§2. Психологияның салалары және басқа гылымдармен

мен іс-өрекетгің бірлігі қағидасы сана адамның мінез-қүлқы 
мен іс-әрекетінің реттеушісі болып табылады.
Генетикалық (тарихи) 
қ ағи да, бірінш іден, барлы қ 
психикалық құбылыстар әруақытга да сандық және сапалық 
өзгерісте және даму үстінде қарастырылады. Екіншіден, бүл 
қағиданың мәні мынада: кез келген психикалық құбылысты 
дүрыс жөне толық сипаттау сол жағдайда мүмкін, егер де 
қазіргі жағдайда бір уақытта оның өзіндік ерекшеліктері 
анықталса, психикалық қүбылыстардың пайда болу тарихьі 
немесе себептері, оньщ кейіннен өзгерістерінің мүмкіндіктері 
шешіледі.
Психология ғылым ретінде жай ғана әртүрлі психикалық 
қүбылыстарды сипаттау емес, соны мен қатар оларды 
жинақтау, түсіндіру және мәнін, белгілі зандылықтарды ашу, 
соның негізінде психикалық қүбылыстардың себептерін 
анықтау және болашақта олардың пайда болуын болжау.
Психологияны ғылым ретінде сипатгауда психологиялық 
білімдердің кейбір ер екш ел іктер ін атап өткен ж өн. 
Біріншіден, бүл қүбылыстар туралы білім, әрқайсысымызға 
төн, әрбір адамның түйсіктері бар, оның есінде әрқашан 
әртүрлі елестер сақталады, әрбір адам әртүрлі сезімдерді 
басынан кешіреді және т.б. Психология ғылымында осы 
қүбылыстар туралы жинақталған және дерексіз білімдер 
бершетіңцігі жөнінде айта аламыз. Психологиялық білімдердің 
бірінші ерекшелігі бүл жинақталған және дерексіз білімдер 
әрқайсымызға тән психикалық қүбылыстар болып табылады. 
Екіншіден, психологиялық білімнің күнделікті және ғылыми 
мағынасының сәйкес келмеуімен сипатталады. Түрмыста 
адамдар психологияның терминдерін және үғымдарын 
кеңінен пайдаланады. Бүл үғымдардың шекарасы айқын 
көрсетілмегендіктен, әртүрлі адамдар бір терминдер мен 
үғымдарды әртүрлі мағынада колданады. Ғылыми үғымдар 
белгілі мағынада, мазмүнда бірдей қолданылады.
Психологиялық білімнің үшінші ерекшелігі — адамның 
дүниетанымын, көзқарасьш қалыптастыру өзін-өзі тану және 
өзін-өзі тәрбиелеу үшін өте қажеттілігі.
Қазіргі психология ғылымы әртүрлі тәжірибе саласымен 
байланысты қалыптасудың әртүрлі сатысьшда түрған ғылыми 
пәндердің тармақталған жүйесін қүрайды.
Психологияның осындай коптеген салаларын қалай 
жіктеуге болады? Ж іктеудің мүмкіндіктерінің бірі іс- 
әрекеттегі психика дамуының жоғарыда түжырымдалған 
кағидаларында айтылған. Осьшы ескере отырып, психология 
салаларын жіктеуде негізге алы наты ны — м әселенщ
11

психологиялық жағы: нақты іс-өрекет, даму, адамньщ қоғамға 
қатынасы (субъектінің дамуы және іс-әрекеті).
Егер де жіктеудің бірінші негізін алатын болсақ, онда 
адамзат іс-әрекетін ің н ақты түрін ің п си хологи ялы қ 
проблемаларын зерггейтін психологияньщ бірнеше салаларьш 
атауға болады.
Еңбек психологиясы адам ны ң еңбек іс-ө р ек етін ің
психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми (EFY) 
үйымдастырудың психологиялық астарларьш зертгейді. Еңбек 
псііхологиясының міндетіне адамның кәсіби ерекшеліктерін, 
еңбек дағдыларын дамытудың зандылықтарын, өндірістік 
жағдайдың ықпалын анықтау жатады. Еңбек психологиясы 
бірнеше болімдерден түрады: олар сонымен қатар оз бетінше 
дербес, бір-бірімен байланысты психология ғылымдарының 
салалары. Олар: инженерлік психология негізінен адам мен 
машинаның қызметін бөлу және үйлесім проблемаларын 
шешетін автоматтандырылған ж үйелерді басқаруш ы
оператордың қызметін зерттейді; авиация психологиясы үшуды 
үйрету мен үшуды орындау үрдісінде адамның іс-әрекетін 
психологиялық зерттейді; космос психологиясы организмге 
шамадан тыс психологиялық ауыртпалық түскен ауасыз 
кеңістік жағдайында адам іс-өрекетінің психологиялық 
ерекшелікгерін зертгейді.
Педагопікалык психологияньщ зерттеу пәні адамды оқыту 
мен торбиелеудің психологиялық зандылықтарын зерттеу 
болып табылады. Педагогикалық психологияньщ бөлімдеріне 
немесе салаларына мыналар жатады: окыту психологиясы 
(дидактиканың психологиялық негіздерін зерттейді); тәрбие 
психологиясы (мектептегі тәрбие жүмысының психологиялық 
негіздерін зерттейді); үстаз психологиясы мүғалім мен 
шәкірттердің арасындағы қарым-қатынасын, мүгалімге 
қойылатын талаптардың психологиялы қ мәселелерін 
зерттейді.
Педагошкалық психология саласындағы зертгеулер оқыту 
мен торбие мазмүнын дүрыс анықтаған оқулықтар мен оқу 
қүралдарына әртүрлі талаптарды белгілеуге, оқыту мен 
тэрбиенің тиімді одістерін тауып, негіздеуге комектеседі.
Медищіиалық психология дәрігер қызметінің және ауру 
мінез-қүлқының психологиялық мәселелерін зерттейді. Ол 
нейропсихологияга, психофармокологияга, психотерапияга, 
п с и х о п р о ф и л а к т и к а мен п си х о ги ги ен аға б ә л ін е д і. 
Н е й р о п с и х о л о г и я
п с и х и к а л ы қ
қ ү б ы л ы с т а р д ы ң
ф и зи о л о ги ял ы қ ми қүры лы м дары мен арақаты н асы н
зерттейді. Психофармакология дәрі-дәрмек заттарының
12

адамның п си х и кал ы қ іс-ө р ек етін е өсерін зерттейді; 
психотерапия ауруды емдеу үшін психикалық эсер ету 
тәсілдерін қолдануды зерттейді; психопрофилактика мен 
психогигиена адам дарды ң п си х и кал ы қ денсаулы ғы н 
қамтамасыз ету үшін шаралар жүйесін талдауды зертгеу болып 
табылады.
Заң психологиясы заң жүйесін іске асырумен байланысты 
п си х о л о ги ял ы қ м ө с е л е л ер д і қ а р а с т ы р а д ы . Ол сот 
психологиясы, криминалді психология, пенитенциарлық 
немесе еңбекпен түзеу психологиясы. Сот психологиясы 
тергеу ү р д ісін е қ а ты с у ш ы л а р д ы ң м ін е з -қ ү л қ ы н ы ң
психологиялық ерекшеліктерін зерттеумен айыналысады; 
криминалді психология мінез-қүлықтың психологиялық 
проблемаларын және қылмыскер түлғасьш қалыптастыру мен 
қылмыстың себептерін аны қтайты н саласы н айтады; 
пенитенциарлық немесе еңбекпен түзеу психологиясы 
еңбекпен түзеу колониясьщда үсталғандардың психологиясы, 
сендіру ж өн е к ө н д ір у ә д іс т е р і а р қ ы л ы т ә р б и е н ің
психологиялық проблемалары және т.б.
Әскери психология соғыс іс-әрекеттері жагдайьшда адамның 
мінез - қүлқын, бастықтар мен қарамагындағылардың озара 
қар ы м - қ а т ы н а с т а р ы н ы ң п си х о л о ги ял ы к , ж а ғы н , 
психологиялық насихаттың және қарсы насихапың әдістерін, 
өскери техниканы басқарудьщ психологиялық проблемаларьш 
зертгейді және т.б.
Спорт психологиясы спортшылардың жеке басы мен іс- 
әрекетінің психологиялық ерекшеліктерін, психологиялық 
даярлықтьщ шарттары мен тәсілдерін, спортшылардың 
ж атты ғуы н ы ң ж ә н е д а я р л ы ғ ы н ы ң п си х о л о ги ял ы к , 
өлш емдерін, ж ары старды үйы м дасты ру мен өткізуге 
байланысты психологиялық факторларды зерттейді.
Жас психологиясы әр жастагы адамның психикалық 
дамуыньщ зандылықтарьш, әртүрлі психикалық үрдістер мен 
қасиеттерінің қалыптасуын зерттейді. Жас психологиясы 
мынадай болімдерге болінеді: балалар психологиясы, 
ж еткіншек психологиясы, ж асты қ ш ақ психологиясы, 
ересектер психологиясы. Жас психологиясының міндеті — 
жас ерекшеліктерін ашып корсету, бір жастан екінші жасқа 
өтудің заңдылықтарын анықтау, жеке түлғаның әртүрлі 
психикалық қасиетгері қалыптасуының сензитивтік (ерекше 
қолайлы) кезендерін табу болып табылады. Жас психологиясы 
педагогикалық психологиямен байланысты.
Арнаулы психология бірнеш е бөлімдерге бөлінеді; 
патопсихология, олигофренопсихология, сурдопсихология, 
тифлопсихология.
13

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: