§3. Жогары жүйке қызметінің негізгі заңдылықтары

бала тез үйықтап қалады, кей жағдайда теледидардың алдында 
осындай жағдай болады. Бүл — қорғаны с тежелуінің 
байқалуы, көрінісі.
Ішкі тежелу шартты болып табылады. Ол адам мен 
жануарлардың күнделікті өмір үрдісінде қалыптасады. 
Тежелудің бүл жоғары түрі тек қана үлкен жартышарлардың 
қабығына тән.
Ішкі тежелудің мысалына шартты рефлекстердің сөнуін 
келтіруге болады. Егер шартты тітіркендіргіш оны шартсыз 
тітіркендіргішпен бекітілмей бірнеше есе қатарынан берілетін 
болса, онда ол шартты рефлексті шақыруьш тоқтатады. Үлкен 
жартышарлар қабының қызметі кез-келген уақытга қозу мен 
тежелу үрдістерінің күрделі жүйесін қүрайды, олар бір- 
бірімен тығыз байланысты және әруақытта да өзара әрекетге 
болады.
Қозу және тежелу үрдістерінің жүруі екі негізгі зандарға 
бағынады. 1) иррадиация және концентрация заңы және 2) 
өзара индукция заңы.
Қозу мен тежелудің иррадиация және концентрация 
заңының мәні мынада: тітіркендіргіштің әсерімен мидың 
белгілі бір бөлігінде қозу пайда болады, ол бір орында қалып 
қоймайды, бүкіл үлкен жартышарлар қабығы бойынша 
жайылады және кеңінен таралады. Бүл қүбылысты қозудыц 
иррадиациясы деп атайды.
Бір уақытта қозу болған алаптың шекарасында оған 
қарама-қарсы тежелу үрдісі басталады, ол қозу үрдісін 
шектейді және белгілі бір бағытқа бағыттап отырады. Бүл 
қүбылысты қозудың концентрациясы деп атайды.
Осыған үқсас қүбы лы спен біз тежелуді оқы ғанда 
кездесеміз. Белгілі ми алабында пайда болған тежелу 
алғашында жайылады, ал кейіннен жинақталады. Мәселен, 
баланың миында қозудың тез тарайтындығы бәрімізге де 
белгілі, бірден оның барлық қүбылыстарын тез қамтып, коңіл 
күйінде терең озгерістер мен коптеген іс-әрекеттерді 
шақырады. Біршама уақыт өткеннен кейін мінез-қүлқы мен 
іс-әрекеті бір қалыпқа түседі, бала жинақы және сабырлы 
болады . Т еж ел у д ің т ү р і үйқы б олы п таб ы лад ы . 
И.П.Павловтың ілімі бойынша, үйқы ішкі тежелу болып 
табылады, ол бас ми қыртысында таралып, жайылады.
Егер үйқы жағдайында бас ми қыртысының жекелеген 
беліктерінде тежелу, әсіресе, белгілі дәрежеде козу пайда 
болады, адам үйықтаған жагдайда түс көреді.
Бас ми кыртысының барлығы тежелгенде (үйқы жағдайы) 
бас ми қыртысьшың жекелеген бөліктерінің қозу үрдісі жүріп
39

жатады. Мөселен, монотондық сөйлеу бізде ұйқы келтіреді. 
Осы зандылықты, И.П.Павловтьщ ойынша, физиологиялық 
түрғыдан гипноз деп түсіндіреді, бас ми қыртысының үлкен 
бөлігі тежелген кезде оның жекелеген бөлімдері қозу 
жағдайында болуы мүмкін.
Қозу жене тежелу үрдістері әруақытта да өзара бір-бірімен 
байланысты іске асады. Бүл үрдісті И .П .Павлов өзара 
индукция заңы деп атады. Егерде мвдың белгілі бір бөлігінде 
қозу пайда боса, оның көрші басқа бөлікгерінде тежелу үрдісі 
дамиды. Бүл қүбылысты жағымсыз индукция деп атайды. 
Жағымсыз индукция — ішкі тежелудің нөтижесі. Ал жағымды 
индукция дегеніміз егер қандай да болм асы н үлкен
жартышарлар қыртысында тежелу үрдісі пайда болса, оның 
көрші бөліктерінде қозу үрдісінің дамуын айтады.
Бірізділік индукция дегенім із қо зу үрдісі бас ми 
қыртысының белгілі бөлігінде біршама уақыт өткеннен кейін 
тежелу үрдісіне ауысады жөне керісінше тежелу үрдісі қозуға 
ауысуын айтамыз. Сонымен, ү зақ мерзімді қозуды ң 
нөтижесінде, осындай жағдаймен белсенді, сергек адамдар 
сипатталады, бас ми қыртысының бөрі тежелу жағдайында 
болады, бүл кезенде үйқы келеді.
Динамикалық стеоретип. Белгілі уақыттың ішінде жөне 
белгілі тәртіппен қайталанып отыратъш тітіркендіргіштердің 
өсерімен бас ми қыртысында қозу жене тежелу үрдістері 
берік бекиді. Бүл бекудің мәні мынада: барлық кейіннен 
бірдей қайталанып отырған үрдістер үлкен жеңілдікпен іске 
асады. Осылай жүйке үрдістерінің салыстырмалы түрақты 
жүйесінің қалыптасуын И.П.Павлов динамикалық стереотип 
деп атады. Осындай қалыптасқан жүйе өз кезегімен жаңа 
тітіркендіргіштердің өсерімен пайда болатын үрдістердің 
сипатьша (жылдамдығы, түрақтылығы) өсер етеді. Жануардьщ 
өрбір жауабы қазіргі кезде қандай тітіркендіргіш ықпал 
ететіндігінде ғана емес, сонымен қатар бас ми қыртысында 
қалыптасқан байланыстар жүйесі қандай, динамикалық 
стереотип қандай, осыған тікелей байланысты.
Динамикалық стереотип — қайталанып отырылатын 
бірбеткей сыртқы тітіркендіргіштерге ағзаның бейімделіп 
кетуі. Егер жағдай өзгерсе, жаңа тітіркендіргіштер пайда 
болса, қалы птасқан динамикалық стереотипке сөйкес 
келмейді, онда ол өзгереді, қайтадан жасалады.
Б ү л қ а й т а өзгеру ж үй ке ж ү й есін ің ж ү м ы сы н ы ң
қиындықтарымен жиі байланысты. Стереотиіггердің негізіне 
ерекше берік сақталған дағдылар мен ептіліктер жатады.
40

Үлкен жартышарлар қабығы сыртқы дүниеден жөне 
ағзадан келетін өртүрлі сигналдардың өсерін оз басынан кеше 
отырып, күрделі аналитикалық- синтетикалық іс-әрекетті 
атқарады, демек, күрделі тітіркендіргіш терді, күрделі 
сигнадцарды жекелеген беліктерге бөледі, оларды болашақ 
тежірибемен салыстырады, оның ішінде ең негізгісін, 
мөндісін бөліп керсетеді.
Сигналдар, ең алдымен, анализаторға өз қасиетімен әрекет 
етуші қоршаған ортаның заттары мен қүбылыстары болып 
табылады. Бүл өртүрлі көру, есту, дем, иіс тітіркендіргіштерін 
И.П.Павлов бірінші сигнал жүйесі деп атады. Ол жануарларда 
жене адамдарда болады.
Сездер және сөз тіркестері, ең алдымен адамдар оны естиді, 
сонымен қатар белгілі бір заттар мен қүбылыстар туралы 
оған сигнал береді. Создер және сөз тіркестерін И.П.Павлов 
екінші сигнал жүйесі деп атады. Екінші сигнал жүйесі 
адамның қогамдық өмірінің жемісі жене тек қана адамга 
тен. Жануарларда екінші сигнал жүйесі болмайды. Екінші 
сигнал жүйесін (сөзді, тілді) сигнадцардың сигналы деп атады.
Адам өміріңдегі сөздің ықпалдық менін анықтай келіп, 
Павлов былай деп атап көрсетті, сөз адам үшін шартты 
тіііркеңдіргіш сияқты. Сөз, тіл адамның ертүрлі іс-ерекетінің 
езіндік қалыптастырушы сигналдары болып табылды.
Бірінші жене екінші сигнал жүйелері бір-бірімен езара 
тығыз байланыста іске асады.
Екінші сигнал жүйесі адамзат ойлауының негізіне жатады, 
ол жинақталган түрде білімді есте сақтауға мүмкіншілік 
жасайды, адамдар арасындағы қарым-қатьшасқа қызмет етеді. 
Екінш і сигнал ж үйесінің жөне оны ң бірінш і сигнал 
жүйесімен байланысы арқылы адам санасын дамытуга 
қоғамдьіқ жағдайдың шешуіді ықпалын іске асырады. Екінші 
сигнал жүйесі арқылы адам өзін-өзі, өзінің іс-өрекеттерін, 
қылықтарын басқарады, шартгы рефяекстерді тежейді, немесе, 
керісін ш е, оны күш ей теді, тездетеді, он ы ң ж үрісін 
баяулатады.
Бакылау сұрақтары мен тапсырмалар
1. Жүйке жүйесінің қүрылымына қысқаша сипаттама беру
сүралады.
2. Орталық жүйке жүйесін атаңыз.

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: