Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| А. Салқынбай
филология ғылымдарының докторы, əл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры АБЫЗ ҒАЛЫМ, АҢЫЗ ҒАЛЫМ Менің есіме ұстазым академик Мырзатай Серғалиұлының мына сөзі оралады: «Қазақ ғалымдарының ішінде, соның ішінде қазақ ғалым қыздарының ішінде Рəбиға Ғалиқызындай өндіре жазған əзірге ешкім жоқ». Шынында да солай. Рəбиға апай тек өндіре көп жазуда ғана емес, тілдік материалды терең саралауда, байыпты пайымдауда да əзірге қазақ ғалымдарының алдында келе жатқан өр тұлға. Ақын И.Сапарбаев: «Мен қазақ қыздарына қайран қалам», – деп жазғандай, біз, кейінгі толқын ғалымдар, Рəбиға апайдың қажыр- 290 Рəбиға Сыздық қайратына, білім-білігінің телегейлігіне, ойының ұшқырлығы мен азаматтық өрлігіне қайран қаламыз! Дала қызына ғана тəн еркін мінезіне тəнтіміз. Рəбиға Ғалиқызы – филология ғылымдарының докторы, профес - сор, ҚР ҰҒА академигі. Зерттеу еңбегін қазақ халқының классигі Абайдың қарасөздерінің морфологиялық ерекшеліктерін саралаудан бастаған ғалым «Абай шығармаларының тілі» тақырыбы бойынша докторлық диссертация қорғаумен жалғастырады. Автор қаламынан туған «Сөздер сөйлейді», «Қазақ əдеби тілінің тарихы», «Язык «Жами-ат тауарих» Жалаири», «Қазақ лексикасын- дағы жаңа қолданыстар», «Қазақ тілі орфографиясы мен пунктуа - циясы жайында анықтағыш» т.б. қай зерттеуін алсаңыз да, ғылыми құнды, қазақ тіл білімінің XX ғасырдағы деңгей-дəрежесін анықтай- тын, өр де ер жүректілікпен жазылған туындылар. Бұлай деуіміздің мəнісі бар. Қазақтың беделді ғалымдары қазақ əдеби тілінің тарихын ХVІІІ ғасырдан, XIX ғасырдың екінші жар- тысынан, Қазан төңкерісінен кейін басталады деп айтып, жазып жүргенде («Қазақ əдеби тілінің проблемалары» республикалық ғылыми-теориялық конференция, 1984), Р.Сыздықова қазақтың төл əдеби тілі ауызша дамыған авторлы поэзия түрінде оның халық бо - лып құралған кезеңінен «ХV–ХVІ ғасырлардан, жаңа ұлттық жаз- ба əдеби тілі XIX ғасырдың II жартысынан басталады» деген ойды айта алды. Тек айтып қана қойған жоқ, жоғары оқу орындарына ар- нап «Қазақ əдеби тілінің тарихы» атты зерттеу еңбегін жазды. Бұған дейін студенттер қолында жүрген жалғыз оқулық М.Балақаев, Р.Сыздықова, Е.Жампейісовтің «Қазақ əдеби тілінің тарихы» бола- тын. Мұнда əдеби тіл тарихы ХVІІІ–ХІХ ғасырлардағы əдеби тілдің жайын айтумен басталатын. Р.Сыздықова қазақ əдеби тілінің тари- хын ХV ғасырға дейін тереңдетіп қана қойған жоқ, сонымен бірге тұжырымдарының дұрыстығын ғылыми-теориялық тұрғыдан сəтті дəлелдей де алды. «Əдеби тіл – халықтық не ұлттық мəдениеттің белгілі көрінісі, ол əрбір халықтың өзі жасап отырған дəуіріндегі қоғамдық-экономикалық, саяси-шаруашылық өмірімен тікелей бай- ланысты», – дей келіп, «əдеби тіл өзін тұтынып жүрген халықтың этно-географиялық ортасына да тəуелді, əсіресе, тəлім-тəрбие беріп, білім тарататын орталықтармен тікелей қарым-катынаста болаты - нын» тəптіштеп жазады. Ғалымның тұжырымды ойлары қазақ əдеби тілін дəуірлеу проблемасын күн тəртібінен алып тастады. Қазіргі таңда барлық жоғары оқу орындарында Р.Сыздықова оқулығы оқытылып, ғылыми пікірі негізгі əрі соңғы байлам ретінде пайымда- лады. 291 Тіл-ғұмыр Əдеби тілді дəуірлеуге қатысты мəселеде кей оппоненттері ХV ғасырдан беріде жазылған ғылыми, көркем жазба туындылар жоқ деген ой айта бастайды. Осы ретте Р.Сыздықова тағы да үлкен істі бастайды. ХVІ ғасырдағы түркі тілді жазба мұрағаттың бірі Жалайыр Қадырғалибектің «Жəми-ат тауарихын» алып зерттеуге ден қояды. Біздің ойымызша, осының бəрі ғылымның ішкі қажетті- лігінен, күнделікті ғылыми сұраныстан туған ізденістер сыңайлы. «Жəми-ат тауарихты» татар оқымыстысы И.И. Хальфин тауып, Қазан универсиетінің кітапханасына табыстаған. Атақты ғалым И.Н. Березин бұл туралы алғаш ғылыми мақала жариялап, Н.И. Иль минский орысша аударып шыққан. Кейінгі татар ғалым- дары М.Усманов, З.Хисамиевалар ескерткішті татар тілінде жазыл- ған мұра ретінде қарап, таныта бастады. Осы тұста Р.Сыздықова қазақ ғалымдары Ш.Уəлиханов, Ə.Марғұлан, М.Əуезов пікірлерін жандандырып, тереңдетіп, тілдік тұрғыдан мұраның қазақ тілінде жазылғанын зерделі түрде дəлелдеп шықты. Бұл жолы да ғалымның келтірген дəлелдері бұлтартпайды. Зерттеуші ең алдымен Қадырғали бектің қазақ даласынан шыққанын, Оразмұхамбеттің тарихшысы болғанын, Жалайыр руының қазақ халқында күні бүгінге дейін бар екенін айта отырып, ең бастысы, мұра тіліндегі атаулардың табиға- тына, сөз қолданыстарындағы қазақы түсінікке иек артады. Өзге тілдік тұлғалармен салыстырғанда, тұрақты тіркестерде ұлт- тық бояу анық та қанық болатынын ұтымды пайдаланған ғалым «Шежіренің» қазақ тілінде жазылғанын дəлелдеу үшін ондағы фра - земаларды анықтап, зерделейді. «Болған уақиғалар мен ұрыс-со- ғыстарды суреттеу үстінде біздің тарихшымыз өз ойын білдіру үшін осы көрсетілгендей фразеологизмдерді қолданады жəне бұларды бір образдылық үшін, бейнелеп айту құралы ретінде əдейі жұмсамайды, белгілі бір іс-əрекет, қимыл атауын білдіретін актив сөздер ретінде келтіреді. Шығарма авторының ана тілі қандай болғанын білуде оны осы тұстан «ұстап алуға» болады. Түркі тілдерінің бір-біріне орасан жақындығына қарамастан, фразеологизмдер мен сөз орамдарына, мақалдар мен мəтелдерге келгенде, əр тілдің өзіне хас ерекшеліктері мол екенін мойындауға тура келеді» деп жазады ғалым «Қадырғали Жалайыридың «Жами-ат тауарих» атты шығармасының тіліндегі тұрақты тіркестер» атты мақаласында. Яғни зерттеуші ғалым «Ше- жіренің» тіліндегі қазақтық ерекшелікті анықтау үшін фраземаларды таңдап, олардың татар тіліне емес, қазақ тіліне тəн екенін көреген- дікпен, шеберлікпен зерделеген. Жалайыридың авторлық стиліне назар аударған ғалым оның «Мадақ» сөзіндегі сөз саптау қазақ шешендерінде кездесетін тіркес- |