§4. Сойлеу іс-әрекетінің турлері

ерекшеліктері бар. Ешқандай да ой тілсіз жэне материадцық 
сөйлеу үрдістерісіз айтылуы мүмкін емес. Ауызша, әсіресе 
жазбаша сөйлеуге даярлықта іиггей сөйлеу кезеңі болады. 
Бүл іштей сөйлеу болып табылады.
Іштей сөйлеу, жоғарда айтылғандай, ауызша және жазбаша 
болып бөлінеді. Жазбаша сөйлеуде қарым-қатьшастың шарты 
мөтінімен байланысты. Жазбаша сөйлеу ауызша сөйлеуге 
Караганда мазмүны жағынан ерекше жинақталган болады. 
Жазбаша сөйлеуде жазба белгілерді қолдану арқылы іске 
асады. Қазіргі тілдердің көбінде (идеографикалық жазу 
қолданатындарынан басқалары) сөйлеу дыбыстары 
өріптермен белгіленеді.
Жазбаша сөйлеу ауызша сөйлеуден кейін пайда болды 
және оның негізінде қалыптасты. Белгілі бір адамның 
тарапынан айтылатын, естілетін сөйлеуді ауызша сөйлеу деп 
атаймыз. Ауызша сөйлеу - бүл кәдімгі дыбыстың ауызекі 
сөйлеу тілі, онымен біз басқа адамдармен тікелей қарым- 
қатынаста пайдаланатын ііл. Ауызша сөйлеу қарым-қатынас 
кеңістік пен уақьптың жағдайларымен шекгеулі болып келеді. 
Коп жағдайда өңгімелесушілер бірін-бірі жақсы кэреді немесе 
бір-бірінің дауысын жақсы естиді, бүл сейлеудің сипатына 
із қалдырады. Жавдайдың өзгеруіне байланысты, мәселен, 
телефон арқылы сөйлесуде сөйлеудің сипаты езгереді(ол 
негізінен қысқа,нақты келеді), әсіресе, сэйлеу қарым- 
қатынасының сипаты телефон жэне радио хабарда біршама 
озгереді.
Ауызша сойлеу диалоггік және монологгік болып бөлінеді. 
Екі немесе одан да коп адамдардың арасында эңгіме,сөйлесу 
түріңде жүретін диалогтік сөйлеу үрдісінде адам сүрақ қояды 
жэне оған жауап береді, сын-пікір айтады, қолдау және 
қарсылық білдіреді. Күнделікті және жай әңгімеде 
диалогиялық сойлеу оның алдын ала қойылған мақсатты 
сипатта жэне жоспары болмайды. Осындай әңгіменің бағыт- 
бағдары ж әне оның нэтиж елері белгілі дэреж еде 
қатысушылардың айтқандарымен анықталады. Егер әңгіме 
қатаң белгіленген міндетке бағындырылса, диалогтік сэйлеу 
мақсатгы сипатта болады, айтылатьш ойлар кең түрде беріледі. 
Мысалы, белгілі бір мәселені анықтау үшін эдейі үйымдасқан 
эңгімеде диалогтік сөйлеу осылай откізіледі.
Диологгік сойлеу ережесі бойынша монологтік сэйлеуге 
эсіресе, жазбаша сэйлеуге Караганда,байланысты жэне кенднен 
айтылған ойларды қүруға аз талаптар қойылады. Бүл 
мынадай жағдаймен түсіндіріледі, себебі эңгімелесушілер 
бірдей жағдайда болғандықтан, фактілер мен қүбылыстарды

бірдей қабылдайды, сондықтан да бір-бірін оңай түсінеді. 
Оларға аз ойларын кеңейтілген түрде баявдауды қажет 
етпейді. Диалогтік сөйлеуде адамға қойылатын ең басты 
міндеттердің бірі — өзінің әріптесінің айтқандарын соңына 
дейін тындау, оның сауалдарын түсіну және оған жауап бере 
білу.
: Монологтік сөйлеу қарым-қатынас тәжірибесінде ерекше 
орын алады жөне өртүрлі ауызша және жазбаша сөйлеген 
сөздері мен баяндамаларында байқалады. Сөйлеудің 
м онологиялы қ түрлеріне лекциялар, баяндамалар, 
жиналыстарда сейлеген сөздер, хабарландырулар, бүйрықтар 
және көптеген басқа да ауызша және жазбаша хабарлар 
жатады. Монолопік сойлеудің барлық түрлерінің жалпы жөне 
өзіне тән ерекшелігі — тыңдаушыға анық айқындалған 
бағыттылығы. Бүл бағыттылықтың мақсаты — тыңдаушыға 
қажетті ыкпалга қол жеткізу.
Диалогтік сөйлеумен салыстырғанда монологгік сейлеу 
сейлеу түрінің ең күрделі де және қиын түрі. Әркім өзінің 
сөйлеу тожірибесінен жақсы біледі, диалогқа, әңгімеге қатысу, 
қандай да болмасын арнаулы хабарламамен шығыгі сөйлеуден 
біршама жеңіл. Монологтік сейлеу тыңдаушылар тарапынан 
тікелей жөне белсенді қолдау кермейді. Сондықтан да 
монологтік сөйлеулер тындаушыларға түсінікті болу үшін 
алдын - ала ойластыруды және оның негізгі мәселелерін 
жоспарлауды қажет етеді.
Монологтік сөйлеудің жетістігі аудиториямен қажетті 
байланыс жасау ептілігіне байланысты.
Жазбаша сойлеу ауызша сойлеу сияқты қарым-қатынастың 
сондай қызметін атқарады. Бірақ ой алмасу ауызша және 
жазбаша сөйлеуде әртүрлі төсілдермен және қүралдармен 
іске асады. Жазбаша сөйлеу графикалық түрде, жазба 
белгілердің (еріптердің) көмегімен бейнеленеді.
Жазбаша сейлеу қоғам дамуыңда сонымен қатар жекелеген 
адамдардың өмірінде ауызша сойлеуден кейін пайда болды 
және соның негізінде қалыптасты. Жазатын адам мен оқшъш 
адамның арасында байланыстың болмауы жазбаша сөйлеуді 
Қүруда белгілі бір қиындықтар жасайды. Жазушы жазбаша 
сөйлеуде мәнерлеу қүралдарын (дауыс ырғағы, бет-пішіні) 
езінің ойын жақсы айтып беру үшін қолдана алмайды.
Жазбаша сөйлеудің бір ерекшелігі ол грамматикалық, 
стилистикалық, орфографиялық ережелерді сақтауды, 
сауатгылықты талап етеді.Жазбаша сөйлеудің нәтижесінде, 
көптеген үрпақтардың жинақтаған мүрасы мен іс-тәжірибесі
129

миллиондаған адамдардың байлығына айналады және 
ғасырлар бойы қалыптасқан мүраны болашақ үрпақ 
танымдық іс-әрекетінде пайдалана алады.
Іштей сөйлеу деп дауыс шығармай, өр уақытта да ойлау 
үрдіеівде қолданылатын сөйлеуді айтамыз. Іштей сөйлеу 
адамға ана тілінің негізінде дауысын шығарып қатты 
сөйлемеген кезде іштей ойлауға мүмкіншілік береді. Адам 
қай тілде сөйлесе, сол тілде ойлайды. Адам ауызша және 
жазбаша сөйлеместен бүрын іштей дауысын шығармай сөйлей 
алады, демек, бүл — іштей сөйлеу.

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: