9. Беделбаева X. Мектеп жасына дейінгі балалардың дүние

X II тарау.
ЕС
. §1. Ес туралы жалпы түсінік.
§2. Ес туралы негізгі теориялар.
§3. Естің түрлері.
§4- Ес үрдістері және оның түрлері
§5. Естің дара ерекшеліктері.
§6. Есті дамыту және тәрбиелеу.
§1. Ес туралы жалпы түсінік
Біздің түйсінген жөне қабылданған заттарымыз бен 
Қүбылыстарым
ыз ізсіз жоғалът
кетпейді, бірақ белгілі 
дәрежеде есте қалдырьшады, бекітіледі, есте сақталады және 
қолайлы жағдайларда немесе қажет болған кезде кайта 
жацғыртылады.
Сонымең қатар біздің ойымыз, сөйлеуіміз, бастан кешкен 
сезімдеріміз бен әрекеттеріміз бекітіледі, одан кейін бастан 
кешкен сезімдеріміз бен әрекетгтеріміз қайта жаңғыртылады. 
Бүл әрбір адамға күнделікті тәжірибеден белгілі. Мәселен, 
мектепте әртүрлі ғылым негіздерінен берілген білімді 
шәкірттер есте сақтайды және кайта жаңғыртады.
Жеке түлғаның тәжірибесін есте каддыру, есте сактау және 
кейін есте қайта жаңғыртуын ес деп атаймыз.
Естің физиологиялық негіздеріне уақытша жүйкелік 
байланыстар, оның күрьихуы, есте сақталуы жатады.
Ес дегеніміз бүрынғы тәжірибені бейнелеу болып 
табылады.
Адамньщ өмірінде естің мәні орасан зор. Естін аркасында 
біздің санамызда бүгінгі жағдайлар ғана бейнеленіп 
қоймаііды, сонымен катар откендегі біздің кабылданган және 
бүрын бастан кешкен коціл-күй жағдайлары да бейнеленеді.
Егер де ес болмаса, онда біз қазіргі кабылданган затгар 
мен күбылыстарды ғана есте сақтаган болар едік. Бүкіл 
қабылданғанның бэрі бізге жана сияқты көрінер еді. Адам
199

есті болуының арқасында ептіліктер мен дағдыларды 
меңгереді, білімін байытады, өзінің ой-өрісін кеңейтеді.
Ес іс-өрекет жөне басқа психикалық үрдістерді дамыту 
үшін мөні орасан зор. Ес үрдісі біздің қабылдауларымызды 
байытады.
Неғүрлым адамда елестетулер мен бекітілген білімдер бай 
болса, солғүрлым қабылдауларымыз мазмүндырақ, толығырақ 
жөне дөлірек, қиялдың, ойлаудың, сөйлеудің және ерік- 
жігердің қызметі жемістірек болады.
Ес адамзат қызметінің барлық түрлерінде маңызды рөл 
балаларда кейбір білімдердің, ептіліктердің жөне 
дағдылардың болуын қажет етеді. Кез-келген еңбек — дене, 
ақыл-ой еңбегі қажетті білімнің, икемділіктердің жөне 
дағдылардың болғанында ғана мүмкін.
Әсіресе, оқыту үрдісінде естің мөні ерекше. Мектепте 
оқытудың бірінші жөне негізгі міндеті оқушыларды білім 
негіздерімен қаруландыру болып табылады.
Ес адамға қажетті күрделі үрдіс, бір-бірімен байланысты 
бірнеше жеке үрдістерден түрады. Ол адамға жеке өмірлік 
тәжірибені жинақтауға, есте сақтауға жене кейін пайдалануға 
көмектеседі. Барлық бекітілген білімдер мен дағдылар естің 
жүмысына жатады.
Психология ғылымы өзінің алдына ес үрдісін зерттеу 
туралы бірнеше күрделі меселелерді қойып отыр.
Ес психологиясы темендегі мәселелерге жауап беруді кажет 
етеді: қаншалықты бүл іздер адам есінде үзақ сакталады, 
қысқа және үзақ мерзімдерге іздерді сақтаудың амалдары 
қандай, адамның таным үрдістерінің іске асуына қалай есер 
етеді?
Ес психологиясы психология ғылымының жан-жақты 
зерттелген бөлімдерінің бірі ретінде саналады. Бірақ, казіргі 
кезде естің зандылықтарының одан ері зерттелуі онын, 
психология ғылымының әлі де өзекті проблемасы екендігін 
дәлелдейді. Ес проблемасын белгілі дережеде зерттелуінуі 
ертүрлі ғылымдардың дамуы, оның тілінде психологиядан 
қашық делінген гылым салаларымен (ең алдымен техникамен) 
байланысты екені белгілі.
Ертедегі гректерде есті ерекше қастерлеген. Естің қүдайы 
әйел адам Мнемозина болған. Ол онер мен ғылымнын 
жаратушы анасы деп есептелген.
Бүл қарапайым түсінікгерде терең ой жатыр: ес барлык 
жаңаны жасаудың, демек, шығармашылықтың негізі шарты.
Адам үздіксіз қандай да болсын жаңаны ойлап табадьг. 
ол автомобиль немесе станокгар, музыка немесе кинофильм,
200

ғылыми теориялар немесе Жердің жасанды серіктері. Жеке 
адамдардың жасаған төжірибесі із-түссіз, сақталмай жоғалып 
кетуі мүмкін емес. Тек қана шығармашылық емес, сонымен 
қатар жалпы кез-келген адамзат қабілеттіліктерінің 
дамуынсыз, адамның алға қарай қозғалысы мүмкін болмас 
еді. Адам ешнөрсеге үйренбеген болар еді. Үйрену дегеніміз 
_ белгілі бір төжірибені меңгеру, оны сақтау, болашақ омірде 
қолдану. Ал бүл төжірибені ес үрдісі сақтайды.
• Адамның есін жануарлардың тәжірибе жинақтауға 
кабілеггілігімен салыстыруга болмайды. Олар өртүрлі, демек, 
ес ағза дамуының, оның ішіңце адам ағзасы дамуының қажетгі 
шарты болып табылады. Демек, ес — кез-келген іс-әрекеттің 
қажетті шарты.
Ес жүмысының физиологиялық негізі жүйке жүйесінде 
жүйке қозуларынан қалатын іздер болып табылады. Бүл іздер 
өзара байланысты, жүйке жүйелерінің аяқталуы іске асады.
Үлы орыс ф и зи ологі И .П .П авлов бүл ж үйке 
байланыстарын үйымдастыру заңдарын, оның негізінде 
ағзаның қызметі зандарын зертгеді.
Балаларда естің жоғары түрін алғаш рет бір жүйелі 
зертгеуде психология ғылымының көрнекті окілі Л.С. 
Выготскийдің еңбегі орасан зор. Ол 20-жылдардьщ аяғында 
алғаш рет естің жоғары түрінің дамуы туралы мәселені 
зерггеуге кірісті болатынды жене өзінің шәкірттерімен бірге 
естің жоғары түрі психикалық қызметтің күрделі түрі 
екендігін корсетіп берді.
А.А. Смирновтың жэне П.И. Зинченконың зерггеулері 
естің жаңа және күрделі зандарын ашып корсетті.

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: