Жануарлар экологиясы

қоректік  жем  немесе  орынжай,  қорғаныш  әзірлеп,  көмектесіп,  ал 
екінші түрдің жануары біріншісіне ешбір әсерін тигізбеи онымен бірге 
тіршілік  етсе  бұл 
комменсалдық  тіршілік 
деп  аталады.  Мысалы, 
тундрада ақ түлкі ақ аюды төңіректеп жүреді де одан қалған жемтіктің 
қалдығын  жеп  күнелтеді.  Торғайлар  түяқты  жануарлардың  қиында 
қорытылмай  калған өсімдіктің түқымын теріп  жейді. Жабысқақ балық 
акуланың терісіне жабысып тіршілік етеді де акуланың жеген жемінін 
қалдықтарымен  қоректенеді.  Ал  бүдан  акула  ешбір  зиян  шекпейді. 
Суда  тіршілік  ететін  көптеген  жануарлар  былқылдақценелілердін 
бақалшығына 
кіріп 
жыртқыш 
жануарлардан 
корғанады. 
Кеміргіштердің  інінде  тұрақгы  мекендеп  індегі  шірінді  заттармен 
қоректенетін  жэне інді  суықтан,  желден,  жыртқыштардан  қорғанатын 
баспана  ретінде  пайдаланатын 
буынаякгы 
жануарлар 
көптеп 
кездеседі,  бірақ олардың  інде мекендеуінен  кеміргіштерге ешбір  зиян 
да  пайда  да  келмейді.  Осылайша  бір  жерде  тіршілік  ететін 
жануарлардың  біріне  пайдалы,  ал  екіншісіне  пайда  да  келтірмейтін, 
зиян да шектірмейтін қатынастың түрлері комменсализмге жатады.
Жануарлардың  арасында  өзара  тиімді  қарым-қатынастар  кең 
таралған.  Мұндай  екі  жақты  тиімді  байланыс 
мутуализм 
(латынша: 
тиіииз
  -  өзара,  бір-біріне)  деп  аталады.  Екі  түрлі  жануардың  өзара 
тиімді  байланысының  ол  жануарлардың  тіршілігі  үшін  шарттылығы 
бірдей  емес.  Кейбір  мутуалистік  байланыс  уақытша,  міндетті  түрде 
емес,  әредік  бір-біріне  тиімді  әсер  көрсету  деңгейінде  дамиды. 
Мысалы,  кәдімгі  тасшыбжық 
(Оепапіһе  оепапіһе  Ь.)
  дейтін  кұс 
саршұнактың  денесінен  оқыра  шыбынының  дернәсілін  теріп  жеу 
арқылы  өзі  қоректенеді,  саршұнақты  паразитган  құтқарады.  Бірақ 
бұлар  бір-біріне  мұндай  көмек  жасамаса да  тіршшік  ете  алады.  Қола 
қоңыздың 
(Сеіопіа  аигаіа)
  дернәсілі  құмырсқаның  илеуінде  дамып, 
илеудегі  шіріп  көгере  бастаған  шөптің  қалдықтарымен  қоректенуі 
арқылы илеудегі көгерткіш саңырауқұлакгардың шірітуінен қорғайды.
Біте 
(АрһШісіае)
  тұқымдас  жэндіктер  өсімдіктің  шырынын 
сорып,  қорытылмаған  қант  тәріздес  көмірсуларды  нәжісімен  бірге 
бөліп  шығарады.  Құмырсқалар  бітенің  нәжісіндегі  кант  қоспасымен 
қоректенумен қатар оларды жыртқыш жәндіктерден қорғайды.
Бірге тіршілік ететін екі түрлі жануардың бірі  екінші жануарсыз 
тіршілік  ете  алмайтын  дәрежеде  тығыз  байланыс  түзуін 
симбиоздык 
(
5
утЬіо
5
І
5
  —  бірге  тірлік)  немесе 
селбестік  байланыс 
деп  атайды. 
Жануарлардың  арасындағы  селбестік  (симбиоз)  тіршілистің  дэлелі 
ретінде термит 
(І
5
оріега)
  пен оның ішек куысында тіршілік ететін  көп 
талшықгылар 
(Нурегта5Хі&іпа)
  катарына  жататын  бір  жасушалы 
жануарлардың 
өзара 
байланысын 
қарастырайык: 
кураған
92

өсімдіктердің  кұрамында  жасұнық  (клетчатка)  басым  болатьшы 
малім.  Бірақ  термнтгерде  жасұныкты  қорытатын  фермент  болмайды. 
Ал аталган көп талшыкгы бір жасушалы жәндіктер жасұнықгы  қантқа 
ыдьфатып 
корытатын 
В 
-  
глюкозидоза 
ферментін 
түзіп 
шыгаратьшдықіан  термитгің  жеген  ку  агашьгадагы  жасұнықты 
қорытады.  Есесіне  көп  талшықгьшар  термиттің  ішегінің  ішівде 
сыргқы  ортаның  қолайсыз  әсеріне  ұшырамай,  қорекпен  қамтамасыз 
етіледі.  Көптеген  шеп  қоректі  жануарлардың  (күйіс  қайтаратын 
жануарлар,  кеміргіштер,  мамыр  зауза  қоңызы,  шегірткелер  т.б.)  ас
қорыту жүйесінде селбес (симбионт) жануарлар кездеседі.
Жогарыда сипаттаган  биоценоздық байланыстың  негізгі түрлері 
табиги  жагдайда  белгілі  бір  жануарлардың  өзара  әсерлесуінің 
нэтижесінде  жүзеге  асады.  Биоңенозды  қүрастырушы  түрлердің 
арасындагы  алуантүрлі  катынастар  экожүйенің  ұзақ  дәуірлер 
бойьшдагы  тарихи  дамнде  пайда  больш  қалъттасады.  Биоценозды 
құрастырушы  түрлер  өзара  бейімделіп,  бір-біріне^  икемделуінің 
нэтижесінде  олардың  өзара  әсерлесу  қатынастары  үйлесімін  тауып 
тұрақгалады.  Түрлердін  бірге  тіршілік  етуін  демеуші  байланыстар 
қанша берік жэне мол болса биоценоздагы біріккен  селбеспк тіршшік 
сонша  тұрақгы  болады.  Тарихи  ұзақ  дәуірлер  бойында  дамьіп 
қалыптаскан  табиги  экожүйедегі  қауымдастық  міне  сондықган  берік 
жэне тұрақгы болады. Ал егістік алаңы, бау-бақша, көшедегі көгалдар 
мен  екпе  агаштар,  аквариум,  тогандардагы  қауымдастық,  (биоценоз) 
тұрақсыз жэне адамнын көмегінсіз өздігінен ұзақ тіршілік етіп тұруга
қдбілетсіз.
6. Жануарлар тіршілігіндегі мезгілдік өзгерістер
Жыддың 
мезгіліне 
байланысты 
жануарлардын 
тіршіліп 
айтарлықтай  өзгеріске  түседі.  Әсіресе  солтүстік  жэне  қоңыржай 
климатты  белдемдерде  тараган  жануарлардың  тіршілік  эрекетгерінде 
мезгілдік  озгеріс  айқьш  байқалады.  Жануарлар  мезгілдок  озгеріске 
түсудің  нэтижесінде  табигаттың  жыл  сайын  белплі  бхр  мезгідде
қайталап тұратын кұбылыстарына бейімделеді.
Жануарлардың  өмірінің  эрбір  кезеңі  жылдын  сол  мезгіліндеп
табиғаттьщ  жагдайына  сэйкес  келетіндіктен  жануарлар  табиги 
ортаның  мезгілдік  өзгерістеріне  төзіп  тірі  калу  қабшегі  артады. 
Жылдьш  мезгіліне  сэйкес  жануарлардың  денесінде  физиологиялық, 
морфологиялық  өзгерістер  жүріледі.  Мезгілге  сәйкес  күннщ  ұзарып, 
қыскзруының  салдарынан  тәуліктегі  жарық  уақыттың  өзгеруі 
жануарлардың  дене  кұрылысы  мен  функциялык  эрекеттерінщ 
өзгеруіне негізгі сигналдық рөл аткарады. Тэуліктеп  жарық уақытгың 
мөлшері  жануарларга  температураның  мезгіддік  өзгерісі  туралы
93

алдын  ала  белгі  береді.  Сондықтан  да  солтүстік  және  қоңыржай 
белдемде 
тіршілік 
ететін 
жануарлардың 
дерлік 
барлығында 
фотокезецділік әсерін сезініп оған жауап ретінде жыл мезгілдеріндегі 
клнматтық өзгерістерге бейімделу қабілеті дамыган.
Әсіресе күз мезгілі  басталысымен  барлық тіршілік ортасындагы 
тіршілік  жагдайы  өзгереді:  күн  қысқарып  тәуліктік  жарықтың 
мөлшері  азаяды; ауаның және топырақ пен судың бегкі  қабаттарының 
температурасы  салқындай  бастайды.  Көптеген  жануарлардың  іс 
әрекеті бэсевдеп, баяулай бастайды.
Бүл  кезде  қарапайымдардың 
(Ргоіоіоа)
  көбеюі  тыйылып,  зат 
алмасуы  баяулайды.  Үзамай  қоректенуі  түгелдей  тоқтатылып, 
жасушасындагы  артық  суды  сыртқа  бөліп  шыгарады  да  қатты 
қабыршаққа (циста) оранып  қысқы үйқыга кетеді.  Көктемде қоршаган 
ортаның  температурасы  жыльшып,  оңтайлы  жагдай  басталысымен 
қарапайымдар  циста  қабыршагынан  шыгып  белсенді  тіршілікке 
ауысады.
Күзде  суда  салқындық  сезіле  бастаганда  гндралар  суга  аталық, 
аналық  жыныс  жасушаларын  шашады да  өледі.  Аталық  жэне  аналық 
жасушалары  қосылып ұрықтануының нәтижесінде жүмыртқа түзіледі. 
Түзілген  жүмыртқа  бірнеше  рет  бөлшектеніп  көп  жасушалы 
әмбриотека  деген  ұрықгы  түзеді.  Бүл  үрық  (эмбриотека)  қатты 
қабыршақпен  қапталып,  қысқы  суық  мерзімді  өткереді  де  келесі 
көктемде одан гидра дамып жетіледі.
Жауынқүрты  жазда  топырақтың  беткі  қабатына  таяу  тіршілік 
етеді. Ал  күзге қарай тогіырақтың 2-2,5  метрге дейінгі терең  қабатына 
түседі.  Топырактың  терең  қабаты  қыста  қатпайтындықган  олар  қыс 
бойында белсенді тіршілігін тоқтатпайды.
Былкыгщакденелердің  тіршілік  әрекеттері  қыста  өте баяулайды. 
Олар қимылсыз мелшиген жагдайда қыстап шыгады. Шалшықшы үлу, 
тоспа  үлуы,  қошқар  мүйіз  үлулар  сыртқы  ортаның  жагдайы 
қолайсыздана  бастаганда  бақалшыгының  аузын  сілемейлі  қақпақпен 
жауып,  белсенсіз  тіршілікке  кошеді.  Аузы  жабылган  бітеу  бақалшық 
оларды  суықтан  қоргайды.  Сонымен  қатар  олар  мүзбен  бірге  ешбір 
жарақатсыз  қатып,  мүз  ерігенде  тіршілігін  жалғастырады.  Су  түбінде 
мекендейтін  айқүлақ  үлулар  қыста  су  түбіндегі  батпаққа  кіріи 
қыстайды. 
Қүрлықта 
мекендейтін 
үлулар 
(жүзім 
үлуы 
т.б) 
бақалшыгының аузын  сілемеймен  бітеп, топырақтың беткі  қабатында. 
жапырақтардың арасынан қолайлы орьш тауып қыстап шығады.
Күзгі  суык  басталысымен  жәндіктердің  қимыл  қозғалысы,  өеу 
даму үдерістері  баяулап,  ішкі  сөл бездері  жүйесінің  ретгеуші  эсерінің 
нэтижесінде  қысқы  «үзақ  үйқыга»  кетеді.  Бүл  диапауза деп  аталады.
94

Диапауза  кезінде  жануарлар  уақытша  физиологиялық  іс  әрекепн 
тоқгатып  зат  алмасудың  биохимиялык  кұбылыстарын  ең  төмен 
деңгейге  жегкізу  арқылы  денесіндегі  қоректік  қорды  аса  үнемді 
жұмсап,  келесі  көктемнің  жылы  мезгіліне  дейін  тіршілігін  сақгай
алады. 
\
Диапауза 
Ц 
жыл  мезгіліне  сәйкес  коршаган  ортада  тұрақгы
кайталап  тұратын жагымсыз факторларга бейімделу  болып табылады. 
Әр  түрлі  жәндіктердің  даму  сатысының  әртүрлі  кезеңінде  қысқы 
диапауза  басталады.  Лимоншы  көбелек,  қалақайшы  көбелектердің 
ересегі  кыстап,  диапаузаны  басынан  кешіреді.  Ал  шалкан  ак 
көбелегінің  қуыршағы  қыстайды.  Көп  жасты  қоңыздарың  басым 
көпшілігінің  дернәсілдері  қыстайды.  Жұмыртқа  кезінде  диапаузаға 
кіруді  ұрықгык  (эмбриондык)  диапауза  деп  атайды.  Мысалы 
шегірткелер,  жұпсыз  жібеккөбелегі  жұмыртқа  сатысында диапаузаға 
кіріп  қыстап  шығады.  Жабайы  ара,  түкті  ара  катарлы  қауымдық 
тіршіліктегі  жәндіктердің  ұрықганған  аналығы  ғана  қыстайды, 
өзгелері  күзгі  суық  басталысымен  өледі.  Қыстап  шықкан  аналық  ара 
көктемде жұмырткалап, жаңа тұкым тобының негізін салады.
Бал арасының басқа жәндіктерден ерекшелігі, олар қыста сіресіп
катьга,  серейген  калыпка  түспейді.  Олар  барлығы  бір  жерге  үйіліп, 
бірін-бірі  жылытады.  Жаздай  жинаған  балдарымен  қоректеніп,  зат 
алмасу  мен  қозғалыс,  қимылдарын  тоқгатпай  қыстап  шығады.  Бірден 
зат  алмасуы  токтамағандықтан  өздерінен  де  аздаған  жыл};  бөлініп, 
'денесінің  температурасы  кыста  +10°С  шамасында  сақгалады.  Күзде 
жәндіктердің  денесінде 
қыстың 
колайсыз 
климатьіна  төзуге 
бағыггалған  дайындык  жүріледі.  Атап  айтсақ,  денесіне  қоректік 
затгың  қорын  (май,  көмірсу)  көптеп  жинап,  ұлпаларындағы  судың 
мөлшерін  азайтады.  Есесіне  суықга  қатпайтын  глицерин  тәріздес 
заттардың  мөлшері  көбейеді.  Қолайсыз  мезгілдің  басталарын 
сезісімен  жәндіктер  қыстайтын  жайлы  орын  табуға  камданып  курап 
түскен  жапырактың  арасына,  ағаштың  қабығының  арасына  т.б  жылы 
жерлерге  жайғасады.  Топырақта  тіршілік  ететін  жэндікгер  мен 
олардың  дернәсілдері  топьфақтың  терең  қабатына  қарай  орньш 
ауыстырады.  Жэндіктер  қыста  мүлдем  қатып  қалмайды,  тоңазыган
күйде қыстап шығады.
Қыскы  ұзак  ұйкыдан  (диапауза)  жәндіктер  көктемде  оянып
тіршілік  іс  әрекеттерін  жалгастыра  бастайды.  Қалақайшы  көбелек, 
лимоншы көбелек, шыбын т.б ересек сатысында қыстайтын жэндіктер 
сэуірдің  басында-ақ  жанданып  ұша  бастайды.  Дернәсіл,  куыршақ 
сатысында 
қыстаған 
жэндіктер 
дамып 
жетілу 
үрдістерін
жалғастырады.
95

Денесінің 
ішкі 
температурасы 
тұрақсыз 
салқын 
канды
омыртқалы  жануарлардың  да  көпшілігі  кысты  ұзак  ұйқыда  өткізеді. 
Мысалы  балықтың  кейбір  түрлері,  қосмекенділер,  бауырымен 
жоргалаушыларды атауга болады.
Балыктардың  бір  жылдық  өмірінде  жетілу,  көбею,  қоңдану, 
қыстан  шығу деген  бірнеше тіршілік кезеңі  ауысады.  Бұл  кезеңдердің 
эр  қайсысы  ортаның  эртүрлі  жагдайын  талап  етеді.  Бұндай  ерекше 
талапқа  сэйкес  әртүрлі  жагдайлы  орталар  эрдайььм  бір-біріне  жақын 
жерден табыла бермейді.  Сондықтан балықтар жыл бойында эр жерге 
қоныс  аударып  көшіп  жүруге  мэжбүр  болады.  Уылдырық  шашатын 
қолайлы  мекен  іздеп  көшу,  қоректік  зат  мол  мекенге  көшу  т.б. 
Балықтардың 
басым 
көпшілігі 
көбею 
кезінде 
қоректенбейді. 
Уылдырық  шашып  біткен  соң  олар  өте  қарқынды  қоректенуді  талап 
етеді..  Сондықтан  олар  қорегі  мол  мекен  іздеп  көшуге  тура  келеді. 
Қыста  су  суыган  кезде  көптеген  түрлі  балыюгың  тіршілік  қаркыны 
бәсендеп,  кейбіреуі  тоңазыган  қозгалыссыз  күйге  де  енеді.  Осыган 
байланысты  олар  тобымен  бір  жерге  қыстап  шығуга  қолайлы  мекен 
іздеп  көшеді.  Табан,  сазан,  көксерке  т.б  түрлі  балыкгар  үлкен 
өзендердің  құйганьша  барып  қыстау  үшін  көшеді.  Олар  өзеннің 
құйганьша топтасып терең үйірімдерде қыстайды.  Мөңке жэне т.б бір 
неше  түрлі  балықгар  су  түбіндегі  балшыкқа  кіріп  тоңызган  күйде 
қыстап  шығады.  Алабұға,  шортан  қатарлы  жыртқыш  балықтар  қыс 
бойында  белсенді  тіршілік  етеді,  алайда  коректену  қарқыны  қыста 
аздап бәсеңдейді.
Қоңьфжай  жэне  суық  климатты  белдемде  тіршілік  ететін 
қосмекенділер  қыстың  колайсыз  маусымын  қысқы  ұйқыда  өткізеді. 
Күзде  қьфкүйек  айынан  бастап  олар  қыстайтын  орын  іздеп  қоныс 
аудара  бастайды.  Көшуден  бұрын  шөпбақалар  бір  жерге  жиналып 
топтасады.  Олардың  көшуіне  күзгі  суыктың  басталуы  ғана  емес, 
сонымен  қатар  қоректенетін  жәндіктердің  азаюы  да  себеп  көрсетеді. 
Шөпбақалар  түбіне  дейін  тағандап  катпайтын  суға  жиналып  су 
түбінде  немесе  биік  жарқабақтардың  түбінде  қыстайды.  Қысқы  ұйкы 
кезінде  бақалар  тек  терісі  арқылы  ғана  тыныс  алады,  күзде  денесіне 
жинаған  қоректік  заттардың  корымен  қоректенеді.  Қысқы  ұйқы 
кезінде  олардың  зат  алмасу  үдерісі  күрт  бәсеңдейтіндіктен  денесінің 
температурасы  да  төмендейді.  Бақалар  денесінің  температурасы  -1,0 
градусқа  жетіп  тоңазығанға  дейін  төзе  алады.  Дене  температурасы 
одан артык суыса өлім қаупіне ұшырайды.
Құрбақа,  құйрықты  бака,  сүйіртұмсык  бакалар  құрлықта 
кеміргіштердің иен інінде, ағаш, бұталардың түбіріне жиналған құрғак 
шөп,  жапырақтардың  астына  немесе  тастың  астына  қыстайды.
96

Құйрыкты  бакалар  денесінің  -1,5  градусқа  дейін  тоңазуына  төзе 
алады.
Қосмекенділердің  белсенді  тіршілігі  көктемде  ерте  басталады. 
Шөпбакалар  сәуірдің  бастапкы  күндерінен  қысқы  ұйкыдан  ояньш, 
белсенді  тіршілік  ете  бастайды.  Құрлыкта  қыстаған  қосмекенділер 
қыста  көктемде  суга  келіп  жүптасып,  ұрықтанады.  Олар  суға
уылдарық шашады.
Бауырымен 
жорғаушылар 
да 
қыста 
тоңазыған 
күиде,
қозғалыссыз  өткізеді.  Кесірткелер  інде  қыстайды.  Інінің  аузын 
жапыракпен,  топырақпен  бітеп,  қысқы  үйқыға  кетеді.  Су  жыландары 
күзде  қүрлыққа  шығып,  кемірғіштердің  30-40сантиметр  терең 
казылған  ініне  кіріп  кыстайды.  Сүр  жыландар  жер  астындағы  үңгір 
куыстарға  тобымен  жиналып  барлығы  бірғе  қыстаиды.  Жер 
астындағы  терең  (60-200см  дейін)  үңгір,  куыстарыды  тауып  алып 
кыстайтындыкган  қыстақ  орнының  температурасы  +2°С  -тан  +4°С 
шамасында  болады.  Сүр  жыландардың  кыста  топтасып  жиналған
үңгірін көпшілік халык «жыланның ордасы» деп атайды.
Қүстардың тіршілік жағдайы да табиғаттың мезгілдік өзгерісіне
тәуеяді.  Табиғатта  жыл  сайын  бір  мезгілде  қайталанып  түратын
тұракгы  құбылыстар 
мезгілдік  ыргақ 
деп  аталады.  Құстардың
өмірінде де табиғатгың мезгілдік өзгерісіне сәйкес биологиялык ырғақ
айқын  байқалады.  Жылдың  әр  мезгілінде  табиғат  жағдайының
өзгеруіне  сәйкес  құстардың  тіршілік  айналымы  көбеюге  әзірлену
I кезеңі, түле>; кезеңі,  қысқа дайындық жасау және  қыстау  кезеңі деген
бірнеше кезеңнен құралады.
Көбеюге  дайындалу  кезеңінде  жұптасатын  косарын  (жұбын)
тауып,  ұя  салатын  мекен  орнын  тауып  иеленеді.  ¥ я  салатын  орынды
әдетте  еркегі  тауып  иеленеді  де  соңыра  оған  ұрғашылары  келіп
қосылады. Үя салатын орынды жэне қосарланатын жұбын табар кезде
құстардың  еркегі  сайрауық  келеді.  Қазтәрізділер  және  жыртқыш
құстар  көбінесе  қыста  жұптасатьга  қосарын  тауып  алатындыкган  ұя
салар  жерін  олар  жұбымен  жүріп  таңдайды.  Жұмыртқа  басып,
балапан өсірер кезеңінде кұстар отырыкты тіршілік етеді.
Түлеу  кезеңі  эртүрлі  құста  әртүрлі  әрқилы  сипатта  жүріледі.
Түлеу  әдегте  жұмыртқалағаннан  кейін  жүріледі.  Торғайтәрізділер 
қатарына жататын құстардың түлеуі баяу жүріледі. Түлеген кезде олар 
мекен-жайын  ауыспайды,  бұрынғы  мекеннінде,  бірак  көзден  тасалау 
жерді  талғап  тіршілік  етеді  жэне  ұшу  белсенділігі  аздап  бэсеңдейді. 
Тауықтэрізділерге  жататын  құстардың  түлеуі  қарқынды  жүрШ  т
ез 
бітеді.  Олар  түлеген  кезде  жасырын  тіршілік  етеді.  Қазтэрізділердің 
түлеуі  өте  кыска  уақытқа  сыйысып  қарқынды  жүріліп  бітеді.
97

<
Сондыкгган  олар  түлеген  кезде  ұзаққа  ұша  алмаиды,  ен  шалган 
мекенге  орын  ауыстырып,  үлкен  топ  құрып  тіршілік  етеді.Олар 
түлеген  кезде  өте  жүдеп,  ариды.  Қыста  жануарлардың,  соның  ішінде 
әсірісе  құстардың  қажетті  мөлшерде  қорек  тауып  жеу  мүмкіндігі
қиындауының  салдарынан  олардың  жалпы  тіршілік  жағдаиы 
нашарлайды.  Жәндіктер  қысқы  ұйқы  кезінде  жасырын  жерге 
тығылатындықтан,  тұқым,  жемістер  топыраққа,  қарға  көміліп 
қалатындыктан,  су  қатып,өзен  көлдер мүзбен  жабылатындықтан  және
қорек 
іздеуімен 
шұғылданатын 
сөткедеп 
жарық 
уақыттың
қысқаруына оаиланысты толық қоректене алмаиды.
Сондықтан  қысқа  дайындалу  кезеңінде  құстар  өте  қарқынды 
қоректеніп  жақсы  семіреді.  Бұл  отырыкты  құстар  үшін  қыстың 
қысымшылығына  шығынсыз  төзуге,  жыл  құстары  алыстағы  жылы
аимақтарға арымаи,  жүдемеи  ұшып  жетуіне жәрдемдесепн  оеиімделу 
болып табылады.
Құстардың  кейбір  аздаған  түрлері  қыста  жейтін  азық  жинап 
сақтайды.  Мысалы  самыршы  дейтін  құс  самырсын  жаңғағын  жинап 
тогіыраққа  немесе  шөптің  астына  көміп  сақтайды.  Орманқарғалар  да 
емен  жаңгағын  осылайша  қысқы  азығы  үшін  жинайды.  Орман 
көктекесі 
еменнің, 
жөкенің 
тұқымын 
ағаіптың 
қабығының 
жарықшактары  мен  қуыстарына  жинайды.  Шымшықтар  шырша, 
қарағай, 
аршаның 
тұкымын 
және 
жәндіктер 
мен 
олардың 
дернэсілдерін  қысқы  азық  болдыруға  жинап,  ағаштың  қабығының 
арасына, ағашка өскен кыналардьщ арасына жасырып сактайды. 
Құстардың кыстың қолайсыз жағдайына бейімделуінің тағы бір негізгі 
түрі-көшпелілік.  Көшпелілік  сипатына  қарай  кұстарды  отырықты, 
көшпелі жэне жыл құстары деген 3 топқа бөледі.
Отырыкты  кұстар жыл бойында бір ғана мекенде тіршілік етеді- 
мекенін  ауыстырмайды.  Мысалы  кэдімгі  торғай, ұзак,  көккептер, қүр, 
еұрқұр  т.б.  Жазғы  жылы  мезгілмсн  салыстырғанда  қысқы  суықта 
қандай  да  жануардың  денесінен  бөлінетін  жылудың  мөлшері  мол 
болатын  белгілі. Денесінен бөлінген  энергняның орнын  қорек арқылы 
қалпына  келтірсді.  Отырыкты  құстар  қыста  сөткенің  жарық уақытыи 
үнемі  жем  іздеп  қоректенумен  өгкізеді  жэне  жылы  мезгілде денесіне 
жинаған майды тұтынып кыстан аман шыгады.
Үя  салын  жүмыртқалаған  мекенінен  қыста  ондаған,  жүздеген 
шакырым  жерге  дейін  коныс  аударатын,  бірак  көшетін  жолы  да, 
кыстайтын  жері  де  тұрақты  емес  құсггар  көшненді  қүстар  тобына
ф
жатады.  Мысалы  шымшық,  көктеке,  тоқылдак,  таған,  т.б  көптеген 
құстар кайда қар аз, қорек мол болса, сонда көшіп барып кыстайды.
98

Жазда  қоңыржай  климатты  белдемдерге  келіп  жұмыртқалап, 
күзгі  салқын  басталысымен  жылы  жакқа  кайтып  кететін  кұстар  жыл 
кұстары  деп  аталады.  Олардьш  келетін,  қайтатын  жолдары  тұрақты, 
және олар  жыл  сайын  бірнеше  мыңдаған  шақырымдық  жолды  басып 
өтеді.  Олардың  көктемде ұшып  келетін,  күзде  қайтатьш  мезгілі  келіп 
жұмырткалайтын  мекеніндегі  табиғатггың  жағдайьша  байланысты. 
Кейбір  құстар,  айталық ұзынканат  қарлығаштар  күннің  жылылығына 
карамастан  ерте  қайтып  кетеді.  Мұның  себебі  олар  әуеде  ұшып 
ж\рген  жәндіктермен  қоректенеді.  Ал  бұл  жәндіктер  аздап  ғана 
салкын  түсе  бастаса  тез  азайып,  ұшу  белсенділігі  күрт  бэсеңдейді. 
Қарапайым  карлығаш  күзде  кеш  қайтады.  Өйткені  олар  тек  ұшьіп 
жүрген  жэндіктермен  ғана  емес,  ағаш  бұталарда  тіршілік  ететін 
жэндіктермен  де  қоректене  алады.  Үйректер,  шалшықшылардың  кей
түрлері мұз кататын кезде ғана жылы жақка бет бұрады.
Жыл  кұстарының ұшып  келу уакытында да эр құстың өзіне тэн 
ерекшелігі  бар.  Сарғалдақ  пен  бұлбұлдар  ағаштың  сұлбасында 
тіршілік  ететіндіктен  ағаш,  бұталар  жапырақ  жая  бастаған  кезде 
келеді.  Қамыста мекендейтін  айқабақ  су  жағасьгаың  өсімдіктері  өсіп 
шыккдн  кезде,  қарлығаш,  ұзынқанат  қарлығаштар  ауада  ұшып 
тіршілік  ететін  жэндіктер  шыға  бастаған  кезде  ұшып  келіп,  ұя  сала
басгайды.
Сүткоректілердің жылдык тірішлік айналымы көбеюге эзірлену, 
балалау  және  ұрпағын  асырау,  қысқа  әзірлену  жэне  кыстау  деген
кезеңдерден кұралады.
Сүтқоректілердін  жұптасып  ұрыктануы  жылдың  эр  мезгілінде
жүрілгенмен  балалайтын  жэне  ұрпағын  асырап  өсіретін  мезгілі
жылдың көктем мен жаз айларына сэйкес келеді. Төлдейтін  кезінде ең
колайлы жерді  таңдап  мекендейді.  Төлдері  есейе бастағанда төлдеген
жерлерін  ауыстырып,  корек  мол  табылатьга  мекенге  ауысады.
Мысалы,  төлдеген  кезде  жас  төлін  жемдеп  асырайтын  ін  қазып
мекендейтін  түлкі,  актүлкі,  тиін,  борша  тышқан  қатарлы  жануарлар
інін тастап,  қоректін  қоры  мол  жерге  ауысады.  Інде тұракты  тіршілік
ететін  саршұнактар  мен  суырлар  т.б.  бірқатар  кеміргіштер  басқа
мекенге ауыспайды. 
в 
.
Көптеген  сүтқоректілер  табигаггтың  мезгілдік  өзгерістерше
көшпелілік  аркылы  бейімделеді.  Тундрада  тіршілік  ететін  ақ  түлкі,
солтүстік  бұғысы  күзгі  суық  басталысымен  оңтүстікке  қарай  көшіп
орманды  тундра,  қылқанды  орман  белдеміне  дейін  келіп  қыстайды.
Қьісы  суық  солтүстік  аймақтарда  мекендейтін  қояндар  да  қыс
таяғанда  оңтүстікке  карай  ауып  келіп  қыстайды  да  көктемде
солтүстікке карай кері кайтады.
99

Таулы  өлкенің  тұракты  жануарлары  (аркар,  тауешкі,  бұғы,  т.б.) 
жазда  таудын  биік  белдеулерінің  шалгынын  мекендеп,  қысга  тау 
басының  қары  қалыңдаган  кезде  төмен  түсіп,  тау  баурайында 
қыстайды.  Оларға  ілесіп  кейбір  жыртқыштар  (мысалы  қасқыр)  бірге 
көшеді.  Жыл  мезгіліне  сәйкес  көшпелі  тіршілік  ету  жарғанат,  киттер 
жэне ескекаяқтыларға да тән қасиет.
Ал 
бірақ 
балыктармен, 
кұстармен 
салыстырғанда 
сүтқоректілерде  көшпелілік  аз  кездеседі.  Сүтқоректілердің  басым 
көпшілігін  құрастыратын  кеміргіштердің,  ұсак  жыртқыштардың, 
жэндік  қоректілердің  арасында  көшпелілік  бірең-сараңында  ғана 
болмаса, дерлік кездеспейді.
Мезгілдік  табиғи  өзгерістерге  бейімделудің  тағы  бір  түрі  -  
қысқы 
ұзақ  ұйқы. 
Қысқы 
ұйқы 
біртесіктілер, 
калталылар, 
жәндікқоректілер,қолқанаттылар,  мүкіттістілер  қатарына  жататын 
сүтқоректілерге  тэн.  Мезгілге  сэйкес  көшіп  қоныс  аударатын  киттер, 
ескек  аяқтылар,  тұяқтылар  қатарына  жататын  жануарларда  кысқы 
ұйқыға  кету 
құбылысы 
болмайды.  Көшпелі  тіршілік  ететін 
жарғанаттар  кейде  көшпей,  жазғы  мекенінде  қысқы  ұйқыға  кетіп 
қыстау көрінісі байкалады.
Қысқы  ұйқы 
кезінде  жануарлардың  зат  алмасу  үрдісі 
каншалықты  төмендеуіне  байланысты 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: