Түйсінулердің озара әрекет етуі

Әдебиетте түйсіктердің өзара әрекетінен туындайтын 
сезгіштіктердің езгеруінің кептеген фактілері жазылған 
болатын. Көру ан али заторы н ы ң сезгіш тігі есту 
тітіркендіргішінің өсерімен өзгереді.
:= Жалпы алғанда, барлық біздің анализаторлық жүйелер 
бір-біріне ықпал етуге қабілетті. Адаптация сияқты 
түйсіктердің өзара өрекет етуі бір-біріне қарама-қарсы 
үрдістерде байқалады: сезгіштіктің артуы мен төмендеуі. 
Жалпы заңдылық: әлсіз тітіркендіргіштер сезгіштікті 
арттырады, ал күшті тітіркендіргіштер озара әрекет етуде 
сезгіштікті азайтады.
С енсибилизация 
деп ан ализаторларды ң және 
жаттығулардың өзара әрекет ету нәтижесінде сезгіштердің 
артуын айтады (лат “en ” ibili” - қазақш а сезімтал 
мағынасындаі 
қолдан ы лады ). С ен си би ли зац и я — 
тітіркендіргіш/әрекетінің ықпалымен жүйке орталықтары 
сезгіштігінің/артуын көрсететін психикалық қүбылыс. 
Адамның барлық стимулдарға сезгіштігі бірдей емес, тек 
белгілі бір оқиғаға немесе жағдайға басқаларының сезгіштігі 
артып отырады. Мүны былайша түсінуге болады: әлсіз 
тітіркендіргіштер өзімен бірге өсер етіп түрған басқа 
тітіркендіргіштерді, сезгіштікті арттырады. Мысалы, көзге 
жеткілікті мөлшерде түскен жарық оның кору қабілетін 
артгырумен қатар есту түйсігінің сезімтадцығының артуына 
себепші болады. Қызыл түс адамның ақ, кара түстерді дүрыс 
ажыратуына көмектеседі. Мысалы, үшқыштар түнгі үшута 
дайындық кезінде 20-30 мин. қызыл кезілдірік киеді.
СеНсибилазацияға қарама-қарсы үрдіс — десенси­
билизация.
Синестезия 
(гректің сөзі — “ynai”the”i”, қазақшасы — 
Қосарласқан түйсік). Кейбір адамдардың түйсінулерінде 
синестезия деп аталатын қүбылыс байкалады. Бүл е р
түйсіктің біртүтас түйсікке бірігуі. Синестезияда түйсіктердің 
біреуінің қазіргі сәтте тікелей эсер ететін тітіркендіргіші 
болмайды, ол қайта жаңғырады. 
. 
.
Синестезияның ерекше жиі кездесетін түрлерінщ шрі 
“түсті есту” деп аталатын түрі, онда дыбысты түйсінуі 
шу, тон, музыкалық аккорд — кору бейнесін шақырады, 
жарықты немесе түсті елестету. Анық байқалатын түсп дыоыс, 
мысалы, композитор Скрябинде кездеседі. 
u
Синестезия шамамен 12% адамдарда кездеседі, түсті 
есту” — 4% кездеседі.
Синестезия қүрылысын, бейнелейтін жекелеген 
тіркестері әдеби сөйлеу тілінен табылады. Мысал ,
179

“бажырайған түс”, “алапес түс”, “жылы және салқын 
колорит туралы”, “жылы дыбыс” туралы және т.б.
Синестезия табиғаты әлі толық зерттеліп болған жоқ. 
Синестезия түйсінулердің өртүрлі түрлеріне тән эмоциялық 
сәттердің бірлігі арқылы іске асады. Синестезияның 
физиологиялық негізі бас ми қыртысының жекелеген 
орталықтарының арасындағы берік қалыптасқан шартгы 
байланыс болып табылады. Соңғы жылдары түсті музыкалық 
қүралдарды жасау синестезия қүбылысына негізделген, бүл 
аппаратгар дыбысгық бейнелерді түсті музыкаға айналдырады.

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: