Түйсіктердің завдылықтары

X I тарау.
ҚАБЫ Л ДА У
§ 1. Қабьщцау туралы жалпы түсінік.
§2. Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері.
§3. Уақыт пен кеңістікті қабылдау.
§4. Қабылдауды дамыту.
: 
§1. Қабылдау туралы жалпы тусінік
Қабылдау дегеніміз дүниедегі заттар мен қүбылыстардың 
біздің сезім мүшелерімізге 
эсер ету
нәтижесіңде пайда болып, 
сол затгар мен қүбылыстардың түтас қасиетгерінің адам 
санасындағы бейнесі. Мысалы, үйді, қаланы, ағашты, 
музыканы, суретті қабылдаймыз. Қабылдаудың қүрамына 
әруақытта да түйсіктер кіреді, біз белгілі түсі, иісі, түрі, 
температурасы және т.б. қасиетгері бар затгарды қабылдаймыз. 
Біз сонымен қатар заттар мен қүбылыстарды кеңістік пен 
уақытга қабылдаймыз.
Қабылдаудың түйсіктерден айырмашылығы ол күрделі 
психикалық үрдіс болып табылады. Бүл күрделілік ең 
алдымен өрбір қабылдауда бірнеше түйсіктер қатынасады. 
Қабылдау — затгар мен қүбылыстардың түтас қасиеті.
Мысалы, алманы қабылдауға көру түйсіктері (жасыл, 
қызыл және басқа түстерді), иіс түйсіктері, дәм түйсіктері 
(тәтгі, ащы, түщы), бүлшық ет қозғалыс түйсіктері (қатгьшы, 
ауырлықты түйсіну) және т.б..
Түй сіктерге қ ар аған д а қабы лдауды ң ж үйке- 
физиологиялық амалдары өте күрделі.
Қабылдаудың физиологиялық негізі біздің сезім 
органдарымызға өсер ететін заттар мен күбылыстардың 
жекелеген ғана емес, түтас, жиынтық, кешенді қасиеттерді 
шақыратын бас ми қыртысының анализдік-синтездік кьізметі 
больш табылады. Қабылдаудын жүйке-физиологиялық амалы 
заттардың жиынтық қасиеттерінің эсерімен іске асатын 
уақытша байланыстар жүйесін үйымдастыру.
183

Совдықтан да ербір қабылдау түйсіктердің жай ғана 
жиынтыгы емес, сонымен қатар заттың түтас бейнесі: 
қабыдцау күрделілігімен және сонымен қатар түтастығымен 
ерекшеленеді. Қабылдаудың түтастығы сол қабылданатын 
заттардың түтастығымен анықталады.
Сонымен, қабылдау - бүл бір ғана емес, бірнеше сезім 
органдарының, бірнеше анализатордың іс-өрекетінің 
нөтижесі. Бүл жағдайда кез-келген қабылдау органдарының 
бірі негізгі болып табылады. Мысалы, суретгі қабылдауда 
негізгісі керу органы, музыкалық концертті қабылдауда — 
есту органы.
Қабылдау, түйсіктер сияқты, осы негізгі органдары 
бойынша көру, есту, дем жене т.б. түйсіктерге жіктедеді. 
Біздің өмірімізде негізгі релді атқаратын керу жене есту 
қабылдаулары. Сонымен қатар аралас қабылдаулар болып 
бөлінеді. Олардың бірдей мәні бар, біреуі емес, екі немесе 
үш сезім органдары жүмыс істейді. Аралас кабылдауға мысал 
ретінде дыбысты кинокартинаны, теледидарды немесе 
операны керу-есту қабылдауын айтуға болады.
Әрбір қабылдаудың қүрамына түйсіктермен бірге 
бүрынгы тежірибе жене қалыптасқан білім кіреді. Сонымен, 
қабылдау үрдісіне ес қызметі де қатысты.
Егер де қабылдау естің қатысынсыз іске асқан болса, 
іСабылдау мазмүнсыз болған бодар еді, барлық заттар мен 
қүбылыстар әруақытта да жаңа жөне белгісіз болып 
қабылданған болар еді. Естің арқасында заггарды біз бір- 
біріне үқсас немесе озгеше түрде қабылдаймыз.
Бүрынғы тәжірибемен қатар көптеген біздің 
қабылдауларымыздьщ қүрамына қиял аркылы жасалған 
елестетулер кіреді. Қабылдаудың мазмүны кейде 
кабыдданатын нысаннан да бай болып келеді.
Мысалы, біз болмеде отырғанда қыс кезінде қатып 
калған,қырауытқан терезедерге жиі қараймыз, бізге 
тропикалық ормандарды көрген сияқты керінеді. Кешке 
қарай немесе айлы жарық түнде бақтағы немесе ормандағы 
ағаштар кейде бізге өте ерекше, фантастикалық түрде 
қабылданады. Қабылдауда қиял үрдісі ес үрдістері сияқты 
санамыз үшін еріксіз іске асады.
Қабылдаудың қүрамына ойлау мен сөйлеудің қызметі 
кіреді. Ойлау мен сойлесу ең алдымен қабылданатын заттың 
атынан байқалады. Бүл жерде қабылдаудьщ мазмүндылығы 
аңғарылады. Егер де қабылданатын зат бізге жаңа белгісіз 
болса, онда ойлау сеті “бүл не?”, “бүл қалай аталады?” деген

сүрақтармен бейнеледі. Сонымен катар бүл қабылдау үрдісіне 
ойлаудың қатысын көрсетеді.
«я ^ ез' келген қабылдау пікір арқылы іске асады. Мысалы: 
бүл адам” , “бүл кітап”, “бүл үй” жөне т.б. Адамның 
қабылдауы ~ затгар мен қүбылыстардың сезім органдарына 
өсер еткен жай бейнесі ғана емес, сонымен қатар бар 
төжірибенің негізівде ой елегінен өткен, талқыланған бейнесі 
болып табылады.
Затты атай отырып, біздің қабылдауымыздың мазмүнына 
анықтьиық енгіземіз, басқа адамдар үшін қабылдауымызды 
белгілі етеміз. Әрбір сезге адамдардың тарихи жинақталған 
тәжірибесі бекітілген. Сондықтан да қабылданатын затты 
атай отырьщ, біз қабылдаудың мазмүнына тек озіміздің жеке 
төжірибеміз ғана емес, сонымен қатар қоғамдық тәжірибені 
енгіземіз. Айта кетуіміз керек, ойлау мен сейлеудің 
арқасында қоғамдық сананың “призмасы” арқылы дуниені 
■
танып білеміз. Адам қабылдауы тарихи сипатта . Алғашқы 
Қауьщдық қүрылыс кезінде адамдар басқаша, қоршаған 
дүниені қарапайьш түрде қабылдаған болатын. Адам 
санасының тарихи дамуы нәтижесінде қоршаған дүниені 
дүрыс, өте терең жөне мазмүнды қабыддауды аңғарамыз.
Біздің қабылдауларымыз сөйлеудің қатысымен іске асады, 
кабьщдаулардың физиологиялық негізі тек бірінші сигнал 
жүйесімен шекгеліп қоймайды, сонымен қатар екінші сигнал 
жүйесінің жүйкелік байланыстары болып табылады. 
Қабылдауда бірінші жөне екінші сигаалдар жүйесі қызметінің 
бірлігін көруге болады.
Қабылдануда эмоциялық көңіл-күй ерекше орын алады. 
Оған ең алдымен сол түйсіктердің сезімдік ырғактары 
Кабылдаудың қүрамына кіреді. Оған қабылданатын 
зат
турады бүрынғы коңіл-күйлері жөне ойларьшен байланысты 
сезімдер жатады. Кейде қабылданатын заттарға бізде 
кездесетін эмоциялық жағдайларды енгізуге болады: 
Қуанышты, көңілді, қайғы жөне т.б. Сондықтан да біз 
“коңіпді” немесе “көңілсіз” пейзаж, “қайғылы шел дала”, 
“қуанышты” , “күлімсіреуді” жөне т.б. қабылдаймыз. 
Сезімдер қабылдаудың белсенділігін артгырады.
Қабылдау үрдісінде зейін ерекше рөл атқарады, ол 
Қабылдаудың белсенділігін арттырады, оның мынадай 
сапаларын (толыктык, двлдік жене анықтылық) дамытады. 
Зейін сияқты қабыддау да ерікгі және еріксіз бол

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: