§2. Рефлекстер және оның турлері

қана ми қызметінің нөтижесі болып табылады деп айтқан 
екен.
“Адамда психикалық және физиологиялық қозғалыс, — 
деп жазды ол, — пайда болу тәсілі бойынша рефлекстер” 
И.М.Сеченовтың бастаған мидың рефлекторлық қызметін 
зертгеу жүмысын И.П.Павлов қатаң экспериментаддік негізге 
қүра білді, рефлекс үғымына жаңа мазмұн береді, шартты 
рефлекстерді алудың механизмін апггы, жаңа ғьшыми пән — 
ж оғары ж ү й к е қ ы з м е т і ф и з и о л о г и я с ы н н егізд ед і, 
психологияньщ ғылыми-жаратьшыстану негізі, ірге-тасы 
болып табылады.
Өзінің көптеген зерттеуінің нөтижесінде И.П.Павлов 
жүйке жүйесінің және бүкіл ағзаның қызметінде бас ми 
қабығының мәні ерекш е екендігін анықтады. Үлкен 
жартышарлар қабығы, Павловтың ілімі бойынша, ағзаның 
бүкіл қызметін реттеп отырады. Оның физиологиялық 
ілімінде негізгі бастапқы үғым рефлекс болып табылады.
Рефлекс дегеніміз тітіркендіргішке ағзаның кері жауабы, 
іс-әрекеті болып табылады. Мәселен, қолға электр тогін 
тигізетін болсақ, қолды тартып аламыз, ас ішкенде сілекей 
бөлінеді.
Ағзаның рефлекторлы қ өрекеті сыртқы немесе ішкі 
тітіркендіргіштердің әсерім ен пайда болады. 
Сыртқы 
тіт ір к е н д ір гіш т ер г е с ы р т қ ы д ү н и е д е н эс е р етк ен
тітіркендіргіцггер (дыбыстар, жарық, дәм, иіс, жоғары немесе 
төменгі температура) жатады. Іш кі тітіркендіргіштерге 
ағзаның ішкі ортасынан эсер ететін тітіркендіргіштер (ішкі 
органдардың қызметіндегі өзгерістер) жатады.
Жүйке жүйесінің рефлекторлык қызметі ағзаға әртүрлі 
қоршаған ортадағы озгерістерге бейімделуге және тез жауап 
беруге мүмкіншілік жасайды.
Кез келген рефлекс төмендегідей схема бойынша іске 
асады: тітіркендіргіш (мәселен, түйреуішпен укол салу) 
қозуды шақырады. Бүл қозу сезгіштік жүйкесі арқылы 
орталыққа- жүлын мен бас миға беріледі. Орталықта қозу 
сезгіштік жүйкеден қозғалыс жүйкесінің жасушаларына 
беріледі. Өз кезегімен қозғалыс жүйкесі бүлшык еттерді 
қозғалысқа келтіреді (мәселен, қолды тартып алу) немесе 
бездердің жүмысының белсенділігін артгыратын секреторлық 
жүйкеге жетеді (сілекей бөлінуі).
Рефлексте жүйке қозуы өтетін жолды рефлекторлык дога 
Деп атайды. Рефлекторлык, доға 3 түрлі бэлімнен түрады:
35

1) сезгіштік, немесе афферешік, ол арқылы тітіркендіргіш 
аймақтардан орталыққа беріледі; 2) орталық бөлім қозуды 
сезгіштік жүйкеден қозғалыс жүйкесін жасушаларына береді; 
3) қозғалыс немесе эфференттік бөлім қозуды орталықтан 
бүлшық еттерге немесе бездерге береді.
Рефлекстер - жүйке-физиологиялык қызметтері көмегімен 
жануарлар ағзасының сыртқы ортаға бейімделуі жөне оның 
о р там ен б ай л ан ы сы іске асады . 
И .П .П а в л о в т ы ң
дәлелдеуінше, жануарлар ағзасының ортаға бейімделуі жөне 
байланысы шартсыз жөне шартты рефлекстердің көмегімен 
іске асады. И.П.Павловтьщ сіңірген еңбегінің үлылығы сонда, 
ол шартты рефлекстерді 20 жылдан астам уақыт тәжірибеде 
зерттеп, оның шартсыз рефлекстен айырмаш ылығын 
анықтады жөне шартгы рефлекстердің жануарлар өмірінде 
алатын мәнін көрсетті.
Ш артсыз рефлекстер — бүл туа біткен рефлекстер. 
Түйреуішті денеге тигізгенде, қолды тартып алу, ауызға тамақ 
барғанда сілекейдің бөлінуі-шартсыз рефлекстерге мысал бола 
алады.
Шартты рефлекстер — шартсыз рефлекстердің негізінде 
қалыптасады. Мөселен, итгерде (немесе басқа жануарларда) 
тамақ ішетін ыдысын көргенде (итаяғын) сілекей бөліне 
бастайды. Бүл жерде тамақ ішетін ыдысы шартсыз емес, 
шартгы тітіркендіргіш болып табылады. Академик Павловтың 
әдісі бойынша шартты рефлекстер алу тәжірибеде көп 
жағдайда иттерден сілекейдің бөлінуін зерттеуге арналып 
жасалған. Тәжірибеге алынған иттерді алдын-ала дайындап, 
оларды эксперимент жағдайындағы камераға орналастырады.
Итке тамақ беру — шартсыз рефлекс. Ауыздағы тамақ 
сілекей бөлінуін шақырады — бүл шартсыз тітіркендіргіш. 
Тәжірибенің келесі кезеңінде тамақ берместен бүрьш, қандай 
да болса басқа тітіркендіргіш беріледі, мәселен, қоңыраудың 
дыбысы: бүл да тітіркеңдіргіш, бірақ нейтралдық жағдайдағы 
тітіркендіргіш. Сонымен, ит екі тітіркендіргіш алады. Бірі- 
шартсыз (тамақ), екіншісі — нейтралдық (қоңырау). Біріккен 
екі тітіркендіргіші бірнеше рет қайталанады. Осыдан кейін 
тамақсы з қоңырау беріледі, қоңырауға сілекей бөліне 
бастайды. Бүдан итте шартгы рефлекстің қалыптасқандығын 
аңғаруға болады , ол көп қайталауды ң, ж атты ғуды ң 
нәтижесінде қалыптасты.
Тггіркендіргіш қоңырау немесе жарық болуы мүмкін, оны 
қайталаудың нөтижесінде шартты рефлекс қалыптасатын-
36

дығын И.П.Павлов иттерге жасаған тәжірибеде дәлелдеді. 
Шартсыз және шартты рефлекстердің жүйке тетіктері 
қандай? Ш артсыз рефлекс автоматты түрде іске асады. 
Шартты рефлекс пайда болу үшін белгілі бір жағдайды қажет 
етеді. К іш кентай бала алдында қы зы п түрған киім 
үтіктегіштігі керіп, қолымен үстауға үмтылады, қолы 
күйгеннен кейін тартып алады. Бүл — шартсыз рефлекс. 
Күнде тамақтың алдында қолын жуатын болса, бүл — шартты 
рефлекс.
Ш арпы рефлекс жануарларда, әсіресе, адамдарда әруақьпта 
да қ а л ы п та са д ы . Б ү л қ ү б ы л ы с с ы р т қ ы о р т а н ы ң
өзгермелілігімен байланысты, оған жүйке жүйесі бейімделу 
қажет, онымен жаңа уақытша байланыстар қүру керек.
Сонымен, егер шартсыз рефлекстер қоршаған ортаға қатаң 
шектеулі бағдар беретін болса, ал шартты рефлекстер жан- 
жақты, бағдарды қалыптастырады. Шартты рефлекстерді 
қалыптастырудың тетігі және оның жүйесі адамның әдеттері 
мен дағдыларында жатқандығын И.П.Павлов ерекше атап 
көрсетті.
Ш арпы рефлекстер әдісін пайдалана отырып, И.П.Павлов 
бас ми жартышарларының қызметі сыртқы ортадан жүйке 
жүйесіне және сонымен қатар ағзаның өзінен эсер ететін 
көптеген тітіркендіргіш тердің талдау ж әне жинақтау 
үрдістерінен түрады.
Бас ми жартышарларының талдау қызметі ағзаға қолайлы 
немесе бүлдіруші эсер етіп отырған оны ң жекелеген 
элементтерін ортаның қиындығынан бөлу болып табылады. 
Жинақтау қызметі жекелеген элементтерді біріктіру болып 
табылады.
Талдау мен жинақтау (анализ бен синтез) И.П.Павлов 
анализатор деп атаган ерекше жүйке тетігінің көмегімен 
іске асады. Анализатор, оны ң пікірінш е, бүл ж үйке- 
физиологиялық аппарат, ол сезгіштік жүйкенің (рецептор) 
перифериялық шегінен, жүйкенің өзінен (откізгіш жолдар), 
сол тітіркендіргіш терді қабы лдайты н үлкен ж арты - 
шарлардың саласынан түрады.
Үлкен жартышарлар қабығы сыртқы ортадан келетін 
өртүрлі сигналдардың әсерімен күрделі аналитикалық - 
синтетикалық қызмет атқарады.
Үлкен жартышарлардың синтетикалық қызметі оның 
жекелеген бөліктерінің арасында уақытша байланыстарды 
үйымдастыру болып табылады. Талдаудың ең қарапайым 
түрі — шартты рефлекстерді үйымдастыру.
37

Бас ми қабығының жан-жақты қызметі қалай болса-солай 
өтіп жатқан жоқ, ол белгілі зандылықтарға бағынады. Бүл 
қызмет белгілі себептік сипатта болады. Жоғары жүйке 
қызметінің негізгі үрдістері қозу және тежелу болып табылады.
Бас ми алабында қозудың болуына байланысты шартты 
рефлекстерді үйымдастыру іске асады. Ж оғары жүйке 
қызметі үлкен жартышарлар қабығының қызметін реттеп, 
басқарып отыруға негізделген. Бүл басқару, реттеу, қозу 
мен тежелу үрдістерінің өзара әрекеті негізінде іске асады.
Қозу үрдістерінің іс- әрекеті сипаты жағынан тежелу 
үрдістеріне қарама-қарсы. Егер де қозу үрдістері үлкен жар­
ты - шарлары қабығының белсенді қызметімен, жаңа шартгы 
жүйкелік байланыстардың үйымдасуымен байланысты болса, 
онда тежелу үрдістері осы қызметті тоқтатуға, бас ми 
қабыгында болған қозуларды тежеуге бағытталған.
Тежелу бас ми қабығы жасушасы үшін мәні ерекше. 
Жүйке жасушаларының қызметін тоқтата отырып, олардың 
жүмыс қабілетін қалпына келтіру үшін жағдайлар жасайды. 
Шамадан тыс күшті және үзақ қозу жағдайында тежелу 
жүйке жасушаларын істен шығудан ж әне бүзылудан 
сақтайды. Тежелу үрдістерінің әлсізденуі жүйке жасушаларын 
үзақ қозудың әсерімен әлсіретеді, соның салдары әртүрлі 
жүйке ауруларына әкеліп соқтырады.
Тежелудің екі негізгі түрі кездеседі: ішкі тежелу және 
сыртқы тежелу.
Сыртқы тежелу шартсыз болып табылады, демек, туғаннан 
берілген. Бүл тежелудің жай формасы, сыртқы тежелу қозу 
жағдайында түрған бірнеше ми орталықтарының өзара іс- 
әрекетінің нәтижесінде пайда болады. Мысал келтіретін 
болсақ, бірінші сынып оқушысы бар зейінін салып, әрігггерді 
жазып отырады, оның бөлмесіне кенеттен оның сүйікті иті 
кіріп келеді. Баланың оқу іс-әрекеті тоқталады . Бүл 
қүбы лы сты былай түсіндіруге болады: қозуды ң жаңа 
алабының пайда болуы бас ми қабығының басқа бөліктерінің 
тежелуін шақырады және өрекет үстіндегі рефлекс тоқталады.
Сыртқы тежелудің ерекше түрі-қорғаныс тежелуі. Бүл 
тежелу ж үйке жасуш аларының ерекш е күш ті қозуды 
шақыратын (немесе үзақ әрекет ететін) тітіркендіргіштердің 
әсерінен пайда болады.
Тітіркену белгілі бір шекке жеткенде, қорғаныс тежелуі 
іс-әрекетке кіріседі. Шамадан тыс қозу үстіндегі шаршаған

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: