«жансугуровские чтения»
жүктеу/скачать 2,06 Mb. Pdf көрінісі
|
6-2018
- Бұл бет үшін навигация:
- «Жұт жеті ағайынды», бұл да ұзақ өлеңмен 23-жылы жазылған;
|
тұнып тұрған тарих. Солай болса да бұл шығарма («Қайтсең көсем боласың» деген өлеңі де) Ілияс жинақтарының бірде-біріне енбеген». Біріншіден, бұл шығарма Ілиястікі емес. Оған дәлел ретінде ұсынарымыз Фатима Ғабитова ұсынған деректер: «Біләл – ақын, сатирик, юморист. Оның «Қайтсең көсем боласың» сияқты шағын өлеңдері болсын, тіпті «Каритаға салынған қатын» дейтін пьесасына шейін барлығы өткір әжуалы жазылған. Ілияс Біләлдің сатира, юмор түрінде жазылғандарына көп еліктеді. Мен білетін Біләл Сүлеевтің шығармалары: «Қартаға салынған қатын», бір перделі, Алматы жатақтарының тұрмысынан алынып жазылған комедия еді. 21-жылы жазылған; «Қайтсең көсем боласың», сатира. 22- жылы жазылған; «Нақысбек», бұл да сатира. 22 - жылы жазылған; «Қабанбай мен Сазанбай», ұзақ өлеңмен жазылған сатира; Жетісудағы алғашқы жер бөлісі жайында 22- жылы жазылған; «Жұт жеті ағайынды», бұл да ұзақ өлеңмен 23-жылы жазылған; «Қазақ мұғаліміне», бұл өлең де 23-жылы жазылған; «Жолың болсын материал!», 1924 жылы жазылған, «Тілшіде» басылған. Бұл шығармалар менің білетін және жазған күндерінде жанында болған шығармалары. Бұлардан басқа да Біләлдің жазғандары болған. Ол өлеңдері 1916-1917 жылдарда «Қазақ» газетінде басылған. Біләл жазғандарын өзі баспаға апарып берген емес. Оның жолдастары баспаға апарып бастыратын. Әсіресе, Алматыда басылғандарын Хажым Басимов бастыратын. «Қыз бен жігіттің айтысы», «Қазақтың 24 бас алқа дыбысы» деген сатиралық өлеңдері бар еді. Оларды ұмытпасам Ілияс Жансүгіров бастырып жүретін. Біләлдің псевдонимдері (лақап аты) – «Қаптағай», «Бұйрас» (бұл елінің аты), «Матай». «Ілияс Матайға жармасқан соң бере салдым» деуші еді. [6,111] Мағыз Жылқыбаев өз естелігінде былай дейді: «Ілиясты оқуға шақыртып алған Біләл Сүлеев еді. Олар жас кезінен бірін-бірі жақсы көріп, достасып жүрген адамдар болатын. 1924 жылы, мен онда 15-тегі баламын, Қапалдан Алматыға келіп, Сүлеевтер тұрған үйді тауып (Пушкин мен Комсомольскаяның бұрышында, бұрынғы Гимназия болған үйде) қорасына кірсем, менің тәтем, Фатима қазанның айналасында тамақ дайындап жүр екен. Үйдің ішінде бөлмелері көп, Ілияс та семьясымен (бірінші әйелі Аманшамен), Біләл, Фатима екі баласымен сонда». Осы мәліметтерден «Жұт жеті ағайынды» (1923) өлеңінің авторы Біләл Сүлеев екендігін анық байқауға болады. Ілияс шығармашалығы жайлы жазылған мақалалардан: «Беташар» поэмасы 1926 жылы Қызылорда қаласында «Әйел теңдігі» журналының қосымшасы ретінде жарық көрген. Поэма қазақ қыздарының күңдіктен құтылуы жайлы жазылған» деген деректі оқып, әр жылдары шыққан өлеңдер жинағын толық қарап шыққанымызда бұндай поэманы кездестірмедік. Тек мазмұны қазақ қыздарының күңдіктен құтылуына құрылған,1928 жылы Октябрьдің он жылдығына орай шыққан «Қазақ қызы» деген өлеңін таптық. 1925 жылы жазылған көлемі ұзақ «Беташар» өлеңі бар. Осы поэзиялық туындылар поэманың үзіндісі ме деген ойдамыз. Оны дәлелдеу алдағы істеріміздің бірі болмақ. Бірақ бұл өлең Батыр Қалмырзаевтың «Ілияс Жансүгіров және «Қазақ» газеті» деген мақаласында да дүдәмәл деректер келтіріледі. Оқып көрелік: «Ілияс «Социалды Қазақстан» газетінің 1932 жылғы 12 ақпандағы «Большевиктік сынды күшейтеміз» атты мақаласында: «1921 жылы 22 мартта шыққан № 1-дегі «Жас замандастарға» деген бас мақала менікі және сол нөмірде «Жалпы жасқа» деген өлеңім де басылды. Менің алғашқы баспасөзде шыққан, бірінші шыққан мақалам осы»,-деп жазады. Ал, шын мәнінде Ілиястың алғашқы мақаласы «Қазақ» газетінің бетінде басылыпты...«Қазақ» газетінің 1914 жылғы 16-қазандағы 82-нөмірінде Ілиястың «Жаңа салықтар» деген бас мақаласы жарық көріпті. Мұнда империалистык соғысқа қазақ елінің қатысы, соғыс салықтарын алу мәселесі айтылған. Бұл мақала – І.Жансүгіровтің баспасөзде алғаш шыққан мақаласы. Ал «Мұсылман босқындарды қонақ қылу» (15.10.1915) мақаласында Ілияс империалистік соғыстың қазақ еліне тигізген әсері жайлы жазыпты. Мақалаға «Қаптағай» деген бүркеншік атпен қол қойған. «Жарлы жұмыскерлерге киім қазынадан берілді» (10.09.1916) «Жұмыскер жабдықтары туралы», «Жұмысшылар жайынан», «Жұмысшылар қамы», «Жігіттер қалпы» атты мақала, хабарларында тыл жұмысындағы қазақтардың хал-жағдайы, 1916 жылғы маусым жарлығы бойынша тыл 97 «ЖАНСУГУРОВСКИЕ ЧТЕНИЯ» материалы республиканской научно-практической конференции 7 декабря 2018 г. жұмысына қазақтан адам алу науқанының барысы, сол жарлықты қазақ халқының қалай қарсы алғаны жайында Ә.Бөкейхановтың мағлұмат жинауы сөз болады. Сондай –ақ, бұл мақалаларда І.Жансүгіров Москвада оқитын қазақ студенттерінің тыл жұмысындағы қазақтардың хал – жайын тексеру үшін Батыс майданына аттанғандарды, тыл жұмысынан қайтпаған адамдар туралы және тыл жұмысындағыларға көмектесу үшін комиссия құру, оның міндеті туралы жазады». 1914-15 жылдары Ілияс ауылынан ұзап шықпаған 20 жастағы, әлі оң-солын бажайлап ала алмай жүрген өндірдей жас жігіт. Жоғарыдағы мақалаларды Ілиястың жазуы мүмкін емес. Бұл мақалалар, біздің ойымызша, Біләл Сүлеевтікі. «Қаптағай» бүркеншік есімі алғашында Біләлдікі болған. Мақаланы ары қарай оқиық: «Осы газеттің беттерінде І.Жансүгіровтің «Үміт» (08.02.1915), «Толқын» (23.12.1915), «Өзгеріске» (01.04.1917) деген үш өлеңі басылыпты. Бәріне де «Қаптағай» деген бүркеншік атпен қол қойған. «Үміт» өлеңін Ілиястың баспасөзде ең алғаш жарияланған өлеңі деп айтуымызға әбден болады. Бұл өлеңдер І.Жансүгіровтің 1986-1988 жылдарда шыққан 5 томдық шығармалар жинағына енбеген. Оның себебі – «Қазақ» газеті бұл жылдары зерттеле қоймаған еді.» Осындай дүдәмәл дүниелердің ақ-қарасын ашып, шығармаларын заңды иесіне қайтару да зерттеудің мақсаты болмақ. Жанат Ахмадиев «Жәдігер шығармалар жәрдемге зәру» атты мақаласында былай деп дабыл қағады: «Мемлекеттік архив қорында Бейімбет, Сәкен, Мағжан, Жүсіпбек сияқты алашқа аты мәлім арыстарымыздың ішінен тек Ілиястың ғана архивтік құжат қоры толық сақталған. Оның себебі, ақынның жұбайы Фатима Ғабитованың иегершілік етіп сақтап қалуынан болды. Фатима шешеміз «халық жауының әйелі» ретінде өзі де көп қуғын көріп, ой-қырға айдалып жүргенінде, Ілиястың жазбаларын көзінің қарашығындай қорғап, НКВД- ның жендеттерінен де жасырып қалған. Оны Фатиманың көзі дүниеден өткеннен кейін Ильфа Ілиясқызы архивке тарту еткен. І. Жансүгіров қорында Мағжанға, Ахмет Байтұсыновқа, Бейімбетке, Сәкенге, Жүсіпбекке байланысты құжаттар көптеп кездеседі. І. Жансүгіров жинаған ертеде шыққан кітап қоры өте мол. Олар қазақ әдебиеті тарихының үлесіне жатады. Осылардың барлығына ғылыми түсініктеме бере отырып анықтама - көрсеткіш кітап етіп жинақтау ұрпақтық міндетіміз болар еді. Құзырлы орындар осыған құлақ асып, өз жоспарларына енгізсе құба-құп!» Көріп отырсыздар бұл мақала өткен ғасырдың аяғында жазылған. Сондықтан да, Ілияс Жансүгіровтің әлі де анықталмай, ақтаңдақ жатқан туындыларын іздеп тауып, жариялап отыру –парыз. жүктеу/скачать 2,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|