Мағыналық  есте қалдырудың  непзп

қүбылыстар, күпггі сезімцер, бұрынғы біздің тәжірибемізбен 
байланысты қызықты, маңызды оқиғалар есте қалады.
Ырықты есте қалдыру алдын ала мақсат қайталап, есте 
қалдыру үшін материалды тандауды іске асыратын есте 
қалдыруды айтады. Ы рықсыз есте қалды рудан 
айырмашылығы белгілі бір материалды есте қалдыруға саналы 
бағытталады. Ырықты есте қалдыруда оған қажетті ерікті, 
күш — жігерді сала отырып, өзін жақсы және берік бекітуге 
жүмылдырады.
Шәкіртгердің оқу іс-әрекеті білімді меңгеру, ептілік пен 
дағдыны қалыптастыру негізінен ерікті есте қалдыруға 
сүйенеді. 
,
Қайта жаңғырту дегеніміз бүрынғы қабылдаулардың, 
сезімдердің, ойлардың, үмтылыстар мен әрекеттердің адам 
санасында жандануы, қайта ж&ңғыртудың ж үйке- 
физиалогиялық негіздері үйымдасқан уақытқа байланыстар 
жүйесінің жандануы болып табылады. Бізде ең алдымен 
бүрын қабылданған заттар мен қүбылыстардың адам 
санасындағы бейнесі елестетулер деп аталады.
Қайта жаңғырту тану немесе еске түсіру түрінде, еріксіз 
және ерікті түрінде іске асуы мүмкін.
\ / Тану — қайта жаңғырту бейнесі қайта жаңғыртылған 
нысанды қайталап қабылдағанда іске асады. Мысалы, 
жолдасымды, үйімді тыныдым деп айтқанымыз, мынаған 
байланысты: заттар мен қүбылыстарды қайталап қабыддағанда 
біздің санамызда тағы да осы жолдасымыз немесе үйіміз 
бүрынғы қабылдаудан алынған бейнелер, сезімдер, ойлар 
пайда болады.
Тану толық емес немесе толық болып бөлінеді:
Толық емес тануда біздің санамызда белгілі нысанды 
қабылдаумен байланысты тек кейбір елестеулер, сезімдёр 
мен ойлар қалыптасады, қабылданған нысан біз үшін жаңа 
еместігін білеміз. Бірақ бүл елестеулер мен осы нысандар 
бүрынғы қабылдауларда болған басқа елестеулермен және 
ойлармен байланыссыз қайта жащыртылады. Мысалы, қандай 
болсын адамның бет-пішінін танимыз, бірақ, көргенімізді 
еске түсіре алмаймыз.
Толық тануда біздің санамызда қазіргі заттар мен 
қүбылыстарды қабылдауға қатысты бүрынғы әткен 
елестеулер мен ойлар басқа елестеулермен, ойлармен 
байланысты іске асады, толық тануда елестеулер мен 
ойларды бізге белгілі орнына, уақытына нақты жатқыза 
ойлаймыз.
210

Сонымен, біз кездестірген адамды тани білеміз, қайда 
және қашан кездескенімізді, қандай жағдайда, онымен не 
туралы айтқанымызды жене т.б. еске түрсіреміз.
Біз тек бүрын қабылданған заттар қүбылыстарды ғана 
емес, сонымен қатар біз өз қиялымызда жасаған затгар мен 
бейнелерді, олар туралы кітапта оқыған немесе басқа адамдар 
туралы өңгімелерді тындай отырып, тани аламыз.
Тану белгілі дережеде әрбір қабылдаудың қүрамды бөлігі 
болып табылады.
Еске түсіру — нысанды қайта қабылдаусыз іске асатын 
қайта жаңғырту. Еске түсіруде бекітілген бейнелер, сезімдер 
мен ойлар сол кезде сезім оргаңдарының қатысынсыз қайта 
жаңғыртылады. Мысалы, біз кешегі күннің оқиғасын қайта 
жаңғыртамыз, 30 жатталған өлеңді қайтажаңғыртамыз. Еске 
түсіру тану сияқты толықтығьша және дәлдігіне қарай әртүрлі 
болуы мүмкін. Еске түсіру толық емес болғанда, біздің есте 
Қалдырған заттарымыз бен қүбылыстарымыздың кейбір 
бөліктері ғана қайта жаңғыртылады.
Толық еске түсіруде материалдың тек белгілі мазмүны 
қайта жаңғыртылып қоймайды, сонымен қатар оны еске 
түсіру іске асатын уақыты, жағдайы және шарттары қайта 
жаңғыртылады. Мысалы, өленді жатқа айта отырып, біз жол- 
жөнекей қашан, кім оны берді, қай жерде жене қалай біз 
оны оқыдық, жатгауда қандай қиындықтар кездесті және 
т.б.
Еске түсіру танумен тығыз байланысты. Біздің 
қызметімізді, оның ішінде оқу жүмысында қайта жаңғырту 
танудан басталады, содан кейін еске түсіруге кешеді.
Қайта жаңғырту еріксіз жене ерікті іске асуы мүмкін. 
Еріксіз кайта жаңғырту ешқандай алдын ала мақсат қоймай, 
жаңғыртатын материалды тандаусыз жене ешқандай күш- 
жігер жүмсамай іске асыру. Бүл қайта жаңғырту оздігінен 
іске асады. Дүниеде өздііінен ештеңе болмайды. Еріксіз қайта 
жаңғырту еруақытта да белгілі себептерге байланысты іске 
асады.
Еріксіз қайта жаңғыртуға себеп қаңдай да бір қабыдцаулар, 
елестетулер, ойлар болуы мүмкін. Мысалы, мектеп деген 
сөзді қабылдағанда бізде еріксіз мектептің жағдайы, 
шекірттер, мүғалім жене т.б. елестетулер пайда болады. Пайда 
болтан елестету немесе ой жаңа елестетулерді шақырады, ал 
бүл елестету немесе ой өз кезегімен келесі елестетуді 
шақырады. Бүл үрдіс белгілі тәртшпен жүріп отырады. Бүл 
тәртіп еске сақтауда үйымдасатын ассоциациялармен 
анықталады. Сондықтан да еріксіз қайта жаңғырту
211

ассоциациялар түрінде (коршілестік, үқсастық, қарама- 
карсылык) іске асады.
Ерікті кайта жаңғырту дегеніміз алдын ала мақсат қойып, 
жоспарлы түрде, қайта жаңғыртылатын материалды тандауды 
айтады. Мысалы, бізге қажетгі тарихи деректер, атаулы 
күндер, есімдер, жер-су аттары, артүрлі ережелер жөне т.б. 
Шокірт оқыған сабағын қайта жаңғыртады.
Ерікті қайта жаңғыртуда, сонымен есте сақтауда 
үйымдасқан ассоциациялар ерекше рөл атқарады. Ерікгі қайта 
жаңгырту ассоциациялық үрдістермен, ойлаудың белсенді 
жүмысымен байланыста іске асады.
Ерікті қайта жангыртуда қиындықтар жиі кездеседі, ол 
кезде қайта жаңғырту тоқталады. Біз кей кезде қажет 
затгарды еске түсіру үшін көп куш жүмсай, эуре боламыз. 
Мысалы: белгілі бір адамның фамилиясын, жердің атын 
грамматикалық немесе математикалық үғымдарды т.б. 
Осындай жағдайда біз әртүрлі қосымша тәсілдерді 
қолданамыз. Моселен, үмытылып қалған фамилияны еске 
түсіру үшін біз мақсатты түрде басқа фамилияларды алып 
қараймыз, ол адаммен соңғы рет қандай жағдайда 
кездескенімізді еске түсіріп көреміз.
И.П. Павлов бірнеше рет жаңа қалыптасқан жана 
байланыстар өте үзақ есте сақталады деп атап көрсетгі. Біз 
есте сақтау туралы айтқанда, мынадай сауал пайда болады: 
қандай дорежеде біз есте қалдыратын материал есте сақталады, 
үсталады, есте қалдырғанның бөрі есте сақтала ма? Есте 
каншалықты сақталғандығын қайта жаңғырту бойынша 
багалаймыз, бізде тексерудің басқа тәсілдері жоқ. Есте 
сақтау туралы айтқанда ескеретіні тек қайта жаңғыртудың 
бір түрі — еске түсіру, оның ішінде ерікті еске түсіру.
Біз бір кезде есте қалдырған, демек, есте сақтау 

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: