Жамбыл обылысының су көздерінің экологиялық жағдайын жақсартуда биологиялық Әдістерді қолдану
жүктеу/скачать 25,25 Kb.
|
статья Жамбыл обылысының су көздерінің экологиялық жағдайын жақсартуда биологиялық әдістерді қолдану
|
ЖАМБЫЛ ОБЫЛЫСЫНЫҢ СУ КӨЗДЕРІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУДА БИОЛОГИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ Г.Б. Ережепбаевна аға оқытушы, М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті, Тараз қ. Қ.Ж. Сатжанқызы студент, М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті, Тараз қ. Су көздерінің экологиялық жағдайы экожүйелердің денсаулығы мен халықтың әл-ауқатын анықтайтын негізгі факторлардың бірі болып табылады. Су ресурстарына бай Жамбыл облысында ауылшаруашылық өндірісі, өнеркәсіптік ластану және су ресурстарын дұрыс пайдаланбау секілді адам әсерінен су сапасының нашарлауының үрейлі тенденциясы байқалуда. Су объектілерінің ластануы биоалуантүрліліктің азаюына ғана емес, сонымен қатар адам мен жануарлардың денсаулығына жағымсыз салдарға әкеп соқтырады, ал бұл өз кезегінде мәселені өзекті етеді және тез арада шешуді талап етеді [1, 328 б]. Осы қиындықтарға жауап ретінде су көздерінің экологиялық жағдайын жақсартуда биологиялық әдістерді қолдану барған сайын танымал және тиімді болып келеді. Табиғи процестерге негізделген бұл әдістер су экожүйелерін қалпына келтіру және олардың қоршаған орта өзгерістеріне төзімділігін арттыру үшін тұрақты шешімдерді ұсынады. Бұл мақаланың мақсаты – Жамбыл облысындағы су көздерінің экологиялық жағдайын жақсарту үшін биологиялық әдістерді қолдануды зерттеу. Жұмыс барысында аймақтың су экожүйелерінің алдында тұрған негізгі проблемалар айқындалады, биологиялық тәсілдерді қолданудың сәтті мысалдары талданады, бұл оларды су ресурстарын басқарудың жергілікті тәжірибесіне енгізу бойынша ұсыныстарды тұжырымдауға мүмкіндік береді. Қазақстанның орталық бөлігінде орналасқан Жамбыл облысында өзендер, көлдер, су қоймалары секілді әртүрлі су ресурстары бар. Дегенмен, бұл су объектілерінің жағдайы алаңдаушылық тудырады, өйткені олар судың сапасы мен биоәртүрлілігін айтарлықтай нашарлататын көптеген экологиялық проблемаларға тап болуда. Су көздерінің сапасының нашарлауының негізгі себептерінің бірі – табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен болатын ластану. Аймақтың су ресурстары ауыр металдар, пестицидтер, ауыл шаруашылығының химиялық заттары және өнеркәсіптік ағынды сулар секілді әртүрлі ластаушы заттардың әсеріне ұшырайды. Ластанудың негізгі көздеріне ауыл шаруашылығында химиялық тыңайтқыштар мен пестицидтерді көп қолдану жатады, соның нәтижесінде бұл заттар жаңбыр суы арқылы су объектілеріне түседі [2, 222 б]. Бұл су объектілерінің эвтрофикациясын тудырады, бұл өз кезегінде балдырлардың шамадан тыс өсуіне және судағы оттегі деңгейінің төмендеуіне әкеледі. Әртүрлі салалар, соның ішінде тау-кен өнеркәсібі, химия және энергетика, құрамында улы заттар бар ағынды суларды ағызады. Бұл судың сапасын нашарлатып қана қоймай, жергілікті халықтың денсаулығына қауіп төндіреді. Ағызылған ағынды сулар мен рұқсат етілмеген үйінділер мәселесі облыстағы қалалар мен елді мекендер үшін де өзекті. Тұрмыстық қалдықтарды дұрыс тастамау жақын маңдағы су объектілерінің ластануына әкелуі мүмкін. Су сапасының нашарлауы су экожүйелерінің биоәртүрлілігіне теріс әсер етеді. Жамбыл облысының су қоймаларында мекендейтін флора мен фаунаның көптеген түрлері жойылу қаупінде тұр. Балықтар мен су өсімдіктері секілді түрлердің санының азаюы экожүйенің тепе-теңдігін бұзады, бұл қоректік тізбектер мен экожүйенің тұрақтылығына ұзақ мерзімді салдары болуы мүмкін. Бұл сонымен қатар судағы тіршілік иелеріне де, ластанған су объектілерін пайдаланатын адамдарға да аурудың таралу қаупін арттырады [3, 149 б]. Жамбыл облысындағы антропогендік іс-әрекеттер су объектілерінің экожүйелерінің елеулі өзгерістеріне әкеледі. Бөгеттерді салу, өзен арналарын өзгерту және басқа да араласулар балықтардың және басқа су организмдерінің табиғи миграциялық жолдарын бұзады. Сонымен қатар, табиғи ландшафттардың өзгеруі жағалау эрозиясына және топырақ сапасының нашарлауына әкелуі мүмкін. Осы проблемалардың аясында су көздерін тұрақты қалпына келтіруді және экожүйелерді табиғи күйіне қайтаруды қамтамасыз ететін биологиялық әдістер ерекше маңызға ие. Су объектілерінің экологиясын қалпына келтірудің биологиялық әдістері судың сапасын жақсарту және экожүйені қалпына келтіру үшін тірі организмдер мен олардың табиғи процестерін пайдалануға негізделген. Бұл әдістер тек тиімді емес, сонымен қатар дәстүрлі физикалық және химиялық тазалау әдістерімен салыстырғанда тұрақты және экологиялық таза. Бұл тұрғыда бірнеше негізгі тәсілдерді анықтауға болады. Ең кең тараған биологиялық әдістердің бірі – биоремедиация болып табылады, ол судағы ластаушы заттарды ыдырату және жою үшін микроорганизмдерді, балдырларды және өсімдіктерді пайдалануды қамтиды. Бактериялар мен саңырауқұлақтар секілді микроорганизмдер улы қосылыстарды метаболизмге қабілетті, оларды аз зиянды немесе зиянсыз заттарға айналдырады [4, 68 б]. Мысалы, бактериялардың кейбір түрлері көмірсутектерді ыдыратуы мүмкін, бұл әсіресе мұнай өнімдерімен ластанған су объектілерін тазалау үшін маңызды. Балдырлар биоремедиацияда да маңызды рөл атқарады. Олар эвтрофикацияны тудыратын азот пен фосфор секілді қоректік заттарды сіңіруге қабілетті. Ағынды суларды тазарту үшін балдырларды пайдалану көптеген елдерде танымал әдіске айналды, өйткені бұл организмдер суды тазартып қана қоймай, сонымен қатар биоотын мен басқа да құнды өнімдерді өндіру үшін шикізат ретінде қызмет ете алады. Тағы бір тиімді биологиялық әдіс – фиторемедиация, ол ластанған су қоймаларын тазарту үшін өсімдіктерді пайдаланады. Өсімдіктердің кейбір түрлері судан және топырақтан ауыр металдар мен басқа да токсиндерді сіңіріп, жинақтап, тіпті өзгерте алады. Мысалы, шабақ, қамыс секілді өсімдіктер бейімделу қабілеті мен жоғары өнімділігіне байланысты су басқан жерлерді қалпына келтіру және ағынды суларды тазарту үшін кеңінен қолданылады [5, 12 б]. Су сапасының өзгеруіне сезімтал организмдер - биоиндикаторларды пайдалану бірдей маңызды әдіс болып табылады. Олар экожүйенің денсаулығының табиғи көрсеткіштері ретінде қызмет етеді және ластану деңгейін бақылауға көмектеседі. Осы организмдердің популяцияларындағы өзгерістерді зерттеу қолданылатын қалпына келтіру әдістерінің тиімділігін бағалауға және ықтимал экологиялық қауіптер туралы ескертуге мүмкіндік береді [6, 28 б]. Биологиялық әдістерді жүзеге асырудың маңызды аспектісі – кешенді тәсілдің қажеттілігі. Ең жақсы нәтижелерге қол жеткізу үшін биологиялық әдістерді су объектілерінің жағдайын бақылауды, табиғи экожүйелерді қалпына келтіруді және жергілікті қоғамдастықты экологиялық процестерге белсенді тартуды қоса алғанда, суды басқарудың басқа стратегияларымен біріктіру қажет. Соңғы жылдары Жамбыл облысында су ресурстарын қалпына келтіру және оның жағдайын жақсарту үшін биологиялық әдістерді қолдану қажеттігін сезіне бастады. Бар проблемаларға қарамастан, облыста осы тәсілдерді қолданатын жобалар мен бастамалар қазірдің өзінде жүзеге асырылуда. Мұндай бастамалардың мысалдары биологиялық әдістердің әлеуетін және олардың экологиялық жағдайға әсерін көрсетеді. Жамбыл облысында биологиялық әдістерді қолданудың жарқын мысалдарының бірі – мұнай өнімдерімен және басқа да улы заттармен ластанған су қоймаларын биоремедиациялау жобасы. Бұл жоба көмірсутектерді ыдырату қабілеті бар жергілікті бактерия түрлерін зерттеді. Ғылыми тәжірибелер көрсеткендей, бұл микроорганизмдер ластанған суларды тиімді тазартып, мұнай өнімдерінің деңгейін қауіпсіз деңгейге дейін төмендете алады. Бұл судың сапасын жақсартып қана қоймай, табиғи экожүйені қалпына келтіріп, жергілікті флора мен фаунаның табиғи мекендеу орындарына оралуына мүмкіндік береді [7, 68 б]. Тағы бір мысал – ағынды суларды тазарту үшін балдырларды пайдалану. Облыстың бірнеше ауылдық және қалалық жерлерінде артық қоректік заттарды сіңіріп, суды ластаушы заттардан тазартатын балдырларды өсіретін шағын тоған жүйелері орнатылған. Мұндай жүйелер суды тиімді тазартып қана қоймайды, сонымен қатар биоәртүрлілікті сақтауға ықпал ететін жаңа экожүйелерді жасайды. Сонымен қатар, жиналған балдырлар биоотын өндіру үшін тыңайтқыш немесе шикізат ретінде пайдаланылуы мүмкін, бұл жергілікті қауымдастықтарға қосымша экономикалық пайда әкеледі. Бұл аймақта фиторемедиацияның қолданылуы да бар. Ластанған су қоймаларын тазарту үшін қамыс секілді арнайы өсімдіктерді пайдалану тиімді екенін көрсетті. Бұл өсімдіктер ауыр металдарды және басқа да токсиндерді сіңіру қабілетіне ие, бұл судың сапасын жақсартуға ғана емес, сонымен қатар жағалаудағы экожүйелерді қалпына келтіруге көмектеседі. Өзендер мен көлдердің жағаларында «жасыл қабырғаларды» құру бойынша әзірленген жобалар жағалауларды эрозиядан қорғап қана қоймай, сонымен қатар ластаушы заттардың табиғи сүзгілерін жасайды. Дегенмен, аталған сәтті мысалдарға қарамастан, биологиялық әдістерді енгізу кешенді тәсілді қажет етеді. Жергілікті жағдайларды, экожүйенің ерекшеліктерін және халықтың қажеттіліктерін ескеру қажет. Су ресурстарын қорғау процестеріне жергілікті тұрғындарды белсенді тарту маңызды элемент болып табылады. Экожүйені сақтаудың маңыздылығы туралы қоғамды оқыту және хабардар ету бағдарламалары биологиялық әдістерді енгізудің табыстылығын айтарлықтай арттыра алады. Бұл әдістердің тиімділігін бақылау және бағалау да басты рөл атқаратынын атап өткен жөн. Балықтар мен омыртқасыздардың кейбір түрлері секілді биоиндикаторларды пайдалану су объектілерінің жағдайын және оларды қалпына келтіру бойынша қабылданған шаралардың тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Жамбыл облысында су ресурстарын басқаруда биологиялық әдістерді табысты енгізу үшін экологиялық және әлеуметтік аспектілерді ескеретін кешенді тәсілді әзірлеу қажет. Біріншіден, маңызды қадам – ғылыми зерттеулерді, қоғамның қатысуын және мемлекеттік реттеуді қамтитын көп деңгейлі су ресурстарын басқару стратегиясын құру. Су объектілерінің жағдайын зерттеуге, ластану көздерін анықтауға және нақты экожүйелер үшін биологиялық әдістердің әлеуетін бағалауға бағытталған кешенді зерттеулер жүргізу қажет. Бұл деректер жергілікті билік органдары мен мүдделі тараптар үшін дәлелді ұсыныстарды жеткізуге көмектеседі. Екіншіден, жергілікті қоғамдастықтар су ресурстарын басқару процестеріне белсенді қатысуы керек. Білім беру бағдарламалары, семинарлар халықтың су объектілерінің маңыздылығы мен оларды қорғау жолдары туралы хабардарлығын арттыруы мүмкін. Жергілікті тұрғындардың экожүйені қалпына келтіру жобаларына қатысуы қоршаған ортаға деген жауапкершілікті арттыруға көмектеседі. Мысалы, су айдындарының жай-күйін бақылайтын және тазалық акцияларына қатысатын еріктілер топтарын құру азаматтық сана мен жауапкершілік деңгейін айтарлықтай арттыруға болады. Үшіншіден, биологиялық әдістерді қолдана отырып, су қоймаларының экожүйесін қалпына келтірудің кешенді бағдарламаларын әзірлеп, жүзеге асыру қажет. Бұл бағдарламалар биоремедиацияны, фиторемедиацияны және балдырларды басқаруды қамтуы керек. Бұл жағдайда әрбір су қоймасының экожүйелік ерекшеліктерін ескеру, сондай-ақ нәтижелерге тұрақты мониторинг жүргізу маңызды. Мұндай бағдарламалардың маңызды аспектісі микроорганизмдер мен өсімдіктердің әртүрлі түрлерін нақты жағдайларда олардың тиімділігін анықтау үшін сынақтан өткізу қажеттілігі болып табылады. Төртіншіден, жобаларды жүзеге асыруда техникалық және қаржылық көмек көрсете алатын ғылыми мекемелермен және халықаралық ұйымдармен ынтымақтастық орнату керек. Су объектілерін тазартудың биологиялық әдістерін қолданатын басқа аймақтармен және елдермен тәжірибе алмасу инновациялық тәсілдер мен технологияларды дамытуға көмектеседі. Сонымен қатар, су ресурстарын қорғау және биологиялық әдістерді қолдануды ынталандыру үшін заңнамалық қолдау қажет. Экологиялық жобалармен айналысатын компанияларға салықтық жеңілдіктер енгізу және жергілікті бастамаларға гранттық бағдарламалар құру өңірдің тұрақты дамуын қолдаудың тиімді шаралары бола алады. Қорытындылай келе, экологиялық мәселелер өзекті болып отырған қазіргі жағдайда Жамбыл облысындағы су айдындарының жағдайын жақсарту үшін биологиялық әдістерді қолдану орынды ғана емес, қажет секілді. Табиғи процестер мен организмдерді пайдалануға негізделген бұл әдістер судың ластануымен күресуде, экожүйелерді қалпына келтіруде және биоәртүрлілікті сақтауда тиімді құрал бола алады. Зерттеу барысында Жамбыл облысындағы су қоймаларының жағдайына антропогендік және табиғи факторлар әсер ететіні анықталды. Ауыл шаруашылығының, өнеркәсіптің және рұқсат етілмеген төгінділердің ластануы су сапасының нашарлауына және биологиялық әртүрліліктің жоғалуына әкеледі. Дегенмен, биоремедиация, фиторемедиация және балдырларды пайдалану секілді биологиялық әдістерді қолдану экожүйені қалпына келтіруде және су сапасын жақсартуда айтарлықтай әлеуетті көрсетеді. Осы әдістерге негізделген жүзеге асырылған жобалар оң нәтиже көрсетіп, табиғи су қоймаларын қалпына келтіруге жаңа мүмкіндіктер туғызуда. Бұл бастамалардың жергілікті билік, ғылыми мекемелер мен қоғам деңгейінде одан әрі қолдау табуы маңызды. Білім беру бағдарламалары, жергілікті қоғамдастықтың қатысуы және халықаралық ұйымдармен ынтымақтастық биологиялық әдістерді тиімді енгізуге ықпал ете алады. Осы бағыттағы зерттеулердің келешегі биологиялық әдістерді қолдануды кеңейтуді, жаңа технологиялар мен тәсілдерді әзірлеуді және осы әдістердің су экожүйелеріне ұзақ мерзімді әсерін зерттеуді қамтиды. Жүргізіліп жатқан іс-шаралардың тиімділігін тұрақты бақылау және бағалау су ресурстарын тұрақты басқарудың кілті болады. Осылайша, Жамбыл облысындағы су көздерінің экологиялық жағдайын жақсартуда биологиялық әдістерді қолдану тұрақты және экологиялық таза ортаны құру жолындағы маңызды қадам болып табылады. Әдебиеттер: 1. Бейсенова Ә.С., Самақова А.Б., Есполов Т.И., Шілдебаев Ж.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. – Алматы., 2004. – 328 б. 2. Жұматаева Ұ.Т., Мамешова А.А., Бозшатаева Г.Т. Су көздерінің жағдайын биотестер көмегімен зерттеу // Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Жас Ғалым 2008. – 222 – 224 б. 3. Санай Г.А., Сейдахметова Г.А., Рахимова Б.К. Жамбыл облысының су экологиясы. // - Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Жас ғалым 2008. – 149 - 152 б. 4. Ешибаев А.А. Судың ауыр металл иондарымен ластану дәрежесін өімдіктер арқылы тестілеу //Әл-Фараби атындағы ҚҰУ. Хабаршы. Экология сериясы. №1 (24). 2009. -68-71 б. 5. Кузнецов Н. В. Использование растений в качестве биомониторов. // Природа, 2007. № 10. 12 – 14 б. 6. Рябов И.Н. Методы биоиндикации среды в районах города.- Энергия, 2005. № 3. 28-31 б. 7. Шигаева М.Х.,Мукашева Т.Д., Сыдықбекова Р.К. Поверхностно-активные свойства углеводородокисляющих бактерий выделенных из нефтезагрязненных почв Казахстана. //Биотехнология. Теория и практика. 2006.- №3.- с. 68-74 жүктеу/скачать 25,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|