(Ргоіоіоа ,  Ғіа&еііаха)

Тоғышар 
мен 
иенің өзара қатынасының нәтижесінде олардың 
эркайсысында морфологиялық жэне физиологиялық ерекшеліктер 
мен биологиялық ерекше сипаттар пайда болады:
Тоғышар ие ағзаның денесінің ішкі (эндопаразит) немесе 
сыртқы мүшелеріне орналасып (эктопаразит) табиғи сыртқы ортадан 
ажырайтындықтан 
көбінесе 
олардың 
дене 
құрылысында 
морфологиялық қарапайымдану (регрессия) жүріледі. Мысалы, иенің 
денесінің 
ішкі 
мүшелерінде 
тіршілік 
етуіне 
байланысты 
эндапаразитгердің 
сезім 
мүшелері 
жойылады. 
Үнемі 
бекініп 
қозғалыссыз болуына баиланысты қозғалыс мүшелері, дайын жэне 
сүйык жүмсақ заттармен қоректенуіне байланысты ас қорыту жүйесі 
қарапайымданады 
немесе 
түгелдей 
жойылады. 
Эктопаразит 
жәндіктердің 
қанаты 
жойылады 
(М: 
төсек-орын 
қандаласы). 
Балықтың денесіне жабысып тоғышарлық тіршілік ететін ларнеа 
дейтін ескек аяқты шаянның ересегінің дене пішінінің өзгеруі 
соншалық оны шаян деп тану мүмкін емес: денесінің бунақтары 
жойылып қүрггарға үқсас үзын тұлғадан қүралған, басының орнына 
балыкгың денесіне бекінуге арналған көп тармақты өскіндер пайда 
болған (11-сурет). Оның шаян екеиің тек одан т\тан дернэсілдеріне 
қарап қана тануға болады. Дернэсілдерінің пішіні мен қүрылысы 
шаяндарға тэн сипатынан өзгермеген.
*
» I
*
9 Ш
•
(
Й
*
Ш^я: 2 ш 'к
■
'
11-сурет. Ескекаякты лернея шаяны: 1 - науплиус дернэсіл; 2 -
дамуының кейіяіреккі кезеңі; 3 — жүмыртқа түтіктері дамыған ересек 
үрғашы шаян
76

Паразиттердің қан айналым, жүйке жүйелерінің қүрылымы да 
қарапайымданып, атқаратын міндеті босаңсиды. Сонымен қатар ие 
агзаның денесшін қарсылық әрекетгерінен қорғануға арналған бір 
шама ерекшеліісгер қалыптасады. Ие ағзаның ас қорыту жүйесінде 
тіршілік ететін тоғьппарларда иенің ас корытатын ферменттерінің 
әсерінен корғануға бейімделіп денесінің сырты кутикула, хитин, 
известленғен қауаршақ тірізді берік жэне қатты жамылғылармен 
капталады. Даму барысында бір иеден екінші иеғе ауысу аркылы өсіп 
жетілетін тоғышарлардың жүмыртқа, дернәсілдері бір иеден сьфтқы 
ортаға шықкан соң келесі ие ағзаны іздеп тауып, оның денесіне кіріп 
жайғасу оңай іске аспайды. Олар осы кезде өте көп шығынға 
үшырайды. Жалпы кандай да бір түр немесе популяция жойылып 
кетпеуі үшін оның өсімі өлімінен артык болуға тиіс. Жоғарыда 
айтылғандай тоғышарлардың өлімі көп болғандьпсган олардың
өсімталдыға да өте жоғары. Мысалы, сиыр таспа қүрты тэуліғіне 
900000-1300000 жүмыртқа туып, сиырдың жапасымен бірғе сьфтқы 
ортаға шығарады (Карузина, 1967), адам аскаридасы жылына 50 
миллионнан астам жүмыртқа табады. Осынша көп жүмыртқалық 
(аналык) жасушаны өндіріп дамыту үшін тоғышарлар энергияны көп 
қажеттенеді. Энергияны ие ағзаның дайын үлпасымен қоректену 
арқылы камтамасыз етеді. Сондыктан ие ағзаның денесінде тіршілік 
ететін тоғышарлар энергиянын да қоректік заттын да тапшылыіътна
• үшырамайды. Жиі-жиі туу жэне бір ретте коп үрпақ тауып 
популяңияның 
өсімталдығын 
сақтау 
міндетіне 
байланысты 
тоғышарлардьщ жыныс мүіпелері күпггі дамиды жэне көбінесе кос
жынысты болады.
Өзінің иесін міндетті түрде өлтіріп тынатын тогышарлықтың
түрі де кездеседі. Мүндай тогышарлық әсіресе жүмырткасы басқа бір 
жәндіктің 
жүмырткасында 
немесе 
дернэсілінде 
тогышарлық 
тіршілікпен дамып жетілетін жэндіктерде жиі кездеседі. Мысалы, 
теленомус, апантелес 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: