Қанның тамырлармен ағу ерекшеліктері жəне жылжу

 

106

артерияларға қуылған қанның əсерінен тамырлардың қабырғасы керіледі де, 

жүрек  босаңсыған  кезде  тамыр    қабырғаларының  серпімділігінің  əсерінен 

қан сығылып, тамыр бойымен жылжи береді. Қарыншалар жиырылған кезде 

қанның  ағысы  да  жылдамдайды.  Тек  жүрекке  жақын  орналасқан 

артерияларда  ғана  қан  толқынды  сипатпен  шапшып  ағады,  ал  жүректен 

алшақ  орналасқан  тамырларда  ол  үзділмей  бірсыдырғы  жылжиды.  Қанның 

ағу  сипатына  тамыр  қабырғасының  серпімділік  қасиетінің  əсерін  мына 

тəжірибе көрсетеді. 

 

 

                -1 

 

                     3         

                 

                       2      9 

                                      ¿       

                        4  8          

                                             6              7                10 

                                                                 

                                             

                                           5 

34-сурет. Сұйықтың түтіктің серпімділік қасиетіне байланысты ағу 

ерекшеліктері  

 

Арнаулы  шыны  ыдыстың  (1)  төменгі  шүмегін  (2)  үштармақ  (4)  арқылы 

ортаңғы  бөлігінде  тарылған  жері  бар  (7)  шыны  (5)  жəне  резеңке  (6) 

түтікшелермен  (10)  жалғастырып,  үштармақ  маңына  суды  оқтын-оқтын 

жіберуге мүмкіндік беретін құрал (8) орнату керек. Екі түтікшенің алдыңғы 

бөліктеріндегі  қысымды  бақылау  үшін  манометр  (9)  орнатуға  болады. 

Түтікшелерге су тұрақты қысыммен келіп тұру үшін шыны ыдыстың тығыны 

арқылы түбіне сəл ғана жетпейтіндей етіп шыны түтік (3) орнату қажет (34-

сурет). 

Егер  шыны  ыдыстың  шүмегін  ашсақ,  онда  манометрлерде  қысым  бір 

деңгейді  көрсетеді  де,  түтікшелер  арқылы  су  үздіксіз  ағады.    Ал  енді 

түтікшелерге  суды  іркіп-іркіп  жіберсек,  үзіліс  кезінде  шыны  түтікпен 

жалғасқан  манометрдегі  қысым  нөльге  дейін  төмендеп,  судың  ағуы  тоқтап 

қалады.  Резеңке  түтікшеден  оның  қабырғасының  керілгіштік  қасиетінің 

арқасында қан тоқтаусыз, біркелкі аға береді. Түтікшеге суды ығыстыратын 

қысым (¿) оның қабырғасын керіп, сиымдылығын көбейтеді. Су қуалаудағы 

үзіліс  кезінде  түтікше  өзінің  серпімділігінің  арқасында  бұрынғы  жағдайына 

келіп,  суды  сыртқа  ығыстырып  шығарады.  Сол  себепті  манометрдегі 

қысымның  төмендегеніне  қарамай,  үзіліс  кезінде  түтікше  өзінің 

 

107

серпімділігінің  арқасында  бұрынғы  жағдайына  оралып,  суды  сыртқа 

ығыстырып  шығарады.  Сол  себепті  манометрдегі  қысымның  төмендегеніне 

қарамай,  іркіліс  кезінде  де  су  түтіктен  толассыз  аға  береді.  Манометрдегі 

қысым нөльге дейін төмендемегеннің өзінде, түтіктен су үзілмей ағады. 

Қанның толқын тəрізді сипатта шапшып, іркіліп-іркіліп ағуы тек жүрекке 

жақын  орналасқан  тамырларда  ғана  байқалады.  Тамырлар  жүректен 

алыстаған сайын қан үзілмей ағады. 

 

 

35  -  сурет.  Қан  айналым  жүйесінің  əр  түрлі  бөліктері  көлденең 

қиындыларында  қанның  ағу  схемасы:  А-оң  жақ  қарынша;  В  -  өкпе 

капиллярлары;  С  -  сол  жақ  қарынша;  Д  -  үлкен  айналым    шеңберінің 

капиллярлары;  Е  –  алдыңғы  жəне  артқы  қуыс  веналар;  V  –цилиндрлер, 

қанның  көлемдік  жылдамдығының  бір  деңгейде  сақталатынын  бейнелейді; 

V

1 

,  V

2

  ,  V

3

  шеңбердің  жеке  бөліктеріндегі  көлемдік  жылдамдық,  олардың 

қоcындысы жалпы жылдамдыққа те (V,+ V

2

+V

3

=V). 

 

Организмде қан ағысының көлемдік жəне сызықтық жылдамдығы болады. 

Көлемдік  жылдамдық  деп  белгілі  бір  уақыт  ішінде  қан  тамырлары  арқылы 

өткен  қан  мөлшерін  айтады  (ол  мл/с  мөлшерімен  өлшенеді).  Қан  айналым 

жүйесі  тұйық  жүйе  болғандықтан  көлемдік  жылдамдық  өзгермейді,  бір 

деңгейде  сақталады.  Белгілі  уақыт  ішінде  қолқадан  қанша  қан  өтсе,  сонша 

қан  артериялардан,  капиллярлардан,  веналардан  да  өтіп  үлгереді, 

 

себебі 

тамырлар  тарамдалған  сайын  олардың  жалпы  көлденең  қиындысының 

мөлшері  арта  түседі.  Демек,  бір  минут  ішінде  сол  жақ  қарыншадан  қанша 

мөлшерде қан айдалса, сонша мөлшерде ол оң жақ жүрекшеге оралады. 

                                                  v= 0.5 

 

                       v=10                                                                v= 5 

                    

                                    S=1                    S=20         S=2 

                         vs=10           vs=10                     vs=10 

 

36  –  сурет.  Əр  түрлі  диаметрлі  тамырлардағы  (S)  қан  ағысының  сызықтық 

(v) жəне көлемдік (vS)жылдамдығы. 

 

 

108

Тамырлар  арнасының  жеке  тармақтарында,  мысалы,  жеке  органдарды 

қанмен қамтамасыз ететін тамырлар жүйесінде, көлемдік жылдамдық өзгеріп 

отыруы  мүмкін  (35,  36  -  сурет).  Ол  тамырлар  жүйесінің  жеке 

тармақтарындағы капиллярлардың физиологиялық күйіне байланысты.  

 

жылдамдықтың  қан тамырларының көлденең қиындысына (S) қатынасымен 

анықталады: 

V =    Q/S =  Q /

π

r

2 

Бұл  формуланы  ламинарлық  (латынша  lamіna  –  табақша)  ағыспен 

сипатталатын  тамырлар  үшін  ғана  қолданады.  Егер  тамырда  сұйық 

қабаттары  бір-бірімен  араласпай  жылжитын  болса,  онда  оны  бірсыдырғы 

(ламинарлық) ағыс деп атайды (38-сурет).  

А                                       Б 

 

 

 

                          

 

Баяу                      Жылдам 

38-сурет.  Тамырлармен  сұйықтық  ағу  түрлері:  А-  ламинарлық,  Б- 

турбуленттік ағыс  

 

 

 

 

.

37-ñóðåт. Ëþäâèã ñ-¹-тû: 

-, Â, - øûíû ðåçåðâó-ðë-ð; - - ì-éìåí; 

 - ôèáðèíñiç º-íìåí тîëтûðûë-äû; Ñ - 

ìåт-ëë т¾тiêøåëåð, å -å,- äèñêiëåð; õ - ó - 

îñü; ¿ - т-ìûðäû» æ¾ðåêêå º-ð-¹-í 

½øûí- ºîéûë-тûí, Ê - øåтêi ½øûí- 

ºîéûë-тûè ê-íþë-ë-ð; º-í - т¾тiêøåãå 

т

îë¹-íí-í êåéií ñ-¹-т 180

î

-º- 

-éí-ëäûðûë-äû.

 

²-í 

-¹ûñûíû» 

ê¼ëåìäiê 

æûëä-ìäû¹ûí  Ëþäâèã  ñ-¹-тûìåí 

-íûºт-éäû (37-ñóðåт).  

²аí 

а¹ûñûíû» 

ñûçûºтûº 

æûëäаìäû¹û

  äåï  º-ííû»  áåëãiëi  áið 

ó-ºûт  iøiíäå  ¼тêåí  æîëûí  -éт-äû. 

Îë  ñì/ñ  íåìåñå  ìì/ñ  ¼ëøåìiìåí 

áåéíåëåíåäi. 

²-í 

-¹ûñûíû» 

ñûçûºтûº æûëä-ìäû¹û (

V

) ê¼ëåìäiê

 

 

109

Қанның  ағысы  күрт  жылдамдаса,  арнада  иірімдер  пайда  болып,  қанның 

түрлі  қабаттары  бір-бірімен  араласып  кетеді.  Ағыстың  бұл  түрін  иірімді 

(турбуленттік)  ағыс  деп  атайды  (латынша  turbulentos  -  ретсіз).  Жалпы 

алғанда жануарлар денесіндегі  қан ағысы ламинарлық ағысқа жатады. Қолқа 

мен  ірі  артериялардың  тармақталған  жерлерінде  ғана  турбуленттік  ағыс 

байқалады. 

    

 

Қан  ағысының  сызықтық  жылдамдығы  тамырлардың  көлденең 

қиындысына кері пропорционалды. Тамырдың көлденең қиындысы үлкейген 

сайын сызықтық жылдамдық азаяды, ал ол кішірейсе - өседі. Сондықтан да 

қан ағысының сызықтық жылдамдығы қан тамырлары жүйесінің əр бөлігінде 

əр  түрлі  (39-сурет).  Тамырлар  тарамданған  сайын  олардың  диаметрі 

кішірейгенімен  жалпы  көлденең  қиындыларының  мөлшері  арта  түседі. 

Капиллярлардың  көлденең  қиындыларының  жалпы  қосындысы  қолқа 

қиындысынан 700-800 есе көп. 

 

жүктеу/скачать 9,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: