Жалпы психология

Жеткіншектер мен жастар сүйікті кейіпкері сияқты 
болуды жиі армандайды: мөселен, ержүрек қыздарымыз Әлия 
мен Моншүктей, ғарьшпсерлер Тоқтар мен Талғаттай болуды 
армандайды. Арманньщ қайнар көзі — үлгілі адамдар немесе 
едеби бейнелер. Бүл батырлардың мінез бітісін өзінің жеке 
мінез-қүлқына көшіреді, оларға еліктейді, өмірде солардай 
болуға үмтылады.
Өзі үшін батырдың образын жасау шеберлігі өз өмірін 
қүру үшін үлгі-өнеге және шығармашылық қиялы
байқалады.
Арман-қажетгілік, жалған, бос қиялдаушылық — қажетті 
бейне жасайтын қиялдың жүмысы, ондай қиялды іске асыру 
мүмкін емес, себебі адам оны өмірге енгізуді білмейді. 
Арманды іске асырудың мүмкіншіліктерін ескермейтін 
адамдар — жалған қиялдаушылар, фантазерлар.
Өмірмен байланысты әсерлі қиял адамды еңбекке 
шабыттандырады, іс-әрекетке талпындырады. Ешқандай 
нәтижесіз қиялдаушылық адамды әлсіретеді, шындық 
дүниені өмірде іске аспайтын түс көрумен ауыстырады. 
Сондықтан да қиялдай отырып, әруақытта да озінің 
қиялының бейнесін бақылап отыру керек және күнделікті 
өмір тьшысьшан қол үзуге мүмкіншілік бермеу қажет. Арман, 
киял күн бе-күн болаш ақты біздің бүгін гім ізбен
байланыстырғанда ғана пайдалы болады.
§5. Қиялды дамыту және қалыптастыру
Қиял адамда кішкентай кезінен бастап дами бастайды. 
Қиял балаларда олардың іс-әрекеті үрдісінде дамиды: 
алғашында — ойында, одан кейін — оқуда жөне еңбекте. 
Балаларда қиялдың дамуы төжірибенің жинақталуы және 
қажетгіліктері мен қызығуларьшың дамуына байланысты.
Психикасының басқа жақтары сияқты — балалардың 
қиялы тәрбие мен оқытудың ықпалымен дамиды. Қиялдын 
алгашқы белгілерінің қалыптасуын бала омірінің екіге қараған 
кезінде әртүрлі ойыншықтармен іс-әрекетіңде, қольша түскен 
уақ затгармен — таяқшалармен, тастармен, қағаздармен және 
т.б. ойындарынан, салған суреттерінен бақылауға болады. 
Барлық осьшдай бала қиялының алғашқы коріністері еріксіз 
іскеасады.
Тілді меңгерту деңгейіне қарай, үжендердің әсерімен бала 
өзінің “еңбектерін” түсіндіре бастайды. “Сен не істедің?”, 
“Сен не салдың?” — деп қойған сүрақтарға: бала бірінін

үстіне бірін қойған кубиктерді көрсете отырып, “Бұл — 
үй”, - деп жауап береді.
Мектепке дейінгі кезеңде ойынның, сабақтың үрдісінде, 
төрбиенің нөтижесінде балада белгілі түсініктердің көлемі 
жинақталады, ойлауы дамиды, жаңа кажеттіліктері пайда 
болады, белсенділігі артады, ал осымен байланысты оның 
қиялының қызметі жан-жақты және мазмүндырақ бола 
түседі.
Мектепке дейшгілерцің қиялы негізінен ойында байқалады 
жөне дамиды. Өздерінің ойындарында мектепке дейінгілер 
таяқты ат етіп мініп, шабады, бірде үшқыш болып, бірде 
жүргізуші, дәрігер, мүғалім болып ойнайды. Бүл жерде 
балалардың еліктеушілік әрекеті әлі де ерекше орын алады. 
Бірақ бүл ойындарда қиялдың шығармашылық іс-әрекеті 
аңғарылады. Бала жағдайды және қоршаған затгардың өңін 
өзгертеді: таяқты атқа айырбастайды, отырғышты — 
автомобилге, үшаққа, таяқшаларды, ойыншықтарды — 
үшқыштарға жөне жүргізушілерге айырбастайды.
Мектепке дейінгі кезеңнің алғашқы жылдарында қиял 
үрдістері ерікті іске аса бастайды, демек, алдын ала қойылған 
мақсат бойынша. Бүл мақсаттар алғашында баланың өз 
тарапынан емес, үлкендердің тарапынан қойылады. Бала 
үлкендерден төмендегідей тапсырма алады: “Кубиктерден 
үй жаса”, “Мысықты сал”. Мүмкіншілігіне қарай бүл 
тапсырмаларды орындайды, болашақта өзінің іс-әрекетінде 
бала өзінің алдына белгілі мақсат қоя біледі, оны кейін өзінің 
ойын әрекетінде, қүрастыруларында, тапсырмаларында, 
суретгерінде іске асырады. Еқці оның қолындағы заттар — 
кубиктер, таяқшалар, қарындаштар, қағаздар және т.б. Оның 
шығармашьшык қызметіне тек стимул болып қана қоймайды, 
осы іс-ерекет үшін материал жөне алынған нәтижелердің 
қүралы болып табылады.
Б ірақ мектепке дейінгі кезеңде қиялды ң ерікті 
шығармашылық үрдістері ерекше түрақсыздығымен 
ерекшеленеді. Бала алға қойған мақсатын іске асыру 
барысында жиі өзгертеді. Жас ерекшеліктеріне байланысты 
балалардың ойындары күрделене түседі, онда байқалатын 
ерікті қиял бірте-бірте түрақты бола бастайды.
Бүл кезенде баланың қиялы үлкендермен тілдік қарым- 
қатынаста аңғарьшады және дамиды. Балалар шет елдер 
туралы, батырларымыздың соғыстағы ерліктері туралы 
әңгімелерді қызыға тындайды. Ерекше 

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: