығымен есікгі ашатын болады.
Жануарларда дағдылардың қалыптасуы ата-енелерінің 
“үйретуі” арқылы іске асады. М әселен, қасқы рлар өз 
балаларына аң аулауды былай үйретеді: кәрі жануар калай 
аулаудың тәсілін іс-әрекет үстінде көрсетеді, ал балалары 
сол ерекеггерді қайталанды. Бүл жерде “үйрету” еліктеу 
инстинкті негізінде іске асады.
Адамдар үй жануарларын қолға үйретіп, көптеген 
дағдыларды қалыптастырады. Адамдардың жануарларға 
дағдыны қалыптастыруы дрессировка немесе қолға үйрету 
деп аталады.
Қ ал ы п тасқ ан дағды лар ж екелеген и н сти н ктер д ің
байкалуьш жойып жіберуі мүмкін. Мәселен, тышканды колға 
үйреткенде мысық тышканнан қашады, ал тышқан мысықтың 
артынан қуады. Ал, әуелден тышқан мысықты көргенде 
қашатын болған, ал үйретудің нәтижесінде тышқаннан 
мысык қашатындай етіп дағды қалыптастырган.
Жануарларда дагдылар байкап көру және қателесу әдісімен 
қалыптасады. Мәселен, акваруимды әйнекпен ортасын екіге 
беліп, аквариумный бір бөліміне шортанды орналастырып,
49

ал екінші бөліміне кішкентай шабақтарды салып, байқап 
Караганда, шортан бірнеше рет шабақтарды жеуге ұмтыла 
береді, үмтыла береді, бірақ тұмсығын өйнекке соғып, әбден 
шаршайды, уақыт өте шортанда белгілі дағды қалыптасады: 
ол шабақтарға үмтылуын өбден қояды. Бүл дағды ортадағы 
өйнекті алып тастағанда да сақталады, шортан кішкентай 
шабақтарға тимей, бірге жүре береді, бірақ біраз уақыттан 
кейін дағды жойылып, шортан өз әдетінше өмір сүре 
бастайды.
Дағды-жануарлардың қылықтарының өзгертілген түрі, 
сондықтан да өбден орнықпайынша ол бірте-бірте жойылуы 
мүмкін. Сонымен қатар дағдының өзгеруі ауысуынан 
аңғарылады. Маймылда бананы бар жәшіктің тесігін алдыңғы 
оң аяғымен ашу дағдысы қалыптасқан. Оны денесіне тақап 
қойған кезде ол жәшік тесігін алдыңғы сол аяғымен ашқан, 
бүл аягы да таңылып тасталғанда жөшікті артқы аяғымен 
ашып, бананды алуға әрекеттенген. Енді ол арқылы ештеңе 
болмайтынын білген ол тіспен ашуға тырысады. Дағдының 
ауысуы негізінен жоғары сатыда дамыған жануарларға тән.
Дағдыларды қалыптастыру мүмкіншіліктері жануарлардың 
жалпы даму деңгейіне ж әне қ алы п тасқан дағды ны ң 
жануарлар мінезінің инстинктілік түрлеріне сәйкестік 
дәрежесіне байланысты. Төжірибелі үйретушілер әр уақытга 
да осыны ескеріп отырады. Оны цирк аренасының білгірі 
РА.Дуров орынды пайдаланды.

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: