Жерді құрылыс мақсаты үшін беру төлемақының

208 
Орал
114 
Өскемен
145 
Шымкент
181 
Облыс орталығы ставкаларының пайызы 
Облыстық 
маңызы 
бар 
қалалар 
85 
Аудандық 
маңызы 
бар 
қалалар 
75 
Кенттер. 
Ауылдық елді 
мекендер 
Далалық орманды, 
далалық және 
құрғақ далалық, 
25 
15 
Жартылай шөлейт 
және шөлейт, 
18 
10 
тау бөктеріндегі – 
шөлейт – далалық, 
субтропикалық – 
шөлейт 
30 
18 

209 
Жерді ауылшаруашылық мақсаты үшін беру төлемақының
базалық ставкасы (гектарына мың теңгемен) 
 
Облыс-
тар 
Ауыл 
шаруашылығы 
алқаптарының 
түрлері 
Топырақтың типтері мен шағын типтері 
Қара 
топырақты 
Күңгір
т қара 
Жай 
қара 
қоңыр 
Ашық 
қара 
қоңыр 
Құба Сұр-
құба 
Сұр-
құба 
қоңыр 
(күріш 
себу 
аймағы) 
Құмда
р 
Сұр 
топыра
қты 
ашық 
және 
қарапа
йым 
Сұр 
топырақ
ты 
(мақта 
шаруаш
ы-лық 
аймағы) 
Тауға 
жапсар
лас 
және 
таулық 
ашық 
қара 
қоңыр 
Тауға 
жапсала
с және 
таулық 
қара 
топырақ
ты және 
қара 
қоңыр 
Субаль
-пілік 
және 
альпілі
к 
Шайыл
-ған 
қара-
пайым 
Оңт-
түс-тік 
Ақмола Суарылмайтын егістік 
суармалы егістік 
шабындық егістік 
49,4 
71,9 
14,4 
9,2 
34,4 
63,1 
13,1 
8,1 
24,4 
53,1 
10,6 
6,9 
18,1 
46,9 
10,6 
5,6 
6,9 
4,4 
1,8 
Ақтөбе Суарылмайтын егістік 
суармалы егістік 
шабындық егістік 
33,1 
65,6 
11,9 
8,1 
23,1 
56,9 
10,9 
5,6 
16,9 
49,3 
9,4 
4,4 
11,9 
43,1 
6,9 
4,4 
39,4 
4,4 
2,3 
4,4 
1,9 
1,9 
Алматы Суарылмайтын егістік 
суармалы егістік 
шабындық жайылым 
40,2 
5,6 
2,0 
8,9 
2,0 
14,4 
82,4 
11,9 
5,6 
25,6 
126,9 
11,9 
8,1 
30,6 
13,1 
9,4 
11,9 
8,1 

210 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
Атыр
у 
Суармалы егістік 
шабындық жайылым 
41,9 
5,6 
3,1 
38,2 
4,4 
2,2 
31,7 
4,4 
1,9 
1,8 
Шығы
с 
Қазақ
стан 
Суарылмайтын егістік 
суармалы егістік 
шабындық жайылым 
25,6 
55,6 
11,9 
8,1 
18,1 
45,6 
10,6 
5,6 
14,4 
44,4 
6,9 
3,1 
4,4 
1,9 
4,4 
1,9 
1,9 
10,6 
5,6 
26,8 
11,9 
8,1 
49,4 
14,4 
9,4 
10,6 
8,1 
Жамб
ыл 
Суарылмайтын егістік 
суармалы егістік 
шабындық жайылым 
2,0 
1,9 
15,6 
74,5 
10,6 
5,6 
24,4 
114,1 
10,6 
6,9 
26,9 
11,9 
8,6 
9,4 
6,9 
Батыс 
Қазақ
стан 
Суарылмайтын егістік 
суармалы егістік 
шабындық жайылым 
33,1 
65,6 
13,1 
9,4 
24,4 
56,9 
10,6 
6,9 
18,1 
49,3 
9,4 
4,4 
10,6 
45,6 
6,9 
4,4 
3,1 
1,9 
1,9 
Қарағ
анды 
Суарылмайтын егістік 
суармалы егістік 
шабындық жайылым 
34,4 
63,1 
11,9 
6,9 
21,9 
54,4 
8,1 
5,6 
18,1 
44,4 
8,1 
4,4 
11,9 
43,1 
6,9 
3,1 
7,8 
38,1 
4,4 
1,9 
31,7 
3,1 
1,7 
1,9 
Қызы
лорда 
Суармалы егістік 
шабындық жайылым 
39,4 
2,0 
50,1 
5,6 
2,0 
99,2 
1,9 
10,6 
4,4 
Қоста
най 
Суарылмайтын егістік 
суармалы егістік 
шабындық жайылым 
51,9 
73,1 
14,4 
7,9 
35,6 
63,1 
13,4 
7,6 
26,9 
51,9 
11,6 
6,9 
19,4 
46,9 
10,6 
5,6 
5,6 
3,1 
5,6 
1,9 
1,9 
Маңғ
ыстау 
Суармалы егістік 
жайылым 
39,4 
1,8 
32,7 
1,7 
1,8 

