Жыныстық  айналымның  реттелуі

 

397

қайтарымды əсерлерін қамтамасыз етуде орталық жүйке жүйесі жетекші рөл 

атқарады.  Бұл  процесті  реттеуде  ми  қыртысында,  лимбикалық  жүйеде, 

гипоталамуста,  сопақша  мида,  жұлында  орналасқан  жүйке  орталықтары 

қатысады.  Талдағыштар  арқылы  (көру,  иіс  сезу,  есту,  жанасу)  əсер  ететін 

əртүрлі  сыртқы  факторлар  мен  ішкі  тіртіркендіргіштер  (гормондар) 

əсерлерімен үлкен ми жарты шарлары қыртысында жыныстық басымдылық 

қалыптасады  да,  ол  көбею  процесін  реттеуге  қатысты  жүйке 

орталықтарының 

қызметін 

өзгертеді. 

Гипоталамус 

вегетативтік 

реакцияларды  қамтамасыз  етсе,  лимбикалық  жүйе,  төрт  төмпешік,  қызыл 

ядро  жұлынның    локомоторлық  орталықтары  арқылы  шағылысу  процесін 

қамтамасыз ететін қимыл-əрекеттер жиынтығын реттейді (137-сурет). 

 

Жыныстық  айналымды  гуморальдық  жолмен  реттеуде  гипоталамус 

маңызды  рөл  атқарады.  Гипоталамустан  фоллиберин  жəне  люлиберин 

бөлінеді  де,  олар  аденогипофизден  гонадотроптық  гормондардың  бөлінуін 

үдетеді. 

Олардың 

бірі 

- 

фолликуланы 

жандандырғыш 

гормон, 

фолликулалардың  өсіп-дамуын  реттейді,  ал  екіншісі  -  лютеиндеуші  гормон, 

фолликулалардың 

жарылуын, 

олардың 

сары 

денеге 

айналуын 

шапшаңдатады. Жұмыртқа торша ұрықтанған жағдайда лютеиндеуші гормон 

137-ñóðåт

.  µð¹-øû 

ì-ë 

æûíûñ 

-¹ç-ë-ðûíû» 

ºûçìåтiíi» ðåттåëói. 

1-ìè 

ºûðтûñû; 

2-

ãèïîт-ë-ìóñ;  3,4  — 

-äåíî- 

æ¸íå 

íåéðîãèïîôèç; 

5- 

ãèïîт-ë-ìóñтû»  ôîë- 

æ¸íå  ëþëèáåðèíäåði; 

6-  -í-ëûº  áåç;  7- 

ôîëëèêóë-;  8-  æûíûñ 

-¹ç-ë-ðû;  9-  æûíûñ 

ì¾øåëåðiíå 

êåëåтií 

æ¾éêå èìïóëüñтåði; 10- 

æûíûñ 

ì¾øåëåðiíåí 

îðт-ëûºº- 

áåðiëåтií 

èìïóëüñтåð. 

 

 

398

сары  денені  сорылып,  жойылып  кетуден  сақтап,  онда  прогестерон 

гормонының түзілуін жандандырады.  

Жыныстық  айналымның  қайталану  жиілігі  ФЖГ  мен  ЛГ-ның  екі  түрлі 

секрециясына  -  тонустық  жəне  айналымдық,  байланысты  қалыптасады. 

Аталған  секреция  түрлері  гипоталамустың  əр  түрлі  орталықтары  арқылы 

реттеледі.  Тонустық  секреция  қандағы  гонадотропиндер  деңгейін  сақтап, 

жыныс  торшаларының  дамуын  реттейді.  Айналымдық  секреция  қысқа 

мерзімдік  сипатта  (əрбір  жыныстық  айналымда  12–24  сағат  бойында) 

байқалады.  Осы  кезде  қандағы  гонадотропиндер  мөлшері  күрт  өседі  де, 

овуляция жүреді (138-сурет). 

Овуляция  алдында  фолликула  қабырғасы  жұқарады.  ЛГ  фолликула 

сұйығында  простагландиндер  концентрациясын  жоғарылатады  да,  өз 

кезегінде ол коллагеназаның бөлінуін шапшаңдатады. Сонымен қатар ФЖГ 

əсерімен  түйірлі  торшаларда  тағы  да  бір  протеолиздік  фермент  - 

плазминоген  белсендіргіш,  түзіледі.  Осы  ферменттердің  əрекетімен 

фолликуланың сырт беткейі бірте-бірте жұқарып, онда тесік пайда болады. 

 

 

 

Шылымдану  мен  күйлеу  алдында  қанға  фолликуланы  жандандырғыш 

гормон көбірек бөлінеді де, фолликулалар жетіле келе, олар бөлген эстроген 

гормондарының қайтарымды əсерінің нəтижесінде гапофизден лютеиндеуші 

гормонның  бөлінуі  күшейеді.  Аналық  безден  бөлінген  эстроген  жəне 

прогестерон  гормондарының  əсерінен  орталық  жүйке  жүйесінің,  көбею 

ағзаларының  қызметі  өзгеріп,  шылымдану  жəне  күйлеу  процестері 

басталады. 

Шағылысу  процесі  рефлекторлы  түрде  нейрогипофизден  окситоциннің 

бөлінуін  үдетіп,  жатыр  мен  жұмыртқалық  жол  қимылдарын  күшейтеді  де, 

спермийлердің жұмыртқалық жолға өтуі шапшаңдайды, ұрықтануға қолайлы 

жағдайлар туады. 

138- ñóðåт. 

ÔÆàìåí 

Ëàñåêðåöèÿñûíû» 

т

¾ðëåði: 

1--éí-ëûìäûº, 2-

т

îíóñтûº 

ñåêðåöèÿë-ð; 

3-îâóëÿöèÿ; 4-

º-íä-¹û ÔÆàìåí Ëà

äå»ãåéi; 5-æûíûñ 

т

îðø-ë-ðûíû» 

æåтiëói, ñтåðîèäт-ð 

ñåêðåöèÿñû 

 

399

Шылымдану  мен  күйлеу  сатысында  эстрогендердің  бөлінуінің  үдеуімен 

байланысты  гипоталамустық  жыныс  орталығының  қозғыштығы  артады. 

Гипоталамус торлы құрылым арқылы ми қыртысындағы орталыққа əсер етіп, 

малда  жыныстық  құштарлық  қалыптастырады.  Бұл  кезеңді  жыныстық 

басымдылық деп атайды. 

Овуляция  өтіп,  сары  дене  пайда  болғаннан  соң  бөлінген  прогестерон 

гормонының  əсерінен  аналық  басымдылық  қалыптасады.  Осының 

нəтижесінде  ұрғашы  малдың  мінезі  өзгеріп,  ол  еркек  малды  жолатпай, 

шылымдану мен күйлеу тоқтайды, жатыр төл көтеруге дайындалады. 

Фолликуладан  бөлінген  жұмыртқа  торша  барлық  кезде  ұрықтана 

бермейді,  бірақ  аналық  безде  пайда  болған  сары  дененің  прогрестерон 

гормонын  бөлуі  нəтижесінде  аналық  басымдылық  қалыптасып,  жыныстық 

басымдылық  уақытша  тиылады.  Жалған  буаздық  деп  аталатын  бұл  кезең 

соңынан жыныстық басымдылықпен алмасады. 

Мал  ұрықтанбаған  жағдайда  немесе  буаздықтың  соңында  жатырда 

бөлінген  простагландин  F

жүктеу/скачать 9,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: