Жануар физол
жүктеу/скачать 9,54 Mb. Pdf көрінісі
|
Zhanuarlar-fiziologiyasy Nesipbaeb
| хеморецепторлар, да болады. Олар тамыр сыртында, қолқа жəне күре тамыр
түйіндерінде орналасқан. Күре тамыр түйіні (glomus саrоtіcum) күре тамырдың ішкі жəне сыртқы артерияларға тармақталған жерінде орналасқан (47-сурет). Түйінде көптеген тамыр тораптары болады, сондықтан қан құрамындағы кейбір заттар капиллярлар қабырғасынан сүзіліп шығып, түйін ұлпасындағы сезімтал жүйке ұштарын тітіркендіреді. Түйіндегі сезімтал жүйке ұштары қанның əрекетшіл ортасының ауытқуларына өте сезімтал келеді.
117
Қан құрамында оттегінің мөлшері жоғарылап, сутектік көрсеткіш сілтілік жаққа ығысса, рефлекс түрінде жүрек жұмысы баяулап, қан қысымы төмендейді. Қанда көмір қышқыл газының мөлшері жоғарылап, сутектік көрсеткіш қышқылдық жақа ығысса, жүрек жұмысы жиілеп, қан қысымы жоғарылайды. Қолқа түйініндегі рецепторлардың жұмысы да дəл осы принциппен атқарылады. Демек, барорецепторлардың тітіркенуінен басталатын рефлекстер қан қысымының тұрақтылығын, ал хеморецепторлардан басталған рефлекстер - қанның газдық құрамының тұрақтылығын сақтауға бағытталған. Қан қысымы рефлекс түрінде өкпе, көкбауыр, ішек тамырларындағы сезімтал жүйке ұштары тітіркенгенде де өзгереді. Өкпе тамырларында рефлекстік аймақ болатынын алғаш рет А. Тальянцев (1883, 1892 ж) дəлелдеген. Ол арнаулы тəжірибелерде кезеген жүйкенің өкпеге баратын тармағын тітіркендіргенде қолқада қан қысымы төмендейтінін байқаған. Кейінірек (академик ×ерниговский) көкбауыр, бүйрек, бүйрек үсті безі, сүйек кемігі тамырларында хеморецепторлардың болатыны анықталды. Бұл хеморецепторлар тітіркенгенде қан қысымы жоғарылайды.
Ãåéì-íñ т ¸æiðèáåñiíi» ñõåì-ñû: 1-1- èттi» îºø-óë-í¹-í ê¾ðå т -ìûð -éì-¹û (2) II — èттi» º-í -éí-ëûì
æ¾éåñiìåí á-éë-íûñтûð-тûí т ¾тiêøåëåð; 3-ñ-í -ðтåðèÿñûí- ºîéûëûï, ì-ðåé
ê-ïñóë-ñûìåí (4)
æ-ë¹-ñтûðûë¹-í ê-íþëÿ; 5 - II èттi» º-í ºûñûìûí áåéíåëåéтií ñûçûº (í½ñº-ì- — º-í ºûñûìûí ê¼тåðåтií т iтiðêåíäiðãiø ¸ñåð åтêåí
ìåçãië); â - I - èттå º-í ºûñûìûíû» т ¼ìåíäåãåíií áåéíåëåéтií ñûçûº
118
Олардың арқасында қан тамырлары жүйке орталықтарына тек тамырдағы қысым жайында ғана мағлұмат жіберіп қоймай, өз қабырғасының бірыңғай салалы еттерінің күйін де хабарлап отырады. Толым рецепторлары магистральдық тамырлармен қанның дұрыс тарауында
маңызды рөл атқарады. Зерттеулерге қарағанда барорецепторлар тамырдың ет талшықтары аз жерлерінде, ал толым рецепторлар – тамыр қабығының ортаңғы қабатында орналасқан. Осындай орталыққа тепкіш (афференттік) бөлігі жүрек пен қан тамырларынан басталып, орталықтан тепкіш (эфференттік) бөлігі сол органдарда аяқталатын доға арқылы атқарылатын рефлекстерді қан айналым жүйесінің меншікті рефлекстері деп атайды. Бұл рефлекстер қан айналым жүйесі органдары қызметінің өзара үйлесімін, олардың қызметінің өздігінен реттелуін, қан қысымының бір деңгейде сақталуын қамтамасыз етеді. Жүрек–тамыр рефлекстері дененің кез келген бөлігінде орналасқан сезімтал жүйке ұштарын тітіркендіргенде де байқалады. Мысалы, ауырсыну түйсігінің əсерінен қан тамырлары тарылып, қан қысымы жоғарылайды. Салқын ауа да қан тамырын тарылтып, қысымды көтереді. Көру, есту, иіс анализаторларының рецепторларына тітіркендіргішпен əсер етсе, тамырлар тарылып, жүректің соғуы жиілейді. Жылылықтың əсерінен терідегі қан тамырлары кеңейіп, ішкі органдар тамырлары тарылады. Осындай əр түрлі рецепторлардың тітіркенуінен туындайтын тамыр реакцияларын тамырдың
жұмысын белгілі бір жағдайларға бейімдеп, органдардың организмнің физиологиялық күйіне қарай қанмен қамтамасыз етілуіне мүмкіндік береді. Тері мен басқа органдардың тітіркенуінен басталатын жүрек пен тамыр рефлекстерінің көпшілігі аралық мидың түбір асты аймағындағы
.
ʾðå т-ìûð æ¸íå ºîëº- ðåôëåêñîãåíäiê -éì-ºт-ðû: 1 - ºîëº-; 2 — ê¾ðå т-ìûð; 3 — ê¾ðå т-ìûð ºîéí-óû; 4 - Ãåðèíã æ¾éêåñi; 5 — ê¾ðå т-ìûð т¾éiíi; 7 - êåçåãåí æ¾éêå; 8 — тië-æ½тºûíø-º æ¾éêå; 9- ê¾ðå т-ìûðäû» iøêi т -ðì-¹û ²-í
т -ìûðë-ðûíä- á-ðî— æ¸íå õåìîðåöåïтîðë-ðìåí º-т-ð т -ìûð º-áûð¹-ñûíû» åттi º-áû¹û т îíóñû
íû» ¼çãåðiñтåðií º-áûëä-éтûí æ¾éêå ½øт-ðû —
ä- áîë-äû. 119
(гипоталамус) жүйке орталықтарының қатысуымен атқарылады. Əрине бұл орталықтар əсері сопақша ми мен жұлын арқылы жүзеге асырылады. Орталыққа тепкіш жүйкелер арқылы рецепторлардан келетін импульстер бірден жүрек пен тамыр жұмысын реттейтін орталықтардың эфференттік торшаларына бағытталмайды. Алдымен олар торлы құрылымның (ретикулярлық формацияның) аралық нейрондарына жетеді де, олардың функционалдық күйін (қозғыштығын, лабильділігін т.б.), онда туындайтын импульстердің күші мен жиілігін өзгертеді. Орталыққа келген импульстер легі əлсіз болса, аралық нейрондардың лабильділігі жоғарылайды, ал күшейсе – керісінше, төмендейді. Бұл нейрондарға əсер тым күшейіп кетсе, парабиоздық тежелу туындап, олар эфференттік торшаларға импульс жіберуді тоқтатады. Демек, жүйке орталығының функционалдық күйімен, ондағы парабиоздық процестің сатысымен байланысты, жүрек пен тамырға импульс жіберетін нейрондардың қызметі, осыдан рефлекс сипаты, өзгереді. Организмнің кез келген рефлекстік реакциялары (қимыл əрекет, қоректену т.с.с.) жүрек пен қан тамырлары қызметіне əсер етеді. Қан айналым жүйесінің қызметіне шартты рефлекстер оңай қалыптасады. Жарыс алдында бəйгі аттар жүрегі жұмысының жиілеуі қалыптасқан шартты рефлекс айғағы. Демек, жүрек жұмысын үлкен ми жарты шарларында орналасқан орталықтар да реттейді. Үлкен ми сыңарлары қыртысында жүрек жұмысына əсер ететін орталықтың болатынын орыс физиологы В.Я.Данилевский 1874 жылы тəжірибе жүзінде дəлелдеген, ал 1886 жылы В.М. Бехтерев пен Н.А.Миславский мидың бұл бөлігінде қан қысымын реттейтін орталықтың да болатынын анықтаған. жүктеу/скачать 9,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|