211 
Павло
дар 
Суарылмайтын егістік 
суармалы егістік 
шабындық жайылым 
29,4 
56,9 
18,1 
8,1 
21,9 
46,9 
15,6 
6,9 
16,9 
43,1 
13,1 
5,6 
10,6 
41,9 
6,9 
3,1 
1,9 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
Солтү
стік 
Қазақ
стан 
Суарылмайтын егістік 
суармалы егістік 
шабындық жайылым 
55,6 
71,9 
15,6 
12,8 
38,1 
63,1 
14,4 
10,6 
29,4 
54,9 
11,9 
8,1 
Оңтүс
тік 
Қазақ
стан 
Суарылмайтын егістік 
суармалы егістік 
шабындық жайылым 
51,6 
4,4 
2,0 
99,2 
2,0 
16,9 
87,8 
11,9 
4,4 
204,4 
24,4 
130,5 
10,6 
6,9 
26,9 
11,9 
8,8 
66,8 

212 
Бақылау сұрақтары 
1. Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайларының 
ерекшеліктері және оның топырақтарының қалыптасуына 
әсері. 
2. Қазақстанның жазық территорияларының топырақ 
зоналары, топырақ зонашадары.
3. Қазақстанның биік таулы алқаптарының топырақ 
белдеулері.
4. Сортаң және сорланған топырақтар, олардың таралуы.
5. Қаратопырақтар, олардың қасиеттері, пайдалану.
6. Қара-қоңыр топырақтар, олардың қасиеттері, пайдалануы.
7. Құба, сұр-құба топырақтар, олардың қасиеттері және 
пайдалануы.
8. Тау етегінің сұр топырақтары, олардың қасиеттері, 
пайдалануы.
9. Қазақстан топырақтарының қазіргі экологиялық 
жағдайлары.
10. Топырақты мелиорациялау, оның маңызы.
11. Қазақстан топырақтарының экологиялық жағдайлары.
12. Топырақ деградациясы. Оның себептері .
13. Топырақтардағы гумус мөлшерінің аза ю себептері, 
жақсарту жолдары. 
14. Топырақ эрозиясының түрлері.
15. Топырақ эрозиясымен күресу жолдары.
16. Бүлінген жерлердің көлемі.
17. Топырақты қайта құнарландыру деген не.
18. Қазақстанда жерді бағалау саласындағы жұмыстар.
У-бөлім ӘЛЕМНІҢ ЖЕР ҚОРЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ 
АДАМЗАТТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МҮМКІНШІЛІГІ 
Күн жүйесіндегі планеталар ішінде тек қана Жерде 
тіршілік бар. Себебі мұнда ғана табиғаттың ерекше денесі -
құнарлы топырақ бар, ал топырақта әрқилы өсімдіктер өсіп, 
органикалық заттар қорын жинап, олар ауаға оттегін бөліп 
шығарып, басқа тіршіліктің дамуына жағдай туғызады. Бірақта 
планетамызда да тіршілік дамыған, яғни құнарлы топырақ 

213 
қабаты бар аймақтар аса көп емес. Жердің басым көпшілігін, 
71%-тін мұхиттар алып жатыр, онда тек су өсімдіктері, 
негізінен балдырлар өседі. Сонда құрғақ жердің үлесі небары 
29% қана. Құғақ жердің барлығында бірдей құнарлы топырақ 
емес. Көп жерлерді мәңгі қарлар мен мұздар алып жатса, біраз 
аймақтарда жылжымалы құмдар мен жалаңаш тастар, біраз 
аймақтарды жалтыр, тақыр жерлер қамтиды. Құнарлы 
жерлердің көп аймақтарын халық мекендеген қалалар мен 
ауылдар, жолдар мен су қоймалары, аэродромдар т.б. көптеген 
коммуникациялар алып жатыр. Бұл жөнінде құрғақ жерлердің 
мөлшері туралы жалпы мәліметтер 13-кестеде Ф.Н.Шипунов 
бойынша (1968) миллиард гектар есебімен келтірілген 
13-кесте 
Жер бетіндегі құрғақ жерлер көлемі, млрд гектар есебімен
(Ф.Н.Шипунов бойынша) 
 
Құрғақ 
жер 
көлемі 
Антарк-
Тида 
көлемі 
Антарктиданы қоспағандағы құрғақ жерлер
Жыр- 
тылған 
жерлер 
Шалғын-
ды жерлер 
мен жайы-
лым 
Ор-
мандар 
Қазіргі 
пайдаланыл
май жүрген 
жарамды 
жерлер 
Басқа 
жер-
лер 
Бар-
лығы 
14,9 
1,4 
1,4 
2,6 
4,0 
0,4 
5,1 
13,5 
14-кесте 
Әлемдегі жер қорының пайдаланылуы (Р.Ревель) 
Континенттер, 
елдер 
Егістікке 
жарамды 
жерлер млн га 
Жыртылған 
жерлер млн га 
1965 ж. 
Игерілген 
жерлер,%
1965 ж. 
Австралия 
мен 
Жаңа Зеландия 
150 
20 
13 
Азия 
630 
520 
83 
Солтүстік 
Америка 
460 
240 
51 
Оңтүстік 
Америка 
680 
80 
11 
Африка 
730 
160 
22 
Еуропа 
170 
150 
88 

214 
Бұрынғы КСРО 
360 
230 
64 
Барлығы 
3200 
1400 
44 
 
15 кесте 
Бұрынғы КСРО елдерінде жер қорының
пайдалану көрсеткіші
(В.П.Прошляков бойынша) 
Жер категориялары және 
оларды пайдалану 
Барлық жерлер 
Ауыл 
шаруашылығынд
ағы жерлер 
Оның ішінде 
жыртылған 
жерлер 
млн га 
% 
млн га 
% 
млн 
га 
% 
Колхоздар мен 
совхоздар жерлері 
1034,8 
46,8 
547,4 
90,6 
224,7 
99,3 
Халық мекендеген 
жерлер 
9,4 
0,4 
2,9 
0,5 
0,7 
0,3 
Өндіріс, транспорт, 
курорттар т.б. ауыл 
шаруашылығы емес 
жерлер 
49,5 
2,2 
16,8 
2,8 
0,4 
0,2 
Мемлекеттік орман 
шаруашылығы 
жерлері 
954,3 
42,8 
12,8 
2,1 
0,3 
0,1 
Мемлекеттік 
запастағы жерлер 
171,3 
7,7 
24,2 
4,0 
0,2 
0,1 
Гидротехникалық және 
басқа су шаруашылығы 
құрылысындағы 
жерлер 
2,9 
0,1 
0,1 
- 
- 
- 
Барлығы 
2231,2 
100,0 
604,2 
100,0 
226,3 
100,0 
Дүниежүзілік топырақ картасының авторының бірі 
В.А.Ковданың мәліметіне қарағанда 1974, құрғақ жердің басым 
көпшілігі егіншілікке онша қолайлы емес. Құрғақ жерлердің 
70% -аз өнім беретін алқаптар, оның 20% - өте салқын аймақта, 
20%- - өте құрғақ аймақта, 20%- өте биіктік беткейлерде 
орналасқан, ал 10%- топырақ қабаты өте жұқа. Сонымен құрғақ 
жердің тек 30%- ғана ауыл шаруашылығына пайдаланылып 
жүр. Оның ішінде 10%-ында егіншілік егілсе, 20%-ы жайылым, 
шалғынды және шабындық жерлер. 

215 
14-кестеде жер шарындағы әрбір континенттер және 
бұрынғы КСРО елдеріндегі егістікке жарамды жер қорлары мен 
қазіргі егістікке игерілген жер көлемі жайында Америка 
ғалымы Р.Ревельдің мәліметтері (1976) келтірілген. 
Кестеден халық тығыз мекендеген елдерде (Азия, 
Еуропада) жерді егістікке игеру мүмкіндігін барынша тауысуға 
жақындағанын, керісінше, Оңтүстік Америка, Австралия және 
Африка елдерінде игеруге жарамды жерлердің әлі де мол 
екендігін көреміз. Ал бұрынғы КСРО елдерінде жарамды 
жерлердің әлі де біршама екендігін байқаймыз. Жалпы бұрынғы 
Одақ жері әлемнің құрғақ жерлерінің 15%-ын алып жатыр (14-
кесте). Ескеретін жай, бұрынғы Одақ елдерінің жер қоры мол 
болғанымен ауыл шаруашылығы үшін игеруге ыңғайлы жерлер 
аса көп емес. Оның 58%-і суық аймақтарда тундра, орманды 
(тундра, терістік тайга). Жердің 15%-і шөлді және жартылай 
шөлді аймақтарда орналасқан. Топырағы құнарлы және 
климаты ыңғайлы ауыл шаруашылығы жерлері небары 27% 
қана (оңтүстік тайга, орманды дала, дала, оңтүстік таулы 
аудандарымыздың етектері). Бұл аймақтарда қосымша жер 
игеру болашағы аса көп емес. Сонымен бұрынғы КСРО-да 
жыртылған жер көлемі 230 млн гектарға жуық, барлық жер 
көлемінің 10,2%, яғни мекендеген әр азаматқа жыртылған жер 
көлемі әзірше 0,8 гектардан тиеді, ал келешекте бұл көрсеткіш 
азая бермек.(15-кесте) 
16-кестеде 
бұрынғы 
КСРО 
елдерінің 
әр 
түрлі 
аймақтарында 1970 жылы жыртылған жерлер мен оның 
болашақта өсу мүмкіндігі көрсетілген. Жер бетіндегі халық 
саны жыл санап, әсіресе соңғы жылдары үдемелеп өсуде. 
Мәселен, XVІІІ ғасырға дейін Жер шарындағы халық санының 
екі еседей өсуі үшін 200 жылдай уақыт керек болса, ХІХ 
ғасырда бұл уақыт 100 жылға қысқарады. Ал қазіргі кезде жер 
бетіндегі халықтың екі есе өсуі үшін небары 35-40 жыл уақыт 
керек (В.А.Ковда, 1981). 
Жер шарында қазіргі кезде орта есеппен күн сайын 275 
мың адам туып, 180 мың адам өледі. Сонда күн сайын 
қосылатын халық саны 95 мың, былайша айтқанда, жер бетіне 
күніне бір орташа қаланың халқынан артық адам қосылады 
деген сөз. Ал бір сағат ішінде жер жүзіндегі халық 6 мыңға 
көбейсе, бір минөтте 100-ге, әр 3 секөнтте 5 адамға көбейіп 
отырады. 

216 
14-кесте 

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: