Жануарлар экологиясы

айларында  жапырақ  жайып  өнім  береді  де  күзде  жапырагы  қуарып 
түседі,  ал  қыста  орман  ағаштары  бұйықкан 
тыныштық  күйде
өткізеді.
Жапырақты 
орман  белдемшесінің 
Европалық  және  Қиыр 
Шығыстық  ылғалды,  жұмсақ  климатты  бөлігінде  емен 
(Оиегсиз), 
жөке  (
Тіііа),
  үйеңкі 
(Азег),
  шаған 
(Ғгахіпш),
  шамшат 
(Ғщи£)
  қызыл 
қайың  (
Сагріпш
)  бастаған  жалпақ  жапырақты  орманның  түрлері 
басым  кездеседі.  Сібір  өлкесінде  көбінесе  қайыңнан  құралған  үсақ 
жапырақты  орман  кең  таралған.  Бүл 
белдемшенің  көптеген 
өлкелерінде  жапырақты  және  қылқанды  орман  аралас  өсіп  аралас 
орманның  түрін қүрайды. Жапырақты орман соншалық бітік өспейді. 
Орман  ағаштарының  арасы  сирек,  күн  сәулесі  жеткілікті  мөлшерде 
түсетіндіктен  бұта,  бұташа,  шөптесін  өсімдіктерге  бай.  Шөптесін 
өсімдік 
жамылғысының 
басым 
көпшілігін 
көлеңке 
сүйгіш
көпжылдық мезофит өсімдіктер құрайды.
Жапырақты  орманның  топырағының  бетінде 
қурап  түскен 
жапырақ,  ескі  шөптерден  құралған  едәуір қалың түспе (опад) қабаты 
болады.  Қураған 
өсімдіктер 
түспесінен  құралған  бүл  төсенішті 
ұсақтап  жеп,  ыдыратып  қара  шіріндіге  айналдыратын  аса  көп  түрлі 
жәндіктер  жапырақты  орманның  топырағында  тіршілік  етеді. 
Солардың 
ішінен  жауын  құрты  яғни  шұбалшаң  (
ЬитЪгісШае
), 
энхитрейд  (
Епсһуігасісіае
),  жұмырқұрттың  (
МетнсііосІщ
)  көптеген 
түрлері,  қосжұпаяқтар  (
Оіріоросіа
)  және  есекқұрт  (
Ізоросіа
),  құрлық 
шаяны  т.б.  сапрофаг  жануарлар 
басты  рөл  атқарады.  Орманның 
топырағында 
сапрофагтармен  қатар  өсімдіктің 
тірі  тамырымен 
қоректеніп  зақымдайтын 
жәндіктердің 
дернәсілдері  де  көптеп 
кездеседі.  Әсіресе  шыртылдақ  қоңыз 
(Еіаіегйае),
  тақтамұрт  қоңыз 
(8сагаЪаеШае
) ,  бізтұмсық  қоңыз 
(СигсиІіопШае)
  тұқымдастарына 
жататын  қоңыздардың  тамыр  жегіш  (ризофаг)  дернәсілдері  жиі
кездеседі.
Орман  ағаштарының  бұтағы  мен  діңінде  орналасып  тіңін  жэне 
сүрегін  жеп  зақымдайтын  (ксилофаг)  жәндіктердің 
негізгі  өкілі 
ретінде 
бұғы 
қоңыздың 
(Ьисапш 
сепшз),
 
сүгенқоңыздардың 
(
СегатЪусісіае)
  дернәсілдерін  атауға  болады.  Ағаш,  бұталардың 
қабығын  жеуге  машықтанған  зерқоңыздар 
С
ВиргезіШае)
 
мен 
қабықжемір қоңыздардың 
(Ірісіае)
 да көптеген түрі  кездеседі.
Жапырақты  ағаштардың  сыртқы  сұлбасындағы 
жапырақ, 
бүршік,  өркен  т.б.  жұмсақ  жасыл  мүшелерін  қорек  және  орынжай 
болдырып  тіршілік  ететін  жәндіктер  орасан  көп.  Әсіресе  сүйемші
Ё   189

көбелек  (
Сеотеігісіае
),  жапырақширатқыш  көбелек  (
Тогігісіаае
), 
жібек  көбелегі  (
Вошһусісіае
)  тұқымдастарына  жататын  алуан  түрлі 
көбелектердің 
дернәсілдері, 
жапырақ 
жемір 
қоңьіздар 
(
СһгузотеІШае
),  тақтамұрт  қоңыздардың  ересегі  жэне  дернәсілдері 
басымдық  көрсетеді.  Жапырақ  пен  өркеннің  шырынын 
сорып 
физиологиялық  зақым  келтіретін  ерекше  бір  фитофаг  жэндіктердің 
тобын  біте  (
А р һ Ш а е
),  сымыр  (
Соссоісіеа
), 
иіипан(СіссиіісІае)
  және
қандалылар құрайды.
Қиыр  Шығыстың  жалпақ  жапырақты  орман  белдемшесінің
климаты  жайлы,  жұмсақ  болғандықтан  салқын  қанды  омыртқалы 
жануарлардың  көптеген  түрі  кездеседі.  Мысалы,  қосмекенділерден 
шөпбақа 
(Капа  Іетрогагіа),
  сүйіртұмсық  бақа 
(К.  атуаііз
),  бақбақыл 
бақа 
(Нуіа  іаропіса),
  жасыл  құрбақа 
(Ви/о 
уіг
Ш
із
),
  кэдімгі  құрбақа 
(В.Ъи/о),
  бауырымен  жорғалаушылардан  жасыл  кесіртке 
(Ьасегіа 
а£ІІіз),
  ұршықсап  кесіртке 
(Ап§иі!>/га§аІіз),
  кэдімгі  сұржылан 
(Уірега 
уегш ),
  кең  таралған.  Бұлардың  барлығы  құрлықта  тіршілік  етіп 
жәндіктермен 
қоректенетін 
жануарлар 
(27-28-сурет).
 
Қиыр 
Шығыстың 
суында  қиыршығыс 
тасбақасы 
(Тгіопух  сһіпепзіз) 
тіршілік  етеді.  Бұл  тасбақа  қатер  төнген  кезде  суға секіріп  түседі  де 
батпаққа  кіріп  кетеді.  Ол  балықтармен,  былқылдақ  денелілермен, 
шаяндармен,  жэндіктердің  дернәсілімен  қоректенеді.  Қыста  су 
түбінің 
батпағына  батып,  қысқы  үйқыға  кетеді.  Жазда  2-3  рет 
жұмыртқалайды.  Су  жағалауының  күнге  жақсы  қызатын  құмына 
жүмыртқаларын  көмеді.  Жұмыртқасы  45-60  күнде  кішкене  тасбақаға
айналып жетіледі.
Жапырақты  орман  эртүрлі  ағаштар  мен  жеміс  жидек  өсетін
бүта,  бүташаларға  бай,  климаты  қоңыржай,  қысы  сонша  суық емес
болғандықтан  қүстардың  эртүрлі  экологиялық  топтары  мекендейді.
Әсіресе  мысықторғайлардың 
(ОгіоІШае),
  содырғының  (
Ргипеііісіае
),
сайрауықтардың  (
Тигсіісіае),
  тоқылдақтардың 
(РісШае),
  көкшымшық
тұқымдастардың 
(Рагісіаё),
  шыбыншы  торғайлардың 
(Зіигпісіае),
қарға  түқымдастардың 
(Сотісіае),
 
көптеген 
түрлері 
түрақты
мекендейді (27-28
-сурегп).
Орман  қүстарының  кейбіреуі  орманның  ағаш,  бүталарымен
тығыз 
байланысты. 
Олар  ағаштың  діңіне 
өрмелеушілердің 
экологиялық тобын қүрайды.
190

/
і
X
10
27-сурет. Жапырақты орман белдемшесіне тэн жануарлар.
1- кэдімгі  кұрбақа;  2- кәдімгі  сұржылан; 3- сайрауық; 4- мысықторгай;  5- 
бұлбұл; 6- пайыз торғай; 7- қарақас;  8- қабан; 9- қаракүзен;  10- елік.
19

Мысалы,  үлкен  ала  тоқылдақ 
(Рісоіаез  та/ог),
  жасыл  тоқылдак 
(
Рісих 
уігісііз
),
  шымшықтардан  сары  бауыр  шымшық  (
Р агш   тауог), 
шөре  шымшық  (
Р.аіег
),  айдарлы  шымшық  (
Р.сгізіаіиз
),  томпыш 
шымшық  (
Р.топіапиз
)  үнемі  орман 
ағаштарының  діңін  орынжай 
болдырып орналасады жэне қорегін де содан тауып жейді.
Қорегінің  түріне қарай орман  құстарын жэндік жемірлер, тұкым 
жегіштер,  жеміс  жемірлер,  жыртқыштар  деген  қоректік  топтарға 
бөледі.
Дінге  өрмелеуші  құстардың  көбі  жәндік  жемірлер.  Мысалы, 
тоқылдақтар, 
көкшымшықтар 
жэне 
шиқылдақтар 
(СегіһіШае). 
Олардың түмсығы өткір,  біршама ұзын.  Жэндік  жемір құстардың бір 
тобы  жәндіктерді 
ағаш,  бүталардан  теріп  жейді.  Бүл  топқа 
сандуғаштар  (
ЗуЫісІае
), 
шөжеқұстар  (
Ке^иШае)
  жэне 
кейбір 
сайрауықтар  (
Рһуііозсориз)
  жатады.  Бүлардың  түмсығы  үшкір, 
жіңішке болады 
(27-сурет).
Жәндікжемір  құстардың  енді  бір  тобы  жәндіктерді  ауада ұшып 
жүріп  аулайды.  Мысалы,  шыбыншы  торғайлар 
(МшсісарШае), 
ұзынқанат қарлығаштар 
(Ариз туысы).
Шүбар  шымшық 
(Ғгіп&іііа  соеіеһз),
  суықторғай 
(Руггһиіа 
руггһиіа),
  шыпшық 
(Зріпиз  зріпиз),
  пайыз 
(СаЫиеІіз  %аг<іиеШ), 
шекілдек 
(Асапіһіз  / Іаттеа),
  самыркеш 
(Ыисф-а&а  сагуосаіасіоз), 
орман  қарға 
(Саггиіш   £ІапсІагіш),
  қайшыауыз 
(Ьохіа  сип>іго$(га), 
ементұмсық 
(Соссоіһгаизіез  соссоіһгаизіез)
  қатарлы  құстар  түқым 
жегіш  қүстар  тобына  жатады.  Олардың  тұмсығы  түқымды  жарып 
бөлуге бейімделіп қысқа жэне конус пішіндес болып келеді.
Орман  қүстарының белгілі бір тобын жыртқыш  құстар құрайды. 
Олардың  түмсығының  ұшы  имек.  Аулап  ұстаған  жемін  имек 
тұмсығымен  іліп-жүлып  ұсақтап  жейді.  Және  олардың  аяғы  қарулы 
жуан, тұяқтары ұзын, өткір болатындыктан жемін оңай өлтіреді.
Жапырақты  және  аралас  ормандарды  алуантүрлі  сүтқоректі 
жануарлар  мекен  етеді.  Жарғанаттардан  құлақты  жарганат 
(Ріесоіиз 
аигііиз),
  ымырттың  жирен  жарғанаты 
фіусіаіиз  посіиіа)
  жапырақты 
жэне  аралас  орман  белдемшесіне  тэн  негізгі  түрлерге  жатады.  Олар 
күндіз  ағаштың  қуыстарында,  тастың  үңгірлерінде  басын  томен 
қаратып  салбырап  түрады.  Ымырт  жабылып,  қараңғы  болысымен 
үшып,  түнде  үшатын  жәндіктерді  ұстап  жейді.  Жарғанаттардың  көзі 
нашар жетілген,  есесіне есту  қабілеті өте күшті дамыған.  Түнде ауада 
үшып жүрген шыбын, шіркейдің ызыңы бойынша оларды тура тауып,
192

ұстап жейді.  Қыста қыстық ұйқыға кетеді,  немесе жылы жаққа барып 
кыстап, көктемде қайта оралады.
Жапырақты  орманда  мекендейтін  ұсақ  сүтқоректілердің  негізгі 
өкілдері  -   орман  тышқаны 
(Зуһіт ш   зуһаіісиз),
  сары  тоқалтіс 
(Сіеіһгіопотуз %ІагеоІш),
  қызыл тоқалтіс 
(СІ.  гиіііш).
  Бұлар шөптесін 
өсімдіктермен, жеміс, тұқымдармен қоректенеді.  Сары тоқалтіс қыста 
ағаш,  бұтаның  өркенін,  қабығын  кеміріп  жейді.  Орман  тышқаны 
еменнің,  самырсынның жаңғағын  қысқы азыққа дайындап жинайды.
Жапырақты  жэне  аралас  орманда тұрақты  кездесетін  жануарлар 
тобына 
қарақас 
тұқымдастар 
(Сіігісіае)
 
жатады. 
Орман 
белдемшесінде  қарақастың  4-5  түрі  кездеседі.  Европа,  Орта  Азия, 
Кіші 
Азия 
жэне 
Қазақстанның 
жапырақты 
ормандары 
мен 
тоғайларында  орман  қарақасы 
(Әгуотуз  пііесіиіа)
  кең  тараған. 
Ағаштың  қуысына  немесе  бұтақтардың  арасына ұялайды.  Жазда  бір 
рет  туып  2-6  күшік  табады.  Қысқы  үйқыға  кетеді,  бірақ  қыстың 
кейбір жылы күндерінде ұзақ ұйқыдан  «оянып»,  ұясына күзде жинап 
алған өсімдіктің тұқымымен қоректенеді.
Айыртұяқты  сүтқоректілерден  жабайы  шошқа 
(8т  зсгора),
  елік 
(Саргеоіш  саргеоіш );
  Қиыр  Шығыста  теңбіл  бұғы  жиі  кездеседі. 
Жабайы  шошқа  қорек  талғамайтын  жануар:  өсімдіктің  жапырағы, 
жемісі,  тамыры,  жауын  құрты,  эртүрлі  жәндіктер  жэне  олардың 
дернәсілдері,  балық,  бака,  кесіртке  өлген  жануарлардың  өлексесі  т.б. 
кездескен қоректік заттың бәрімен қоректенеді.
Елік,  бұғылар  көбінесе  ағаш,  бұтаның  жапырағымен,  қыста 
бұталардың 
жас 
өркенімен 
қоректенеді. 
Орман 
арасындағы 
алаңқылар мен сирек орманды жерлерді кермаралдар 
(Сеп>ш еіарһиз) 
мекен  етеді.  Кермарал  бұғылар  шөптесін  өсімдіктермен  қатар 
саңырауқұлақ,  жаңғақ,  жеміс-жидекпен,  ағаштың  жэне  бұталардың 
жапырағын,  өркенін,  бүршігін  жеп,  қабығын  кеміріп  қоректенеді. 
Кермаралдардың  3-4  дарағы  үйір  қүрып  тіршілік  етеді.  Құлжасы 
(еркегі) жылдың көп уақытында үйірден бөлек жеке -  жалқы тіршілік 
етеді.  Тек күздің ортасынан  бастап,  үйірге түсер  мезгілде  ғана үйірге 
қосылады.
193

#
]
£
с
г
І
I
г
С
I
С
г
.]
\
I
4
7
Ь
I  <
я
и
8
10
?
V*
//
28-сурет.  Қиьір Шыгыстың аралас орманына тэн  жануарлар:
1-  Қиыр Шығыс бакбакыл  бақасы; 2-  Қиыр Шыгыс тасбақасы;  3- жайын ауыз 
көккарға; 4- айдарлы үйрек;  5- кыргауыл; 6- жұмақ шыбыншысы; 7- үкі,  8- 
горал ешкісі; 9- жанат тэрізді  ит;  10- харза;  11- ақтөс аю немесе Гималай  аюы.
194

Жыртқыштардан  бұл  белдемшеде  жанат  тәрізді  ит 
^ усіегеиіез 
ргосуопоійез)
,  гималай  аюы 
(Лгзиз  ІһіЬеШпиз),
  сусар  тұқымдас 
жыртқыштардан  қара  күзен 
(Мизіеіа  риіогіиз)
  жэне  харза 
(Магіез 
/1сті£иІа)
  кездеседі 
(28-сурет).
  Жанаттэрізді  ит  өзі  ін  қазып 
мекендеумен  қатар түлкі,  борсықтардың ескі  інін  орынжай  болдырып 
пайдаланады.
Қиыршыгыстық  орманда  мысық  тұқымдастардан 
(ҒеІШае) 
қиыршығыс  мысыгы 
(Ғеііз  ЬгщйШШЩ,
  ірбіс 
(Рапіһега  раЫиз), 
жолбарыс 
(Р.  іі£гіз)
  кездеседі.  Қиыршығыс  мысығы  тиын,  борша 
тышқан,  тоқалтістермен  жэне  орман  құстарымен  қоректенеді.  Ілбіс, 
жолбарыстар эртүрлі тұяқты аңдарды (елік, теңбілбұғы т.б.) аулайды. 
Олар  аулайтын  жануарына  бұқпалап  таяган  соң  2-3  секіріп  барып 
ұстап алуға жақсы әдістенген жыртқыштар.
10.4 Д алалы қ белдем ж ануарлары ны ң экологиялы қ сипаты
Европа,  Азия,  Солтүстік  Америка  құрлықтарының  ішкі  байтақ 
өлкелерінің,  Оңтүстік  Американың  оңтүстігін,  Австралия  құрлығын 
дерлік  түгелдей  далалык  белдем  иеленіп  жатыр.  Дала  белдемі 
құрлықтың  элемдік  мұхиттардан  алыс жатқан,  ішкі  қуаң бөліктерінде 
қалыптасады.
Дала  белдемінің  жаз  маусымы  ыстық:  шілденің  орташа 
температурасы  +21-23°С.  Көктем  мен  жазда құрғақ желді  күндер жиі 
болып  түрады.  Евразия  бөлігінде  даланың  қысы  суық:  қаңтардың 
орташа температурасы  -18-20 °С  .  Қыста  қар  аз  түсетіндіктен  жердің 
беті терен қатады. Жылына жауатын жауын-шашынның мөлшері 200- 
500мм.  Жер  бетінен  буланатын  ылғалдың  мөлшері  жауатын  жауын- 
шашынның  мөлшерінен  2-3  есе  артық.  Сондықтан  топырағы  мен 
өсімдігі  ылғал  тапшылыгына  жиі  ұшырап  тұрады.  Дала  белдемінің 
Солтустік  бөлігінде  шіріндісі  мол,  құнарлы  қаратопырак  жамылғысы 
дамыган.  Оңгүстікке  карай  ол  шіріндісі  аз  қарақоңыр  топыраққа 
ауысады.
Дала  белдемінің  өсімдік  жамылғысында  көпжылдық  шым 
қабатты  астық тұқымдас  ксерофиль  өсімдіктер басым  орын  иелеиеді. 
Астық тұқымдастардың жапырағы  мен сабагы жіңішке болгандықтан 
жэне 
күндізгі 
ыстықта 
жапырағының 
лептесіктері 
(тыныс 
саңылаулары) жабылып,  не кішірейіп булануды  шектейтіндіктен олар 
далалы к аймактардың өсімдік қауымдастыгында басымдық көрсетеді. 
Сонымен  қатар  астық  тұқымдас  өсімдіктердің  шашақ  тамырлары
'  195
I

топырақта  жан-жаққа  таралатындыктан  ылғал  жинау  қабілеті  басқа 
өсімдіктерден  артык.  Олардың  тамыры  өте  жақсы  дамыған,  жер 
, 
бетіндегі  жасыл  тұлғасының  салмагынан  тамырының  салмагы 
|
бірнеше есе артық болады. 
,___і 
I
Еуразиялык  дала  белдемінде  селеу 
(Зііра),
  бетеге 
(Ғеаіиса), 
шисабақ 
(Коеіегіа)
  туысына жататын  көп  жылдық ксерофильді  астық 
тұқымдастықтар  өсімдік  жабындысының  келбетін  айқындаушылар 
болып  табылады.  Дала  белдеміне  тэн  астық  тұқымдастар  қатарына 
арпабас 
(Вготш),
  бидайық 
(А&оругоп)
  туысының  тамыр  сабақты 
астық  тұқымдастары  да  жатады.  Бірақ  олар  қуаңшылыққа  төз.мсіз. 
Сондықтан олар далалық белдемнің солтүстік өңірлершде, немесе қар 
тоқтайтын,  жаңбыр  суы  ағып  құйылатын  еңкеиістерде,  ойпат, 
жыраларда  басымырақ  өседі.  Өсімдік  жабындысын  құрауға  астық 
тұқымдастардан  басқа  аралас  шөптер  тобы  деп  жалпылаи  аталатын 
қосжарпакты  өсімдіктер  де  азды-көпті  мөлшерде  араласады.  Қысқа 
мерзімнің  ішінде  өсіп  жетіліп,  тұқымын  таратып  үлгеретін  бір 
жылдық  (эфемер)  және  көп  жылдық  (эфемероид)  өсімднстердщ 
экологиялық  тобы  ылгалы  мол  жылдары  көктемде  және  жаздың 
басында өсімдік жабындысынан елеулі үлес иеленеді. Кеибір далалық 
өлкеде  тобылғы 
(Брігаеа),
  дала  шиесі 
(Рһузаііз),
  арша 
(Л т региз) 
қатарлы  бұталар  қауымдас  түзушілер  дэрежесіне  жетш  өседі. 
Моңғолияда  қараган 
(Сага^апа)
  бұталы  дала  өсімдік  жабындысын
түзеді. 
_
Дала 
белдемінін 
климаты 
жылы 
болғандықтан 
әртүрлі 
жануарлар  мекендеп  тіршілік  етуге  қолайлы.  Көбінесе  қуаңшылыққа 
төзімді, жарык сүйгіш (гелиофиль) жануарлар көптеп кездеседі.
Жәндіктерден 
шегіртке, 
шекшек, 
қарақоңыздар 
жэне 
кұмырсқалар  алуан  түрлілігімен  және  санының  молдығымен  көзге 
түседі.  Шегіртке  ыстыққа  төзімді  және  жеуге  жарамды  кез  келген 
затты  қорек  ете  алатындығымен,  құмырсқа  да  қорек  талғамай  жэне 
терең  ін  қазып  ыстыктан  қорғана  алатындыгымен  шөлейт  далалы 
аймақтарга  кең,  мол  тараған.  Қара  қоңыздардың  хитин  жамьшғысы 
өте  қалың,  денесінің  ылгалын  буландырмай,  жақсы  үнемдейді,  олар 
кұрғақ  шөппен  де  қоректене  алады.  Сондықтан  да  олар  дала  мен 
шөлде  қарқынды  дамып  көбейе  алады.  Бұл  шөпқоректі  жануарларды 
қорек  етіп  тіршілік  ететін  жыртқыш  буынаяқтылардан  дала  керпсі 
(Заяа ресіо),
  ызылдаққоңыз 
(СагаЬШае)
  туыстастардан:  алып  ызылдақ 
(Тарһохепиз  кіёаз).
  қазанбас  ызылдақ 
(СагаЬиз  ^іуріоріегиз),
  дала
196

белдеміндегі  өзен,  көл  алқаптарында  бүйі 
(Ьусоза  зіп&огіепзіз)
  жиі 
кездеседі.
Дала  белдемінде  қосмекенділерден  кәдімгі  тарбақа 
(Реіоһаіез 
/изсиз),
  сүйіртұмсык  бақа 
(Капа  атуаііз),
  сұр  құрбақа 
(Ви/о  Ьи/о) 
тарапган.  Қосмекенділердің  тіршілік  ырғагы  дала  белдемінің  табиги 
ерекшелігімен 
жаксы 
үйлескен. 
Көктемде  далалық  аймақтың 
шалшық,  колшіктері  қар  суына  тола  бастасымен  қысқы  үйкыдан 
оянған  бака,  гарбақа,  құрбақалар  шагылысып  көлшікке  уылдырыгын 
шашады.  Көлшік,  шалшықтың  жылы  суында  уылдырық  тез  дамып 
бақашабаққа  айналады.  Кешікпей  бақашабақтан  ересек  бақалар 
жетіліп  шыгады.  Олардың  осыншама  асығыс  дамып  жетілуі  тегін 
емес.  Өйткені  олардың  мекендеген  көлшігі  суалып,  тез  кеуіп  кетеді. 
Соган  дейін  олар  ересейіп  үлгереді  де,  келшіктің  түбіндегі  батпаққа 
кіріп, 8-9 ай бойы бүйыккан  күйде келесі  көктемді  күтеді.
Дапа  белдемінің  жазы  ыстык.  жылдың  жылы  маусымы  ұзаққа 
созылады.  Бауырымен  жорғалаушылар  жылусүйгіш  (термофиль) 
болгандыктан  дала  белдемінде  көптеп  кездеседі.  Мысалы  Жерорта 
теңізі  тасбақасы 
(А&гіопетуз  һогз^іеЫі),
  жолақ  кесіртке 
(Ъасегіа 
зігщаіа),
  сүр  кесіртке 
(Ьасегіа  а§Піз),
  сарықұрсак  абжылан 
(СоІиЬег 
Іщ иіагіз),
  өрнекті  абжылан 
(Еіарһе  сііопе),
  дала  сұржыланы 
(Үірега 
игзіпі).
Дала  белдемінде  кұстардың  түрлік  және  экологиялық  қүрамы 
соншалыкты  көп емес.  Ормансыз, тау-тасы аз, бірыңғай жазық далада 
құстардың желден,  суықтан.  жырткыштардан  қорғанатын  қорғанышы 
аз.  ¥ я  салып  жүмыртқа  басуға  қауіпсіз  орын  да  аз  табылады.  Мұнда 
тіршілік ететін қүстардың көбі  шөптесін өсімдікке, тікелей жер бетіне 
немесе  кеміргіштердің  ініне,  кейбіреуі  өзі  ін  қазып  ұя  салады.  Дала 
белдеміне  тэн  құстардың  көбі  өсімдіктің  тұқымын  және  жәндіктерді 
теріп  жеп  қоректенетіндіктен  жерде  жаксы  жүгіреді  жэне  олардың 
түсі  дапа  өлкесіндегі  топырақтың,  өсімдік  жабындысының  өңіне 
ұксас  болгандыктан  оларды  жыртқыш  жануарлардан  жасырады.  Бұл 
жебеуші рең деп аталады.
Дала  белдеміне  нағыз  бейімделген  құстарға  убақ 
(Зуггһаріез 
рагас/охиз),
  бөдене 
(Соіитіх  соіигпіх),
  шіл 
(Регсііх  реЫіх),
  дуадақ 
(Оііз  іагйа)
  жатады 
(29-сурет).
  Бұлардың  барлығы  жерде  жақсы 
жүгіретін,  өң  түстері  мен  бейнесі  далалы  жердің  оңіне  үқсас. 
Бұлардың  барлыгы  жерге  ұя  салады.  Өсімдіктің  тұқымын,  тамырын 
жэне 
жәндіктерді 
теріп 
жеп 
қоректенеді. 
Әнші 
құстардан 
бозторғайлар  дала  белдеміне  тэн:  дала  бозторғайы 
(Меіапосогурһа
'
  197
I

саістсіга),
  кіші  бозторғай 
(Саіагиігеііа  сіпегеа),
 
түз  бозторғаиы 
(
Аіагиіа 
апктзіз)
  қатарлы  турлері  кең  таралған.  Бүлардың  да  өні 
даланың  сұрғылт  қоңыр  өңімен  жақсы  үйлескен.  Жаз  маусымында
олар күні бойы сайрайды. Даусы ашық, әні - эуенді.
Тырнатәрізділер  қатарына  жататын  кұстардан  акбас  тырна 
(АпіһгороШез  хщог)
  бірден  бір  дала  белдемінщ  өкілі  деп  саналады. 
Ақбас  тырна  -   жыл  қүсы.  Ол  жерді  аздап  қана  шұңқыраитып  ұя 
жасайды.  Ұясына  шөп  те  төсемейді,  3 - 4   жұмыртка  туады. 
жұмыртқасын  басуға  жэне  балапандарын  асырауға  аналық,  аталык
тырнаның  екеуі де қатысады.
Жыртқыш  құстардан  дала  қыраны 
(Адиііа  гарах),
 
күикентаи
(Ғаісо  паитаппі),
  қүладын 
(
Сігсиз тасгоигиз
)
  жиі  кездеседі.  Бұлар 
ұсақ  кеміргіштермен  эсіресе  саршұнакгармен  және  кесірткелермен. 
үлкендеу  жэндіктермен  (шегіртке,  шекшек)  коректенеді.  Құладын
бака, жыланды да ұстап жейді. 
.
.
.
 
-
Дала  белдемінде  сүтқоректілердің  негізгі  ею  тобы  оасым
кездеседі.  Бұлар  -   кеміргіштер  және  түяқтылар  қатарына  жататын 
жануарлар.  Бұл  екі  топтың  екеуі  де  шөп  кореісгілер  болғандыюан 
олардын  әркайсысы  қоректен  тапшылық  көрмейді.  Жэне  дала 
белдемінің  иендігі  мен  байтакгыгы  бұларға  қолайлылық  етеді.  Ал 
жазык  далада  суықтан,  бораннан.  жырткыштардың  шабуылынан 
корганып 
паналайтын 
корғаныстың 
жоктығына 
жэне 
судын 
талшылыгына  бұл  екі  топтьщ  жануарлары  екі  баска  жолмен 
бейімделген: кеміргіштер ін қазып мекендеу аркылы корғаныс табады 
және  балауса  жас  швптің  нэрімен  сусындайды;  тұяқты  жануарлар 
қолайсыз  кезде  сулы,  жағымды  мекенге  ауып  көшіп,  ұзақ  сапар 
шегуге қабілеттілігінің арқасында сайын далада еркін өмір сүреді.
Дала  белдеміне  тән  кеміргіштердің  негізгі  өкілдері  -   бозсуыр 
(Магтоіа ЪоЬак),
 
кіші  саршұнак 
(Сііеііиз ру&паеиз),
 
теңбіл  саршұнак 
(С. 
зизіісш),
 
аламан 
(Сгісеіиз сгісеіиз
) . 
(29-сурет).
 
Қосаяқтардың көбі 
шөл  белдеміне  тэн  жануарлар  болғанымен  кейбіреулері  дала 
белдемінде  кездеседі.  Мысалы,  үлкен  қосаяк 
(АПасЩа  тфг), 
секіргіш  косаяқ 
(А.  зіЬігіса),
 
жүнбалақ  косаяк 
фіриз  за&па). 
Бұлардың  бэрі  Қазакстанның  далалық  өлкесінде  кең  тараган. 
Кейбіреулері  (жүнбаяақ  қосаяқ)  құм  сілемдерін  қуалай  отырып 
орманды дала, жапыракты орман белдемшесіне дейін таралған.
198

?
4
*
П
V
6
I  
9
29-сурет. Дала белдеміне тэн жануарлар: 
дала кергісі; 2- кижегі  қоңыз -  скарабей;  3- акбас тырна; 4- дуадақ; 
безгелдек;  6- дала кыраны;  7- суыр;  8- теңбіл саршұнақ; 9- акбөкен.
199

Дала  алақоржыны 
(Ьа^игиз  Іа%игш),
  суыр,  саршұнақ,  Америка 
құрлығының  дала  белдемінде  мекендейтін  «шалғын  ип» 
(Супотуз) 
деп  аталатын  саршұнаққа  ұқсас  кеміргіштер  бір  жерге  топтасып 
колониялық  тіршілік  ететін  жануарлар.  Олар  жер  астын  шытырман 
қуыстармен  торлап,  жер  бетін  іннің  ауыз  тесіктерімен  және  жым 
жолдармен  шұбарлайды.  Кеміргіштер  өсімдік  жабындысына  және 
топыраққа үлкен әсерін тигізеді.  Колониялық тіршілік қауіп-қатерден
сақтану үшін пайдалы.
Қандай  бір  қауіпті  сезген  біреуі:  ысқырып  немесе  шиқылдап
хабар берісімен басқалары індеріне кіріп қорғанады.
Кеміргіштермен  көптеген  жыртқьші  жануарлар  қоректенеді
және  олардың  інін  күзен,  аққалақ,  т.б.  ұсақ  сүтқоректілер,  әртүрлі 
құстар паналайтын, балалайтын орынжай болдырып пайдаланады.
Азиялық далада  қоянтәрізділер 
(Ьа^отогрһа)
  қатарына жататын 
түйеқұлақтардың  бірнеше  түрі  (
Осһоіопа  сіаигіса, 
О.  раііазі) 
кездеседі.  Түйеқұлақтар  колониялы  тіршілік  етіп,  қыстық  азық  үшін 
ініне шөп тасып, пішен жинайды. Қоянтәрізділерден далалық аймаққа 
тән жануардың бірі -  орқоян 
(Ьериз  еигореиз).
  Ол  ін  қазбайды, қысқа 
пішен  жинамайды.  Көжектерін  шөптің  арасына,  бұтаның  түбіне  жер 
шұңқырайтып  жасаған  жатағына  туады.  Көжектері  алгаш  туғанда 
жүні толық жетілген, көзі ашық туады, тез ересейіп өздігінен тіршілік
ете бастайды. 
. . .
Дала белдеміне тән жұп түяқты жануарлардын негізгі  өкілдері
ақбөкен 
(8аі%а  Іаіагіса),
  жирен 
(Ргосарга  §иПигоза).
  Ақбөкен 
Еуразия даласының эндемик жануары.  Ол өте жүйрік: жазық даламен 
жоргалай жүгіргенде  жылдамдығы  80  км/сагатқа жетеді.  Бөкендердщ 
күйіті  желтоқсан  кезінде  басталады.  Күйіті  келген  еркек  бөкен  4 - 6  
үйіг  құрайды.  Күш-қуаты  мол  еркек  бөкеннің  жинаған  үйігінің  саны
кейде  15 -  20-ға да жетеді.  Үйіг иемдену үшін  еркек бөкендер аянбай 
сүзісіп  таласады.  Олар  қар  жұқа түсетін,  желге  ық жерлерде  қыстап, 
төлдеуден  бүрын  адам  да,  басқа  аң  да  жоқ  шалғай  жерлерге  безіп
кетеді. Мамырдың басында егіз төл туып өсіреді.
Алтай 
жотасының 
оңтүстік-шығысынан 
шығысқа 
қарай 
Монголия,  Солтүстік  Қытай  жэне  Ресейде  Туваның  оңтүстігіндегі 
жазық  және  үсақ  төбелі,  бұйратты  өлкелерді  жирен  мекен  етеді.  Ол 
сағатына  60  -   65  шақырымдық  жылдамдықпен  жүгіре  алады.  Бірак 
қалыңдығы  20  сантиметрден  асатын  қарда  әрең  жүгіреді.  Қыста 
бірнеше  мыңға  жететін  тобыр  құрады.  Ол  селеулі,  бетегелі
жайылымды сүйеді.
200

Тақ  тұяқты  жануарлардан  дала  белдемінде  жабайы  тарпан 
жылқысы 
(Едиш %теІіпі)
  XIX ғасырдың соңына дейін тағы  қалпында 
тіршілік  етіп  келді.  Тарпанмен  туыстас  Пржевальский  жылқысы 
(Едииз 
саЪаІІю)
  Монғолияның  қуаң  дала  белдемінде  жэне  шөлейт, 
шөлді  өлкелерінде  XX  ғасырдың  жетпісінші  жылдарына  дейін 
кездесіп  келді.  Қазір  Пржевальский  жылқысын  Еуропа  елдерінің 
зоопаркінен 
Монголия 
жеріне 
әкеліп  дала  белдеміне  қайта 
мекендестіру 
(жерсіндіру) 
жұмысы 
табысты 
жүріліп 
жатыр. 
Жартылай  есекке  саналатын  құландар  ертереккі  заманда Еуразияның 
жазық  даласында  үйір-үйірімен  босып  жүретіні  туралы  тарихи 
деректер  де,  мәліметтер  де  мол.  XX  гасырдан  бастап  далалық 
белдемде 
шаруашылықтың 
әртүрлі 
саласы, 
әсіресе 
егін 
шаруашылығы  кеңінен  өріс  алып  дами  бастауына  байланысты 
адамдар  құланды  дала  белдеміндегі  бұрынғы  мекенінен  ығыстырып, 
бүгінгі  кезде  Солтүстік  Иран,  Батыс  Үнді,  Монголия,  Қазақстан, 
Түркіменстан, 
Қытайдың 
шол 
белдемінде 
ғана 
қүландарды 
кездестіруге  болады.  Қүлан  оте  тозімді,  өміршең  жануар.  Азгантай 
гана қамқорлық жасалса құланның саны тез өседі.
Далалақ белдемде  кездесетін  жыртқыш  сүтқоректілер негізгі  екі 
топтан  қүралады.  Бірінші  топқа  экологиялық  факторлардың  кең 
аукымды ауытқуына төзімді,  қандай жағдай болса да бейімделіп өсіп- 
өне  беретін,  сондықтан  эртүрлі  табиғи  зоналарда  бірдей  таралған 
касқыр,  түлкі,  аққалақ,  борсық  қатарлы  эврибионт  жыртқыштар 
жатады.  Екінші  бір топты  қарсақ 
(Vиірез  согзак),
  мәлін 
(Ғеііз  тапиі), 
сасық  күзен 
(М тівіа  е\ег$таппі)
  қатарлы  нағыз  далалық  белдемге
тэн жыртқыштар қүрайды.
Дала  белдемінде  де  тундрадағыдай  өсімдік  қоректі  кейбір 
жәндіктердің  күрт  көбею  көрінісі  кездесіп  түрады.  Күрт  кебейген 
кезде  жәндіктер  өсімдік  жабындысын  түгелдей  жеп  қүртып,  жаппы 
биоценозды  елеулі  өзгеріске  үшыратады.  Мысалы,  дала  белдемінде 
шегіртке  әредік  күрт  кобейіп,  мекеніндегі  қоректік  заттың  бэрін  жеп 
бітіреді де ауып  көше бастайды.  Олардың санының көптігі  соншалық 
үшқан  кезде  күннің  көзін  көлегейлеп,  жермен  жорғалаған  кезде  жер 
беті түгелімен жыбырлап қозғалып бара жатқандай сезіледі.
10.5 Шөл ж ануарлары ны ң экологиялы қ сипаты
Шөл  белдемі  тропикалық'  белдем  мен  қоңыржай  белдемнің 
аралығында  орналасқан.  Ол  элемдегі  барлық  құрлық  жердің  23
201
- 
-  . 
_ 
: 
>  \  ; 
I

пайызын  иеленеді.  Шөл  белдемі  құрлықтардың  әлемдік  мұхиттардан 
алшақ,  орталық  бөлігінде  қалыптасады.  Жер  шарының  шығыс 
бөлігінде  шөл  белдемі  Солтүстік  Африкадан  (Сахара)  басталып, 
Аравия,  Батыс  Үндістан,  Орта  Азия,  Қазақстан  территорияларымен 
жалғаса  отырып  Орталық  Азияға  дейін  созылады.  Австралия
құрлығының да орталық бөлігін шөл белдемі иеленеді.
Шөл  белдемі  қуаңдығымен  ерекшеленеді.  Мұнда  жыл  бойында 
жауатын  жауын  — шашынның  жалпы  мөлшері  200  мм-ден  аспайды. 
Әлемдік  ең  үлкен  жэне  ең  құрғақ  шөлге  саналатын  Сахара  шөлінде 
жыл  бойында  бір  тамшы  да  тамбайтын  жылдар  кездеседі.  Жалпы 
қуаңшылықтың  радиациялық  көрсеткіші 
(М.И.Будыко 
индексі 
бойынша)  5-тен жоғары өлкелер  шөлге саналады.  Кей  шөлдердің жер 
бетінен  буланған  ылғалдың  мөлшері  сол  жылғы  жауын — шашынның 
мөлшерінен  20  -   25  есе  артық  болатындықтан  өсімдік,  жануарлар
ылғалдың тапшылығына жиі ұшырайды.
Шөл  белдемінің  жазы  ұзақ  жэне  жауын  —  шашынсыз,  ыстық.
Жылдық  ылғалдың  70  —  80  пайызы  (Қытайдың  солтүстігіндегі 
Алашань Ордос  шөлдерінде — 90  пайызы) көктемнің басында жауады 
да,  жаз  бойы  жауын  жаумайды.  Жаздың  ыстық  күндерінде  ауаның 
температурасы  45°С  -қа  дейін  жетеді.  Шілде  айының  орташа 
температурасы  +20  — 26°С  жылы,  қаңтардың  орташа температурасы 
-10°С  суықтықты көрсетеді. Жаздың ыстық күндерінде топырағының 
беткі  қабаты  60  -   70°С-қа  жетіп  қызады.  Желді  күндер  жиі  болып 
тұрады.  Кейбір  аса  қуаң  шөлдерде  желдің  жылдамдығы  30^ -   35 
м/секундқа  жетіп,  апатты  құм  дауылға  айналады.  Осындай  қүм 
дауылдар  бір  жылда  5  —  10  рет  қайталайтын  шөлдер  де  бар.  Жазда 
ыстық,  жауын-шашынсыз  және  жел  жиі  соғатындықтан  ауаның 
орташа  ылғалдығы  14  пайыздан  аспайды.  Гоби  шөлінде  кейбір 
күндерде  ауаның  ылғалдығы  6  пайызға  дейін  төмендейтіндігі
айқындалған.
Шөл 
белдемінің 
сұр 
топырағының 
құнары 
аз, 
ондағы
қарашіріктің мөлшері  1 —2 пайыздан аспайды.
Топырағының 
ылғалы 
аз, 
құнарсыз, 
климаты 
қатан
болғандықтан  шөл  белдемінде  өсімдіктің  түрлік  құрамы  аз  және
өсімдік  жабындысы  өте  сирек:  жылдық бастапқы таза өнімнің  құрғақ
салмағы  1000 килогектардан  аспайды.
Шөл  белдемінде  топырақтан  ылғалды  өзіне  сорып  алуга  жақсы
бейімделген 
өсімдіктер 
басым 
өседі. 
Олардың 
ұлпаларының 
осмостық  қысымы  мол,  тамыры  топырақтың  беткі  қабатына  кең

жүктеу/скачать 12,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: