Жануарлар экологиясы

Денесіндегі жылу тсвдестігін (баланс) сақгауга сыртган алатын 
және ағзаның өзінің ішкі реакцияларының нэтижесінде өндіретін 
энергия көзінің кайсысы басым болуына баиланысты жануарлар екі 
тоика бөлінеці: экзотерми^шы (пойкилотермиялы) жэне эндотермиялы 
(гомойотермиялы).
- 
Экзотермиялы (немесе пойкилотермиялы) ягни салкын қанды 
жануарлар (грекше 
«экзос»
— сырт, 
«пойкчлос»
- өзгермелі, ауыспалы). 
Салқын канды жануарлардың денесінің температурасы тұракгы емес, 
сыртқы ортаның температурасының өзгеруіне байланысты өзгермелі 
болады.
Құстар мен сүтқоректілерден баска барлык жануарлар салқын 
қандылар (пойкилотермиялы) тобына жатады. Салқын қанды 
жануарлардың жылу алмасуьгаың негізгі ерекшілігі — оларда зат 
алмасу үрдісі қаркынсыз болатындықтан денесінен бөлінетін ішкі 
энергияның мөлшері аз, сондықтан жылу энергиясының басым 
көпшілігін сырткы ортадан (күн энергиясы жэне жердің қызуынан 
бөлінген 
энергия) 
алады. 
Салкын 
қандьшардың 
денесінің 
температу расы сыртқы ортаның температурасына тікелей тәуедді 
болуы міне осыған байланысты. Бірақ та олардың денесінің 
температурасы сыртқы органың температурасымен дэл бірдей емес, 
азды-көпті мөлшерде өзгеше болады. Суық кезде олардың денесінің 
температурасы 
қоршаған 
ортаішң 
температурасынан 
жоғары, 
ыстыкта ортаның температурасынан төмен болады. Көбелек, түктіара
тэрізді жэндіктердің денесінщ температурасы олар ұшпаи тыныш 
отьфған кезде сыртқы ортаның 10°С-тық температурасьшан 0,4°С-
0,8°С қана жоғары (10,4°С-10,8°С) болған. Ал олар жылдам ұшып 
белсенді қозғалған кезде денесінің температурасы 36-40°С-қа дейін 
жетіп, ортаның температурасынан (10°С) элдеқайда артьшатыны 
дэлелденген. Салқын канды жануарлардың зат алмасу үрдісі қанша 
баяу, қарқынсыз жүрілсе де одан азды-көпті эндогендік (іштен 
өндірілетін) энергия бөлініп шығады. Осы энергияның нәтижесінде 
денесінің температурасы ортаның температурасынан жоғары болады. 
Ал денесінің температурасы сырткы ортаның температурасьшан 
төмен болуы - ішкі секреция бездерінен бөлінген гормондардың әсері 
денесін салқындатып реттеуіне байланысты.
- 
Эндотермиялы (немесе гомойотермиялы) яғни жылы қанды 
жануарларға сыртқы ортаның температурасына тэуелсіз, денесінің 
ішкі температурасын тұракты сакгайтын жануарлар жатады (грекше 
«эндос» - ішкі, «гомойос» - ұқсас, бірдей деген ұғымды білдіреді). 
Бұлар - қүстар мен сүтқоректілер.
15

Гомойотермді 
жануарларда 
зат 
алмасу 
қаркыііды
жүрілетіндіктен, оның нәтижесінде бөлінетін энергия да мол болады.
Бұл энергия тек ішкі кызметтерді ғана атқаруға емес, денесінің
температурасын тұрақты деңгейде сақтап тұруға да жұмсалады. Және
денесінің жылуын сыртқы ортаға таратпай ұстап тұруына олардың
жуні мен іүбіті, қауырсыны үлкен рөл аткарады. Жүні мен
қауырсыны сыртқы ортаның суығы мен ыстығын денесінің ішкі
мүшелеріне өткізбеуге де көмегін тигізеді. 
С о н д ы қ тан
ортаның
температурасы өзгерсе де гомойотермді жануарлардың темгіературасы
өзгермей, түрақгы деңгейде сақгалады. Олардьщ денесіндегі жылу
теңдестігін сақтауға өзіндегі зат алмасу үрдісінен өндірілген жьшу
негізгі рөл атқарады, сыртқы ортаның денесін қыздыратын жылу
елеулі үлес қоспайды. Сондықтан да гомойотермді жануарларды
эндотермді немесе денесі іштен жьшынатын (ішкі жылу көзі арқылы
денесінің температурасын реттейтін) жануарлар деген кабат атаумен 
атайды. • 
" 
1 _ >
Гомойотермді (эндотермді) жануарлар өз денесінен бөлініп
шыққан жылумен қамтамасыз етілумен қатар, жылуды қанша
мөлшерде өндіріп, қанша мөлшерде жұмсауды кез-кезінде дәлме-дәл
реттеуте қабілетп. Сондықтан да олардың температурасының
тұрақгьшығы өзгермейді. Эндотермділіктің нәтижесінде жануарлар
сыртқы ортаның температурасына тәуелді болмай, еркін тіршілік
етуіне айтарлықтай жол ашылатындықтан эндотермділік қасиетінің 
жануарлар үшін маңызы зор.
Осындай реттеуінің нәтижесінде эндотермді жануарлардың 
денесінің температурасы жоғары мөлшерде болады және тұрақты 
сақталады. Қалыпты жағдайда құстардың ішкі температурасы 
шамамен 41°С деңгейінде. Құстардын жеміне және жеген жемінің 
сапасына байланысты 38-43,5°С аралығында ауытқиды. Сүтқоректі 
жануарлардың дене температурасы құстардан төменірек (36-37°С) 
жэне эртүрлі топтың сүрқоректі жануарларының дене температурасы 
бірдей 
емес: 
біртесіктілердің 
(Мопоігеташ)
тік 
ішегінің 
температурасы 30-33°С (ішкі температураны эдетте тік ішектің 
температурасын өлшеу арқылы зерттейді), қалталылардың ішкі
темперагурасы - 34°С, кеміргіштерде — 35-39,5°С, тұяқтьшар мен 
жыртқыштарда - 35,2 - 39°С.
Гомойотермді сүтқоректілердің кейбіреуі жылдың қолайсыз 
мезгіліңде қысқы ұзақ ұйқыга кетеді. Қысқы ұзақ ұйқы кезінде 
олардың денесінің температурасы төмендейтіні анықталған (суыр, 
саршұнақ, кіргіі, жарғанат, құстардан — ұзынқанат қарлығаш). 
Осылайша денесінің 
температурасының 
тұракты 
жоғарылығы
16

жылдың мезгіліне байланысгы ауысып отыратын жануарлар -

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: