«жансугуровские чтения»
жүктеу/скачать 2,06 Mb. Pdf көрінісі
|
6-2018
|
екен. 1936 жылы «Күйші» және «Дала» поэмалары бойынша «Қазақ әдебиеті» газетінде әдеби дискуссияның ұйымдастырылуы - Ілияс Жансүгіровтің тума талант сөз зергері екендігінің айғағы. Ақындығының алғашқы кезеңінде айтылған осындай ғылыми ой- пікірлер өз өрісін тауып, толастаған емес. «Осы күнгі қазақ кеңес жазушыларының тілге шебер, өлеңге ұстасының да, алдынғы саптағысының да, көрнектісінің де бірі - Ілияс»- деген бағаны өз кезінде С. Сейфуллин берген. Тоталитарлық жүйе жазықсыз жандарды қолдан жау жасаған қитұрқы саясатын әшкерлетпес үшін зерттеушілерді мұрағаттарда жұмыс істеу мүмкіндігінен айырды. Соның нәтижесінде Ілияс туындылары мұрағат материалдарымен салыстырылып, зерттелінбей, уақыт мәжбүрлеген өңдеу-талдаудан өтпей, социализм идеологиясы талабына лайықталып, бұрмаланған қалпында оқырманға ұсынылды. ХХ ғасырдың елуiншi жылдарының аяғына қарай «жылымық» кезең келiп, репрессия жылдарында атылғандарды ақтау мәселесі көтерiліп, оң шешімін тапты. Енді қолда бармен аяулы ақынның қазақ әдебиеті тарихындағы орнын сайлап беру міндеті тұрды. Уақыттың құбылуы, әдеби-сыни көзқарастағы түбірлі өзгерістер қаламгер туындыларын уақыт талабына сай қайта қарастыруды діттеді. 1957 жылдан бастап республикалық, облыстық басылымдарда Ілияс шығармашылығы туралы мақалалар жариялана бастады. Шыққан мақалалардың бірқатары Ілиястың шығармашылық өмірбаянын қамтыған таныстыру сипатында болса, енді біразы шығармашылығы жөнінде тұжырымды, салиқалы пікір айтқан құнды ғылыми мақалалар болды. Жансүгіровтің шығармашылық өмірбаяны, өнерпаздық кескін-келбеті, ақынның бай қолжазба қоры, абақтыда өткен азапты күндері төңірегінде терең талданған еңбектердің қажеттілігін заманның өзі талап етіп отыр десек, артық айтқандық емес. Оның шығармашылық зертханасы да жұмбақ күйінде. Шығармалары бірнеше рет жарық көргенімен, академиялық деңгейге көтеріле алмады. Осы уақытқа дейін атқарылған жұмыстар ақыннан қалған мұраларды қалың жұртшылыққа жеткізу, насихаттауды мақсат етті. Ұлтымыз қастерлеген ұлы ақын шығармаларының дені тоталитарлық жүйе қыспағында социалистік идеология талабына сай жазылғандықтан, олардың ұлттық мәні мен мазмұны, шынайы поэтикалық бояуы, философиялық астары өз дәрежесінде зерттелген жоқ. Ілияс Жансүгіров шығармашылығы жайлы жазылған зерттеулерде күмәнді, дүдәмәл тұстар да баршылық. Беймәлім тұстарын аршып көрсету де - алдағы міндеттердің бірі. «Ілияс Жансүгіров – ешқандай да мүшелтойдың межесіне сыймайтын, өмірі баяғыда өлеңге ұласып, өлеңі баяғыда өмірге айналып кеткен, үнемі оқылар, үздіксіз зерттелер – халықпен мәңгілік бірге – ұлы творчестволық тұлға» [1,3]. Шындығында да Ілияс Жансүгіровтің шығармашылығы табанды зерттеуді талап етеді. Ақынның 1920-1937 жылдардағы әрқилы басылымдарда жарияланған әңгімелері, фельетондары, аудармалары, зерттеу еңбектері, «Кеңестің ірі, көркем әдебиет жасайық», «Жинақтар жайында», «Өсу негізі - өзара сын», «Әдебиеттегі кенжелікті тез жоялық» т.б. мақалалары ақынның 1960-1964 жылдар аралығындағы жарық көрген 6 томдық шығармалар жинағы мен 1986-1988 жылдар аралығындағы жарық көрген 5 томдық шығармалар жинағына еңбеген. Әдебиет зерттеушісі Бақыт Сарбалаев «Жетім бота көңілім» атты мақаласында «Молданың мінәжаты» (1921), «Қажыдым» (1923), «Ақынға» (1923), «Ызалы қиял» (1923), «Өмір-көмір» (1924), «Тумас па екен?» (1924), «Құрысын» (1924), «Айырылу аттанысында» (1925), «...моласында» (1927), «А.Б-ге» (1927), «Жаңа өнер» (Түрік ақыны Н.Хикметтен), «Кәмінтерін» атты Ілияс өлеңдерінің кейінгі жинақтарына ілінбей қалуы әртүрлі себептермен түсіндіреді. Ал, Оразақын Асқар өз тарапынан осы бастамананы жалғастырады. «Жансүгіровтің жарияланбаған жырлары» атты мақаласында [2,4] «Сәулеме» (1919), «Толқын» (1919), «Сөздің де сөзден соң жүйесі бар» (1919), «Шын үміт» (1919), «Қиял өмір» (1924), «Кісілік пен хайуандық» атты ақын өлеңдерінің әлі де болса оқырмандарымен жүздесу сәтін күтіп жатқандығын қынжыла жазады. Бұл өлеңдер кезінде «Тілші», «Еңбекші 95 «ЖАНСУГУРОВСКИЕ ЧТЕНИЯ» материалы республиканской научно-практической конференции 7 декабря 2018 г. қазақ» газеттерінде, «Жаңа әдебиет» журналында, сондай-ақ ақынның «Сағанақ» (1927ж), «Өлеңдерінің толық жинағы» (1933ж) кітаптарында басылған-ды. Мазмұны, идеясы кеңестік идеологияға сәйкес келмейтіндіктен сызылып тасталғаны да шындық. Мұратбек Бөжеев пен Баламер Сахариев «Ілияс өлеңдері» атты мақалаларында былай деп жазады: «М.О. Әуезовтің көптомды шығармалар жинағын әзірлеу жұмысына байланысты жазушының музейіндегі архив қазынасын ақтарып отырғанымызда атақты ақынымыз І.Жансүгіровтің өз қолымен жазған қысқаша өмірбаянының және бір шағын дәптерге жазған 8 өлеңінің қолжазбасы табылды. Ақын өмірбаянын Москвадағы мемлекеттік Журналистер институтында оқып жүргенде, 1928 жылы 25 январьда жазыпты да, жеке дәптерге әр жылда жазған өлеңдерінен 8 өлеңді көшіріп қойыпты. Мәдениет тарихында бұл сияқты қолжазбаның құндылығы ерекше. «Сенің менен басың бос» деп басталатын атсыз шағын өлеңі кейінгі жинақтарда көрінбейді. Ақынның өмірбаянының да назар аударарлық жақтары мол. Әсіресе, өзінің білім алуы, өскен ортасы, әлеуметтік және өнерпаздық қызметінің басталуы жайында ақынның өзі айтқан ақиқаттар бар». [3,2] Соңынан қос зерттеуші ақынның өмірбаяны мен «Қазақ қазынасы», «Сенің менен басың бос» өлеңдерін «Жұлдыз» журналының 1965 жылғы 5 санына жариялаған екен. Бұл шығармалар да ақын жинағынан әлі орын таппай отыр. «Құтты болсын» өлеңі «Сталин жолы» газетінің 1936 жылғы екінші санында жарияланған. Өлең «Әйел теңдігі» журналының шығуына орай құттықтау ретінде дүниеге келген. Азат қазақ әйелі, Құтты болсын жорналың! Жорналыңа жыр жазып, Сізге сәлем жолдадым. «Теңдігіңе» үн қосып, Мен де талай толғадым. Қуаттады мені де Сен бақытты болғаның. Теңдік кілті қолыңда, Бақ есігін аштыңыз. «Сталиннің жолында» Алға қадам бастыңыз. Мырзабек Дүйсенов: «Ақынға» деген өлеңінде І.Жансүгіров бір ақынға қайдасың, неге үндемейсің, дауысың неге шырқырайды деп, одан әрі қарай періштемен ойна, бейшараның жанын тербе, көрге түс, оқ тиіп, қансырағандардың қанын жала, ыза торлап, мелшиіп қалғаның не деп оны сөйлетуге тырысады... Өмірден теперіш көрген бұл «періште» ақын кім? Жаңа заман орнап, өмірге деген көзқарас жаңарып, нұрлы болашақ үшін күрес қызған кезде көмейіне тас кеткендей түйіліп, тоқырап қалған қай ақын? Неге тоқырайды? Оған Ілияс неге жаны ашып, шыр-пыры шығады? Кезінде жұрттың бәрі Ілияс бұл өлеңін Мағжанға арнап жазған деп жорамалдады...» [4,29], - деп жазған еді. Бізге белгісіз Жансүгіровтің мұндай жаңа жырлары табылып, алып ақынның тың да тамаша қырларын таныстырып жатса, әдебиетіміз үшін де, халқымыз үшін де зор игілік емес пе? Абайды, Әсетті өзіне ұстаз тұтқан Ілиясты кейінгі ақындардың өзіне үлгі етуіне мүмкіндік бермеген қатыгез заманға нәлет айтқаннан басқа амалымыз жоқ. «Ақиқат» журналының 2003 жылғы оныншы санында Зияда Ижановтың «Өлеңмен өрілген тарих» атты мақаласы жарияланды [5.42]. Онда былай делінген: «Біз әңгіме еткелі отырған Ілияс Жансүгіровтің «Жұт – жеті ағайынды» өлеңі 1921 жылы «Ақжол» газетінде (10 желтоқсан №49) «Қаптағай» деген бүркеншік атпен жарық көрген.... Ілиястың «Жұт – жеті ағайынды» секілді шығармаларына сын жазғандар Жансүгіровке «Жолбике» деген айдар тақты... Оның кеңестік идеологияға осындай жат көзқарасына, дүниетанымына байланысты батыл сын айтты. Бірақ «Жұт – жеті ағайынды» өлеңінің әр тармағы, әрі сөзі 96 «ЖАНСҮГІРОВ ТАҒЫЛЫМЫ» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары 7 желтоқсан 2018 ж . . жүктеу/скачать 2,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|