Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| Рəбиға Сыздық
жиынтығы (сюжет, мотив, композиция, стиль, өлең құрылымы, көркемдiк бейнелеу құралдары мен тəсiлдерi т.б.) деп түсiнемiз де, екiншiсiн – осы аталған компоненттермен қоса шығарманың тегi, жанры, шындықты бейнелеу жолдары мен тəсiлдерi деп түсiне - мiз» [3, 69] деп көрсетсе, тарихи жырлардың поэтикасын зерттеушi Б.Рақымов поэтика терминiн «Көркемдiк шығармадағы құндылық- ты бар болмысымен айқындар жүйе туралы əдебиеттанудың ең көне ғылым саласы» [4, 54] деп түсiндiредi. Орыс тiл бiлiмiнде «Поэтикалық тiлдi» тек лингвистикалық поэ- тикада қарастыруды ұсынған В.П. Григорьевтiң пiкiрлерiн сынай келiп, РА. Будагов: «Поэтика филологиялық бiлiм жүйесiндегi тұтас пəн. Онымен көркемсөз тағдырына немқұрайды қарай алмайтын филолог айналасуы керек. Олай болмаған жағдайда, əдебиетшiлер – өз тiл бiлiмiн, тiлтанушылар өз поэтикасын (лингвистикалық поэти - каға жуымайтын) жасауға тура келедi» [56, 74], – деп кесiп айтқан болатын. Қазақ тiл бiлiмiнде лингвистикалық поэтиканың ғылыми-тео - риялық негiздемелерiн жүйеге салуда Р.Сыздықтың зерттеу еңбек- терiнiң орны ерекше. Шығарманың поэтикалық тiлi туралы ғалым: «Сөйтiп, сөз патшасы – өлеңнiң көркемдiгiн оның поэтикалық тiлi көрсетедi. Көркемдiк дегенiмiз – өлең тiлiнiң сыртқы жылтырақтары емес. Көркемдiк, ең алдымен, мазмұн мен қалыптың сəйкестiгi, яғни ой мен тiлдiң гармониясы; ақын идеясын бiлдiрген сөздердiң оқыр - ман сезiмiне əсер ететiн экспрессиялылығы мен эмоциялылығы. Де- мек, поэтикалық тiл дегенiмiз, бiр жағынан, сөзбен түскен əсем кес- телер болса, екiншi жағынан, сол кестелердi төгетiн амалдардың көрiнiсi», деп көрсете келiп: «Поэтикалық тiл əрдайым метафора, эпи- тет, теңеу сияқты көрiктеу құралдарының санымен, тiптi сапасымен танылмайды, суреткердiң өз мiндетiне алған эстетикалық талапта - рына сəйкес болмысты тiл арқылы əсерлi де бейнелi түрде көрсете бiлуiнен танылады», – деп анықтай түседi. Шығарманың поэтикалық тiлiн зерттеу контекстегi көрiктегiш құ- ралдарды тiзбелеп берумен шектелмейтiнi Р.Сыздықтың осы сала - дағы бүкiл зерттеулерiнiң өн бойынан байқалады. Зерттеушi поэтикалық тiлдi зерттеуде басты нысана етiп, алды - мен автордың жеке қолтаңбасын көрсететiн «сөз қолданысына» назар аудару, сөздердiң образдылығы, жалпы текстiң фоникалық əсерлiлiгi, сондай-ақ сөз мағынасының түрлi қырынан көрiнiс табуын атап көрсетедi. В.М. Жирмунский де «Поэтика мiндеттерi» атты еңбегiнде: «Өлең- нiң материалы сөз болғандықтан, поэтиканың жүйелiк негiздемесi тiлдiк фактiлердi талдаудан құралуы тиiс», – деп атап көрсеткен едi. 275 Тіл-ғұмыр Р.Сыздық поэтикалық тiлдiң түрлi қыры мен сырын танытуда сөздiң экспрессивтiк мағыналық бояуларын танытуға, сөздердiң тiр- кесу барысындағы, оның iшiндегi контекстiк, кейде окказионалдық ұғымдарын, синтаксистiк iс құрылымдағы жарыспалы қатарларын (3, 11) ашуға барынша күш салады. Көркем шығармадағы поэтика- лық образ мəселесi сөздiң автологиялық, тавтологиялық мағыналары, образдың эстетикалық зонасы туралы ұғым, автордың сөз таңдау, текст түзу, сондай-ақ синонимдiк қатарларды таңдап қолдану ерек - шелiгiн сөз мағынасын құбылыста қолданудағы символ мен фразео- логизмдердiң, шығарма контексiндегi дыбыстар үйлесiмдiлiгiнiң көр- кемдiктi сақтаудағы рөлi поэтикалық тiлдi зерттеудiң басты амалдары ретiнде көрiнiс табады. «Стиль» мəселесi поэтиканың зерттелу тарихында бiрде өнертану аясында, бiрде тiл өнерi, көркем əдебиет стилистикасы деңгейiнде, кейде тiлтанымы мен тiл бiлiмiнiң жалпы теориясы деңгейiнде қол- данылып келсе (В.В. Виноградов), Р.Сыздық сөз семантикасының стильдiк қызметiн поэтикалық зерттеудiң бiр бөлшегi ретiнде қа- растырады. Суреткердiң өзiне тəн сөз қолдану ерекшелiгiн, яғни идио стилiн айқындау оның жалпы əдеби тiл дəстүрiн дамытуға қосқан үлесiн, орнын көрсетумен байланысты лингвистикалық поэтиканың зерттеу нысанасы екендiгiн баса көрсетедi. Жалпы Р.Сыздық зерттеулерi арқылы қазақ тiл бiлiмiнде поэти - калық тiлдiң жан-жақты ашыла қарастырылып, жүйеленуi термин- дерiнiң айқындалып, басты нысаны, мiндет-мақсатының көрсетiлуi мүмкiн болды. Тiлдiң поэтикалық табиғаты белгiлi бiр дəуiрдегi тұтас əдеби мектептiң тiлдiк дəстүрi ауқымында (жыраулар поззия- сы), əдеби тiлдiң белгiлi бiр кезеңiнiң болмысын бейнелейтiн жеке автордың тiлiн талдауда, поэзиядан өзгеше прозалық шығармалар- дың бiтiмiн көрсетуде өзiнiң жүйе-жүйесiмен көрiнiс тауып, қазақ лингвистикасындағы ұлтттық поэтиканың тұтас тұлғасын құрай алды. Əдебиеттер: 1. Жирмунский В.М. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. – Л.: Нау ка, 1977. – 376 стр. 2. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М., 1963. 3. Ыбыраев Ш. Қазақ батырлық жырларының поэтикасы: докт. дисс. – Алматы, 1993. 4. Рақышов Б. Тарихи жырлардың поэтикасы: докт. дисс. – Алматы, 2004. – 298-б. 5. Будагов Р.А. Писатели о языке и язык писателей. – М.: МГУ, 1984 – 280 стр. 6. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегi. – Алматы: Санат, 1995. – 208-б. Ғылым-ғұмыр. – Алматы, 2014. |