Жануар физол
жүктеу/скачать 9,54 Mb. Pdf көрінісі
|
Zhanuarlar-fiziologiyasy Nesipbaeb
| сипаты жайлы ілімнің негізгін салды. Бұл ілімге сəйкес ми қыртысының
орталықтары екі бөліктен - ядродан жəне шеткей шашыраңқы элементтерден тұрады. Ядро ми қыртысының нақтылы аймағында маманданған жүйке торшаларының шоғырлануы нəтижесінде пайда болады.
Ядрода тітіркендіргіш жоғары талдау жəне жинақтау процестерінен өтеді. Жүйке орталығының екінші бөлігі шашыраңқы орналасқан жүйке торшаларынан құралады. Ол нашар маманданған, терең талдау жəне жинақтау процестерін жүргізе алмайды. Жүйке орталығының ядролық бөлігі зақымданса, шеткей шашыраңқы элементтер белгілі деңгейде олардың қызметін өзіне алады, бірақ еш уақытта оларды толық алмастыра алмайды. Демек, шеткей
Сонымен, қазіргі кезде физиология ғылымы қатал шоғырлану процесін де, ми қыртысының əртүрлі аймақтарының бір мағыналылығын да жоққа шығарады. Ми қыртысында жүйке орталықтары шоғырланған, бірақ оған жылжымалы динамикалық сипат тəн. Қазіргі кезде микроэлектродтық тəсілді қолдану нəтижесінде ми қыртысына келіп жеткен тітіркеністі өңдеу, талдау құпияларының біраз сыры ашылды. Бұл тұрғыда Америка зерттеушісі В.Маунткасл деректері ерекше көңіл аударарлықтай. Ол мысық миы қыртысының соматосенсорлық (сенсомоторлық) аймағына əртүрлі модальды (сипатты) тітіркендіргіштердің əсерін зерттеу барысында, өте қызық жəйтті аңғарған. Микроэлектродты ми қыртысының соматосенсорлық аймағының беткейіне тік қадаған кезде, сипаты бірдей тітіркендіргішке (мысалы, теріні сипау, буынды қозғау) жолай кездескен барлық нейрондар біртекті жауап қайтарған. Ал электродтарды ми қыртысы беткейіне көлбей қадаған кезде, электрод жолында сенсорлық сипаты əртүрлі нейрондар ұшырасқан жəне олар белгілі ретпен қайталанып отырған. Осы тəжірибелер нəтижесінде В.Маунткасл ми қыртысының соматосенсорлық аймағы ми беткейіне перпендикуляр орналасқан
келген. Мұндай бағандардың диаметрі 500 мкм шамасында болады жəне оның мөлшері
афференттік таламус-қыртыстық талшықтар
589
терминалдарының жайылуына, пирамидалық торшалардың тік бағытталуына тəуелді келеді. Маунткасл пікірінше бұл бағандар ми қыртысының сенсомоторлық аймағының бірдей модальды рецепторлардан келген тітіркеністердің жинақы өңделетін майда блоктары болып табылады. Қазіргі көзқарастарға сəйкес ми қыртысының функционалдық бағаны əрқайсы бес-алты ұялас нейрондардан құралған микромодулдер құрылымы болып табылады. Оның құрамына апикальдық дендриттері бірігіп, дендриттер шоғырын түзетін бірнеше пирамидалы торшалар кіреді. Бұл шоғырлар электротонустық байланыс түзіп, бүкіл бірлестік қызметінің үйлесімді атқарылуына мүмкіндік тудырады (222-суретті қараңыз). Тік бағдарланған пирамидалық торшаларға (микромодульге) таламустық талшықтармен жалғасқан жұлдызша торшалар жанаса орналасады. Тежеуші қызмет атқаратын кейбір жұлдызша нейрондарда жанама бағытта тарайтын ұзын аксондар болады. Пирамидалы торшалар аксонның қайтарымды бүйір тармақтары микромодуль шеңберінде əрі процестерді жеңілдетеді, əрі аралық тежегіш нейрондар арқылы микромодульдердің өзара əсерін тежейді. Таламус-қыртыстық жолдың афференттік талшықтарының көлбей жайылған тармақтарының терминалдары мен жұлдызша торшалардың жанама аксонының терминалдары бірнеше микромодульдер құрылымын өзара біріктіріп, диаметрі 500–1000 мкм шамасында макромодульдер құрайды. Бұл бағандар нейрондарына функционалдық тұтастық тəн, сондықтан баған нейрондары тек ұқсас сипаттағы тітіркендіргіштерге ғана жауап береді (227- сурет).
функционалдық бірлестігі: 1 – бірнеше модульдерді біріктіретін аксон коллатеральдары; 2 пирамидалық нейрон коллатеральдары; 3 – корзиналық торша аксондарының тармақтары. Нұсқамалар - қозудың таралу бағыты.
тітіркеніске беретін жауабының сипатына қарай қарапайым жəне күрделі болып бөлінеді. Қарапайым нейрондар үйреншікті механорецепторлар тітіркенуіне рецепторлар сияқты жауап қайтарады. Күрделі нейрондар шеткі əсерлерге оларды қабылдайтын рецепторлардан өзгеше реакция береді. Олар тітіркендіргіштердің тек белгілі бір түріне ғана, мысалы жылжымалы сипатты əсерге, күшті жауап
590
қайырады. Осыдан күрделі нейрондар тактильдік əсерді талдаудың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді деген болжам туады. Бір модуль қозғағанда екінші модуль тежеліп отырады. Ми қыртысының бағандық принциппен құралуы тек сенсомоторлық аймақтарға ғана емес, сезімтал (проекциялық) аймақтарға (көру, есту) да тəн екенін Д.Хьюбел мен Т.Визель дəлелдеді. Демек, бағандық құрылым мотосенсорлық аймаққа да, сенсомоторлық аймаққа да тəн. Сезімтал аймақтарда бағандық құрылым нəтижесінде тітіркендіргіштің сипаттары анықталатын болу керек. Ал тітіркендіргіштердің анықталған қасиеттерінен, сыртқы əсердің түрлі белгілерінен нақтылы түйсік қалай туындайтыны, синтез процесі қалай жүретіні əлі белгісіз. Мида жеке-жеке бағандарда жүретін процестерді талдап, оларды біртұтас түйсікке біріктіріп, жинақтап отыратын жүйе болуы мүмкін. Мұндай жүйе жайлы нақты деректер əлі күнге дейін жоқ, бірақ мидың синтездік қызметін жүргізетін механизмдердің болатыны жайлы болжамдар бар. Осындай бір болжамды Дж. Экклс ұсынған. Оның пікірінше бір баған, немесе модуль, белгілі ретпен əртүрлі модульдік жүйелер құрамына енуі мүмкін. Оған жеке модульдер арасында күрделі қоздырушы жəне тежеуші байланыстардың болуы дəлел. Модульдерге белсендіргіш əсерлер ірі пирамидалы торшалардың апикальдық дентритімен синапс түзетін беткейлік жанама талшықтар арқылы беріледі. Модуль белсенділігін таламус-қыртыстық жолмен келген импульстер де күшейтеді. Көрші, іргелес модуль əрекеті аралық тежегіш нейрондар (мысалы, ірі корзиналық торшалар) арқылы бəсеңдейді. Осымен байланысты қоздырғыш жəне тежегіш процестердің теңдестігі түрлі модульдік жүйенің қалыптасуын реттеуші фактор болып табылады. Қазіргі кезде орталық
Жоғарыда баяндалған жəйттер тұрғысынан ми қыртысында нақтылы функцияларды реттейтін орталықтардың шоғырлануы жайлы ілімді негіздеу қиын. Əрбір мінез-қылықтық əрекет бір-бірімен жүйке жолдары арқылы байланысқан қыртыстық жəне қыртыс асты құрылымдардағы орталықтардан құралған модульдер жүйесінің үйлесімді қызметі нəтижесінде атқарылады. жүктеу/скачать 9,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|