Жануарлар экологиясы

Бір жерде тіршілік ететін әртурлі жан> ар қандай бір фактордың 
әсерін әртүрлі мөлшерде сезініп қабылдайды. Мысалы қысқы 
бұрқасын жел жазық далада мекендсйтін тұякты жануарларға (бөкен, 
қарақұйрык т.б.) аса қолайсыз әсер етеді. Ал сол далада інде тіршілік
ететін кеміргіштерге ешбір ықпал жасамайды.
Ортаның кейбір факторы ұзақ уақыт бойында соншалықты 
өзгеріске түспей түракты сакталады, мысалы мүхиттың түздылыгы, 
жердің тартылыс күші, ауаның қүрамы т.б. Керісінше температура, 
ылгалдылық, жел, жауын шашын, қоректік заттың коры, жыртқыш 
және бәсекелес жануарлардың саны т.с.с. экологиялық факторлар өте 
тез өзгереді. Факторлардың өзгеру деңгейі мен жылдамдыгы әртүрлі 
ортада бірдей емес. Мысалы құрлықтың бетінде температура үнемі 
ауытқып өзгеріп отырады, ал топьфактың қалың қабатында, судың 
түбінде температура айтарлықгай тұрақты болады және өзгерсе де 
баяу және аз мөлшерде ғана ауытқиды. Паразит жануарлардың қорегі 
әрдайым тұракты және жеткілікті, ал жырткыштар қоректік жемтігін 
таба алмай аштыкка ұшырауы жиі кездеседі.
Факторлар олардьгң құбылып өзгеру уақытына сәйкес кезеңдік 
және бейкезендік фактор деп 
жіктеледі. Дәлме-дәл бір мезгілде 
тұрақты қайталап тұратын факторлар — күн мен түннің, қыс пен 
жаздың алмасуы, табиғи су айдындарының қатуы мен еруі, өсімдік 
жамылғысының көктеп шығуы мен курауы т.б. — кезеңдік факторға 
жатады. Кезеңдік факторларға жануарлар ежелден бейімделіп 
| әдеттенген. Кездейсоқ, кенеттен әсер епгетін тұрақсыз факторлар 
бейкезеңдік факторлар тобын кұрайды. Мысалы жер сілкіну, вулкан 
атылу, жырткыш жануарлар шабуылдау, көшкін түсу, су тасқыны т.б.. 
Кезендік факторлар шығу тегіне байланысты біріншілік және 
екіншілік фактор деп бөлінеді. Біріншілік кезеңді факторлар әдетте 
ғарыштьпс, ғаламдық себептерге байланысты. 
Олар тірі ағзаларға 
алғашқы сезімдер мен әсерлерді тудыратын дабыддың (сигналдың) да 
рөлін аткарады. Біріншілік факторға мысал ретінде күннің ұзаруын, 
теңіздің лықсуы мен кайтуын атауға болады. Екіншілік фактор 
біріншілік фактордың әсерінен туындайды Мысалы күннің үзаруының
әсерінен климаттың жылынуы.
Экологиялық факторлар жануарларға эртүрлі жолмен әсер етеді: 
тітіркендіруші 
эсер: 
жануарларға 
түйсік 
тудырып 
тітіркендіреді. Оған жауап ретінде жануарларда физиологиялық, 
биохимиялық өзгерістер жүрілуі нэтижесінде факгордың эсеріне
бейімделеді;
- 
шектеуші әсер: фактордың ыкпалына төзе алмайтындай 
дэрежеде эсер көрсетеді. Ондай жағдайда жануар ол жерде мекендеп
9

түра алмайды. Не өлімге үшырші жойылады, нсмесе баска жшсқа
ығысып мекен ауыстыруға мәжбүр болады;
- модификациялаушы әсер: анатомиялық, морфологиялық 
өзгерістер тудырьш, сол арқылы жануарлардың бейімделуіне себепкер
болатын эсерлер жиынтығы;
- дабылдық немесе хабарлаушы 
эсер: 
ортаның 
басқа
факторларынын өзгерісі туралы алдын ала мәлімдейтін белгі (сигнал)
ретінде әсер етеді.
Факторлар жануарларға жеке-жеке емес, біріккен кешенді түрде 
эсер етеді. Тіршілік ортасының ағзаға тигізетін факторлар кешенінің 
жиынтығы ол ағзаның дамып жетіліп, көбеюіне шектеу жасамай, 
тіршілігіне толық м\мкіндік тудыратын мөлшерде болса ондай орта 
сол ағза үшін қолайлы орта болып саналады.
22,

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: